Trung Boä Kinh laø boä Kinh thöù hai trong tuyeån taäp naêm boä Kinh thuoäc Taïng Kinh (Sutta Pitaka), trong Tam Taïng Kinh ñieån Nam Phaïn Pali. Sôû dó ñöôïc goïi laø Trung Boä vì caùc baøi Kinh trong tuyeån taäp naày coù hình thöùc ngaén hôn caùc Kinh trong boä Kinh ñaàu, Tröôøng Boä Kinh, vaø töông ñoái daøi hôn so vôùi caùc baøi Kinh trong hai tuyeån taäp tieáp theo laø Töông Öng Boä Kinh vaø Taêng Chi Boä Kinh.

Trung Boä Kinh goàm coù caû thaûy 152 baøi Kinh. Tuyeån taäp ñöôïc chia ra laøm 3 phaàn (pannāsa - Sets of Fifty). Hai phaàn ñaàu, moãi phaàn goàm 50 baøi Kinh, phaàn cuoái coù 52 baøi. Trong moãi phaàn laïi chia ra laøm 5 nhoùm (vagga), moãi nhoùm goàm khoaûng 10 baøi Kinh. Töï thaân noäi dung cuûa moãi baøi Kinh laø moät theå hoaøn chænh, theá neân Chö Phaät töû coù theå ñoïc caùc baøi kinh moät caùch choïn loïc. Tuy nhieân, moät söï hieåu bieát toång theå seõ giuùp cho ngöôøi ñoïc naém baét ñöôïc noäi dung saâu xa cuûa tuyeån taäp. Töïa ñeà cuûa baøi Kinh ñoâi khi cuõng neâu leân ñöôïc chuû ñeà chính cuûa baøi, thí duï nhö baøi Kinh ñaàu tieân coù töïa ñeà laø Kinh Caên Baûn Phaùp Moân.

Coù theå noùi Trung Boä Kinh laø moät tuyeån taäp bao goàm moät trong soá nhöõng baøi Kinh quan troïng vaøo baäc nhaát. Chuû ñeà cuûa Trung Boä Kinh raát phong phuù, ña daïng, ñeà caäp ñeán nhöõng neùt tinh hoa cuûa giaùo lyù Phaät Ñaø. Thoâng qua tuyeån taäp naày, chuùng ta seõ thaáy ñöôïc nhaân caùch saùng ngôøi cuûa Ñöùc Phaät, söï kheùo leùo trong vieäc dieãn ñaït vaø trình baøy Chaân Lyù, loøng töø vaø trí tueä sieâu vieät cuûa Baäc Ñaïo Sö. Moät soá baøi thuyeát giaûng cuûa caùc vò Ñaïi ñeä töû, nhö Ñaïi Ñöùc Xaù Lôïi Phaát, Ñaïi Ñöùc Ananda, Ñaïi Ñöùc Maha Kaccana... cuõng ñöôïc söu taäp trong boä Kinh naày.

Ñieåm khoù maø ngöôøi ñoïc laàn ñaàu tieáp caän vôùi boä Kinh gaëp phaûi laø coù quaù nhieàu töø ngöõ Phaät hoïc chuyeân moân vaø nhöõng ñoaïn Kinh laäp ñi laäp laïi (repetition). Nhöng moät khi vöôït qua ñöôïc raøo caûn naày thì nhö theo lôøi cuûa Ngaøi Hoaø Thöôïng Thích Minh Chaâu, dòch giaû cuûa naêm boä Nikāya, Chö Phaät töû seõ an höôûng ñöôïc höông vò Chaùnh Phaùp tuyeät dieäu. Thaønh taâm kính chuùc ñeán Quyù vò:

Ñaây laø moät trong nhöõng baøi Kinh khoù hieåu nhaát trong Kinh ñieån Pali. Chuùng toâi soaïn baøi vieát naày moät phaàn lôùn nhôø vaøo baûn dòch cuûa Ngaøi Hoaø Thöôïng Thích Minh Chaâu vaø baûn tieáng Anh, aán baûn môùi cuûa Bhikkhu Ñānamoli vaø Bhikkhu Bodhi. Theo baûn chuù giaûi Trung Boä Kinh, Papañcasudāni, Ñöùc Phaät thuyeát giaûng baøi Kinh naày cho 500 vò Tyø Khöu tröôùc ñaây laø caùc vò Baø la moân thoâng thuoäc Kinh ñieån Veä Ñaø. Theá neân, Kinh Caên Boån Phaùp Moân laø söï so saùnh hai quan ñieåm giaùo lyù thoâng qua 24 tieâu ñeà töø Töù Ñaïi cho ñeán Nieát Baøn. Muïc ñích chính cuûa Ñöùc Phaät laø ñeå phaù boû tính ngaõ maïn phaùt sanh leân trong taâm cuûa Chö vò do söï uyeân baùc vaø tinh thoâng Phaät Phaùp.

ÔÛ phaàn môû ñaàu cuûa baøi Kinh, Ñöùc Phaät noùi Ngaøi seõ thuyeát giaûng veà Nhaát Thieát Caên Boån Phaùp Moân, Sabbadhammamūlapariyāya, The Root of All Things. Baûn phuï chuù giaûi cuûa Trung Boä Kinh, Mūlapannāsa-Tīkā, giaûi thích chöõ "Taát caû": "All" (Sabba) nôi ñaây ñöôïc duøng vôùi yù nghóa giôùi haïn laø moät caù theå: all of personality (sakkāyasabba). Coù nghóa laø taát caû moïi phaùp (dhamma), bao haøm trong Naêm Thuû Uaån. Nhöõng traïng thaùi sieâu theá nhö Ñaïo, Quaû vaø Nieát Baøn khoâng thuoäc vaøo noäi haøm cuûa chöõ Taát caû ôû ñaây. Nhaát Thieát Caên Boån nghóa laø ñieàu kieän ñaëc bieät duy trì söï lieân tuïc cuûa tieán trình luaân hoài. Mūlapannāsa-Tīkā giaûi thích theâm cuïm töø: "Keû aáy khoâng hieåu roõ" ñeå chæ cho taâm trí cuûa haïng phaøm nhaân bò oâ nhieãm bôûi ba phaùp: tham lam, taø kieán vaø ngaõ maïn.

Toaøn boä baøi Kinh laø söï phaân tích tieán trình nhaän thöùc cuûa boán haïng ngöôøi: phaøm phu chöa nghe phaùp, baäc höõu hoïc, baäc A la haùn vaø Ñöùc Nhö Lai. Keû voâ vaên phaøm phu laø ngöôøi thöôøng nhaân khoâng hoïc hoûi vaø khoâng thaønh ñaït Phaùp cuûa caùc baäc Thaùnh. Hoï bò aûnh höôûng bôûi nhieàu phieàn naõo vaø taø kieán.

I. Keû voâ vaên phaøm phu (assutavā puthujjana - an untaught ordinary person)

Keû voâ vaên phaøm phu töôûng tri (perceive) ñòa ñaïi laø ñòa ñaïi (pathavim pathavito sañjānāti). Theo vaên caûnh, caâu Kinh "töôûng tri ñaát laø ñaát" ôû ñaây coù nghóa laø loái nhaän thöùc sai laàm veà vaät theå. Baûn chuù giaûi giaûi thích keû phaøm phu chaáp chaët vaøo quy öôùc "Ñaây laø ñaát", roài aùp ñaët quy öôùc ñoù leân vaät theå, töôûng tri vaät theå qua caùi töôûng sai laàm, ñieân ñaûo - "perversion of perception" (saññāvipallāsa). Thuaät ngöõ naày nghóa laø quan nieäm caùi voâ thöôøng laø thöôøng, ñau khoå laø laïc, voâ ngaõ laø höûu ngaõ, vaø ñeïp ñeõ thay vì laø baát tònh.

Tieán trình nhaän thöùc nôi ñaây bò leäch laïc hoaøn toaøn bôûi aûnh höôûng naëng neà cuûa nhöõng khuynh höôùng taïp nhieãm (papañca), chuû yeáu ñoù laø tham (tanhā), maïn (māna) vaø taø kieán (ditthi). Tieán trình naày khôûi ñaàu ñöôïc saép xeáp theo boán phaân loaïi theo ngoân ngöõ hoïc:

1. Pathavi (Earth): Ñòa ñaïi, ñaát, nguyeân toá cuûa söï lan roäng. Caùc theå vaät chaát ôû theå raén ñeàu laø bieåu hieän cuûa ñòa ñaïi. Coù hai loaïi ñòa ñaïi, ñòa ñaïi ôû trong thaân vaø ngoaøi thaân. ÔÛ trong thaân nhö: toùc, loâng, moùng, raêng, da, ... ÔÛ ngoaøi thaân nhö: maåu baùnh, vieân phaán, hoøn ñaù, ...

2. Āpo (Water): Thuyû ñaïi, nöôùc, nguyeân toá cuûa söï keát hôïp. Thuyû ñaïi laø daïng vaät chaát ôû theå loûng, cuõng coù hai loaïi laø thuyû ñaïi ôû noäi thaân vaø ôû ngoaïi thaân.

3. Tejo (Fire): Hoaû ñaïi, löûa, nguyeân toá cuûa söï baûo quaûn. Ñaây chính laø yeáu toá nhieät ñoä cuûa vaät chaát.

4. Vāyo (Air): Phong ñaïi, gioù, nguyeân toá cuûa söï chuyeån ñoäng. Boán nguyeân toá treân hoaø quyeän laãn vôùi nhau vaø taïo neàn taûng cho vaät chaát, chuùng ñöôïc bieát ñeán vôùi teân goïi laø saéc töù ñaïi

5. Bhūta (Beings): Chuùng sanh, ñeå chæ cho nhöõng chuùng sanh ôû döôùi coõi trôøi Töù Ñaïi Thieân Vöông.

6. Deva (gods): Chö Thieân, caùc vò Chö Thieân ôû 6 coõi trôøi Duïc giôùi: Töù Ñaïi Thieân Vöông, Ñao Lôïi, Daï Ma, Ñaâu Suaát, Hoaù Laïc Thieân, Tha Hoaù Töï Taïi.

7. Pajāpati (Pajāpati): Sanh Chuû, chæ cho Ma Vöông, vò Vua ôû coõi trôøi Tha Hoaù Töï Taïi

8. Brahmā (Brahmā): Phaïm Thieân, caùc vò Phaïm Thieân ôû coõi trôøi Sô Thieàn Saéc Giôùi

9. Ābhassara (the gods of Streaming Radiance): Quang AÂm Thieân, caùc vò Phaïm Thieân ôû coõi trôøi Nhò Thieàn Saéc Giôùi

10. Subhakinna (the gods of Refulgent Glory): Bieán Tònh Thieân, caùc vò Phaïm Thieân ôû coõi trôøi Tam Thieàn Saéc Giôùi.

11. Vehapphala (the gods of Great Fruit): Quaûng Quaû Thieân, caùc vò Phaïm Thieân ôû coõi trôøi Töù Thieàn Saéc Giôùi

12. Abhibhū (Overlord): Thaéng Giaû, caùc chuùng sanh ôû coõi trôøi Voâ Töôûng. Voâ Töoûng laø truù xöù cuûa caùc chuùng sanh chæ coù hình theå vaät chaát maø khoâng coù 4 yeáu toá tinh thaàn: thoï, töôûng, haønh vaø thöùc.

13. Ākāsānañcāyatana (the base of infinite space): Khoâng Voâ Bieân Xöù

14. Viññānañcāyatana (the base of infinite consciousness): Thöùc Voâ Bieân Xöù

15. Ākiñcaññāyatana (the base of nothingness): Voâ Sôû Höõu Xöù

16. Nevasaññānāsaññāyatana (the base of neither-perception-nor-non-perception): Phi Töôûng Phi Phi Töôûng Xöù. Ñaây laø 4 coõi trôøi Voâ Saéc Giôùi. Ngöôïc laïi vôùi coõi trôøi Voâ Töôûng, caùc chuùng sanh ôû coõi trôøi Voâ Saéc chæ coù taâm (4 yeáu toá tinh thaàn) maø laïi khoâng coù hình theå vaät chaát.

17. Dittha (the seen): Sôû kieán, nhöõng gì ñöôïc thaáy

18. Suta (the heard): Sôû vaên, nhöõng gì ñöôïc nghe

19. Muta (the sensed): Sôû tö nieäm, nhöõng gì ñöôïc ngöûi, neám, xuùc chaïm

20. Viññāta (the cognized): Sôû tri, nhöõng gì ñöôïc tö duy. Boán tieâu ñeà treân laø ñoái töôïng cuûa tri giaùc (perception)

21. Ekatta (Unity): Ñoàng nhaát, ñaëc tính cuûa vò haønh giaû ñaéc thieàn, taâm ñònh an truù vaøo moät ñeà muïc nhaát ñònh

22. Nānatta (Diversity): Sai bieät, chæ cho vò haønh giaû khoâng ñaéc thieàn, taâm khoâng an truù vaøo ñeà muïc 

23. Sabba (All) Taát caû, ñaây laø taát caû caùc phaùp lieân quan ñeán moät caù theå, goàm 6 caên vaø 6 caûnh: maét vaø caûnh saéc, tai vaø aâm thanh, muõi vaø muøi höông, löôõi vaø caùc vò, thaân vaø xuùc chaïm, yù vaø caùc phaùp (ñoái töôïng cuûa tö duy). 

24. Nibbāna (Nibbāna): Nieát Baøn, ôû ñaây ñöôïc keå cho naêm loaïi Nieát Baøn, goàm trong 62 taø kieán ñöôïc keå trong baøi Kinh Phaïm Voõng (Tröôøng Boä Kinh). Ñoù laø söï höôûng thuï nguõ duïc vaø chöùng ñaéc 4 taàng thieàn

Treân ñaây laø 24 tieâu ñeà maø Ñöùc Phaät trình baøy trong ñoaïn môû ñaàu baøi Kinh. Keû voâ vaên phaøm phu nhaän thöùc 23 tieâu ñeà coøn laïi y nhö phaàn ñòa ñaïi. Ñaây chính laø moät repetition. Baûn chuù giaûi giaûi thích roõ theâm moät ngöôøi ñöôïc xem laø hieåu roû ñòa ñaïi khi ngöôøi aáy hieåu ñòa ñaïi theo ba phöông thöùc: 

II. Baäc Thaùnh höõu hoïc (Sekha - The disciple in higher training)

Baäc Thaùnh nhaân höõu hoïc laø caùc baäc ñaõ ñaéc ba taàng Thaùnh ñaàu laø Tu Ñaø Höôøn, Tö Ñaø Haøm vaø A Na Haøm. Caùc vò aáy coøn phaûi tieán tu theâm ñeå thaønh ñaït muïc tieâu cuoái cuøng laø ñaïo quaû A La Haùn. Theá neân, ñoaïn kinh moâ taû caùc baäc Thaùnh aáy: "Vò Tyø Kheo höõu hoïc, taâm chöa thaønh töïu, ñang soáng mong moûi (patthayamāno - is still aspiring) söï voâ thöôïng an tònh khoûi caùc trieàn aùch (anuttaram yogakkhemam - the supreme security from bondage)". Söï mong moûi coù hai loaïi: mong moûi, khaùt khao theo aùi duïc (tanhāpatthanā) vaø mong moûi, thaønh ñaït ñieàu öôùc nguyeän (chandapatthanā). ÔÛ nôi ñaây laø söï mong moûi, thaønh töïu ñieàu thieän (wholesome). Caâu vaên Vò Tyø Kheo höõu hoïc ñang soáng mong moûi nghóa laø vò Thaùnh nhaân aáy mong muoán thoaùt ly khoûi caùc trieàn aùch. Coù 4 loaïi trieàn aùch (yoga): 

Nhôø thaéng tri ñòa ñaïi (caùc phaùp khaùc cuõng ñöôïc hieåu töông töï) neân baäc Thaùnh nhaân höõu hoïc khoâng rôi vaøo tieán trình nhaän thöùc sai laàm cuûa keû voâ vaên phaøm phu. Vaø Ngaøi coù theå hieåu ñöôïc ñòa ñaïi (pariññeyyam - he may fully understand it). Söï hieåu bieát cuûa baäc Thaùnh giaû hôn haún keû phaøm phu, tuy nhieân noù chöa ñaït ñeán ñoä vieân maõn nhö cuûa baäc A La Haùn, baäc Thaùnh nhaân Voâ hoïc.

III. Baäc Thaùnh A La Haùn (Araham - the Arahant)

Ñoaïn kinh moâ taû: "Coù vò Tyø kheo laø baäc A La Haùn, caùc laäu hoaëc ñaõ taän, phaïm haïnh ñaõ thaønh, nhöõng vieäc neân laøm ñaõ laøm, ñaõ ñaët gaùnh naëng xuoáng, ñaõ thaønh ñaït lyù töôûng, ñaõ taän tröø höõu kieát söû, chaùnh trí giaûi thoaùt". Nôi ñaây, Quyù vò Phaät töû gaëp moät theå loaïi repetition trong Trung Boä Kinh, moâ taû phaåm haïnh cuûa baäc Thaùnh cao quyù nhaát trong Phaät Giaùo.

Baûn chuù giaûi giaûi thích chi tieát ñoaïn Kinh treân nhö sau:

Baäc A La Haùn (araham - one who is remote from the defilements): laø baäc ñaõ ñoaïn tröø, xa lìa taát caû caùc phaùp oâ nhieãm, caùc phaùp coù khuynh höôùng daãn ñeán söï taùi sanh.

Caùc laäu hoaëc ñaõ taän (khīnāsavo - with taints destroyed): coù 4 loaïi laäu hoaëc ñoù laø duïc, höõu, taø kieán vaø voâ minh laäu. Baäc Thaùnh A la haùn ñaõ dieät tröø hoaøn toaøn caùc phaùp naày, neân Ngaøi ñöôïc goïi laø baäc Thaùnh nhaân Voâ Laäu.

Phaïm haïnh ñaõ thaønh (vusitavā - lived the holy life): vò aáy ñaõ soáng döôùi söï höôùng daån cuûa caùc baäc Thaày, an truù trong Thaùnh ñaïo vaø 10 Phaùp cuûa caùc baäc Thaùnh (xin xem chöông 10 phaùp thuoäc baøi Kinh Sangīti Sutta, Kinh Phuùng Tuïng trong Tröôøng Boä Kinh).

Nhöõng vieäc neân laøm ñaõ laøm (katakaranīyo - done what had to be done): khoâng nhö caùc baäc Thaùnh nhaân Höõu hoïc coøn phaûi tinh taán tu taäp, baäc Thaùnh A La Haùn ñaõ thaønh ñaït lyù töôûng cuûa ñôøi soáng Phaïm haïnh. Caùc Ngaøi khoâng coøn laøm theâm gì nöõa ñeå ñoaïn taän khoå ñau, theá neân Chö vò ñöôïc goïi laø Baäc Thaùnh nhaân Voâ hoïc. Nôi ñaây, baûn phuï chuù giaûi laïi giaûi thích theâm moät chi tieát: Baäc Thaùnh giaû ñaõ hoaøn taát 4 phaän söï ñoái vôùi Töù Thaùnh Ñeá, ñoù laø, Khoå ñeá ñaõ ñöôïc nhaän thöùc, Taäp ñeá ñaõ ñöôïc dieät tröø, Dieät ñeá ñaõ ñöôïc chöùng ñaéc vaø Ñaïo ñeá ñaõ ñöôïc tu taäp.

Ñaõ ñaët gaùnh naëng xuoáng (ohitabhāro - laid down the burden): coù 3 gaùnh naëng laø gaùnh naëng cuûa nguû uaån, gaùnh naëng cuûa phieàn naõo vaø gaùnh naëng cuûa phaùp haønh (abhisankhāra - kamma formations).

Ñaõ thaønh ñaït lyù töôûng (anuppattasadattho - reached the true goal): ñoù laø ñaïo quaû A La Haùn (Arahatship).

Ñaõ taän tröø höõu kieát söû (parikkhīnabhavasamyojano - destroyed the fetters of being): coù 10 kieát söû, ñoù laø, thaân kieán, hoaøi nghi, giôùi caám thuû, aùi duïc, saân haän, aùi saéc, aùi voâ saéc, ngaõ maïn, phoùng daät vaø voâ minh. Ñöôïc goïi laø kieát söû vì ñaây chính laø 10 sôïi daây troùi buoäc chuùng sanh vaøo voøng luaân hoài hay laø nhöõng sôïi daây noái lieàn ñôøi soáng naày vôùi ñôøi soáng keá tieáp.

Chaùnh trí giaûi thoaùt (sammadaññā vimutto - emancipated through final knowledge): Chaùnh trí nghóa laø baäc A La Haùn vôùi trí tueä hoaøn haûo thaáy roõ nhö thaät caùc phaùp Uaån, Xöù, Giôùi, Ñeá hay giaùc ngoä ñöôïc "Caùc phaùp haønh laø voâ thöôøng", v.v..

Giaûi thoaùt coù hai loaïi: taâm giaûi thoaùt (cittassa vimutti), taâm cuûa baäc Thaùnh giaû giaûi thoaùt khoûi taát caû moïi oâ nhieåm; vaø Nieát Baøn (nibbānam adhimuttattā ).

Baäc Thaùnh A La Haùn ñaõ thaáu suoát caùc tieâu ñeà treân. Söï hieåu bieát cuûa caùc Ngaøi ñaït ñeán ñoä vieân maõn, tueä tri (pariññā - full understanding) - (Xem quyeån "Toùm Taét vaø Chuù Giaûi Trung Boä Kinh, quyeån I, Thích Nöõ Trí Haûi). Chö vò khoâng coøn töôûng tri moät caùch sai laàm vaø cuõng khoâng hoan hyû trong caùc phaùp. Caùc Ngaøi ñaõ hieåu bieát roõ caùc phaùp (pariññātam - he has fully understood it). Ñieàu ñaùng löu yù laø thaéng tri (abhiññā) laø giôùi vöùc chung cuûa caùc baäc Thaùnh nhaân, coøn tueä tri (pariññā) laø söï hieåu bieát ñaëc thuø cuûa baäc A La Haùn, bôûi vì ñaây laø trí tueä phaùt sanh do söï dieät tröø taát caû moïi phieàn naõo.

Ñoaïn repetition tieáp theo giaûi thích nguyeân nhaân vì sao baäc Thaùnh A La Haùn luoân nhaän thöùc ñuùng ñaén caùc phaùp. Do hai lyù do: thöù nhaát laø vì caùc Ngaøi tueä tri caùc phaùp, thöù nhì laø do caùc Ngaøi ñaõ ñoaïn taän ba caên baûn baát thieän töø goác reã cuûa chuùng.

Ñoaïn Kinh giaûi thích: Vò aáy khoâng coù tham duïc, nhôø tham duïc ñaõ ñöôïc ñoaïn tröø (khayā rāgassa vītarāgattā - he is free from lust through the destruction of lust);

Vò aáy khoâng coù saân haän, nhôø saân haän ñaõ ñöôïc ñoaïn tröø (khayā dosassa vītadosattā - he is free from hate through the destruction of hate);

Vò aáy khoâng coù si meâ, nhôø si meâ ñaõ ñöôïc ñoaïn tröø (khayā mohassa vītamohattā - he is free from delusion through the destruction of delusion).

Baûn chuù giaûi giaûi thích ñoaïn Kinh naày nhö sau: 

Ñöùc Phaät thöôøng duøng danh töø "Tathāgata" ñeå töï xöng hoâ. Tathāgata coù nhieàu yù nghóa. Moät trong nhöõng yù nghóa ñoù laø "Baäc ñaõ ñeán vaø ñi nhö theá". (Xem theâm chöông taùm phaùp trong Taêng Chi Boä Kinh). A La Haùn laø baäc xöùng ñaùng ñöôïc cuùng döôøng. Baäc Chaùnh Ñaúng laø baäc töï mình giaùc ngoä Chaân Lyù moät caùch hoaøn haûo (Veà hai hoàng danh sau xin xem theâm quyeån Thanh Tònh Ñaïo, phaàn Nieäm Phaät, Thích Nöõ Trí Haûi dòch).

Ñöùc Phaät töï moâ taû tieán trình nhaän thöùc cuûa Ngaøi ñoái vôùi theá giôùi xung quanh. Ñoái vôùi taát caû caùc phaùp, Ñöùc Phaät hieåu bieát moät caùch toaøn dieän vaø trieät ñeå, lieãu tri (pariññātantam - fully understood to the end). Ngaøi hieåu bieát caùc phaùp xuyeân suoát, thaáu ñaùo, khoâng giôùi haïn, khoâng coøn dö soùt. 

Tuy raèng khoâng coù söï khaùc bieät giöõa Ñöùc Phaät vaø caùc vò Ñaïi Ñeä töû (baäc Thaùnh nhaân Voâ hoïc) trong vieäc ñoaïn tröø phieàn naõo do boán Thaùnh ñaïo, nhöng trí tueä cuûa Chö vò laïi raát khaùc xa nhau. Caùc vò ñeä töû thaønh ñaït Nieát Baøn nhôø vaøo phaùp quaùn saùt (insight - comprehension) chæ moät trong boán nguyeân toá (töù ñaïi), coøn trong giôùi vöùc trí tueä cuûa Chö Phaät thì khoâng coù moät phaàn töû nhoû nhaët naøo trong thaønh toá laïi khoâng ñöôïc thaáy, thaåm tra, quan saùt hay nhaän bieát.

ÔÛ ñoaïn cuoái cuûa baøi Kinh, Ñöùc Phaät trình baøy Chaân Lyù: "Hyû laïc laø caên baûn cuûa ñau khoå, töø höõu sanh khôûi, vaø giaø vaø cheát ñeán vôùi loaøi höûu tình." Baûn chuù giaûi giaûi thích ñoaïn Kinh naày nhö sau: Hyû laïc (nandī - delight) laø söï tham aùi ñôøi soáng tröôùc, voán dó ñem laïi söï ñau khoå (dukkha - suffering) cho nguõ uaån trong ñôøi soáng hieän taïi. Höõu tình (bhūta - beings) laø bieåu hieän cuûa kieáp soáng hieän taïi (höõu, kammabhava), kieáp soáng taïo neân sanh, giaø vaø cheát trong töông lai. Nôi ñaây hyû laïc thuoäc veà quaù khöù; sanh, giaø vaø cheát thuoäc veà töông lai; khoå vaø höõu thuoäc veà hieän taïi. Caâu Kinh ôû ñoaïn keát chính laø söï dieãn baøy Giaùo Lyù Thaäp Nhò Nhaân Duyeân (paiiccasamuppāda - dependent origination).

Theo moät trình töï hôïp lyù, sau khi bieát roû ñöôïc coäi reã cuûa ñau khoå laø hyû laïc, laø tham aùi, sau khi lieåu tri ñöôïc Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, Ñöùc Phaät ñaõ dieät tröø taát caû tham aùi, töø boû moïi tham aùi ñoái vôùi taát caû caùc phaùp. Sau cuøng Ñöùc Phaät ñaõ "chôn chaùnh giaùc ngoä voâ thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc".

Maëc daàu Ñöùc Phaät ñaõ thuyeát giaûng baøi Phaùp chi tieát ñeán nhö vaäy, caû 500 vò Tyø Kheo ñeàu khoâng hieåu vaø khoâng hoan hyû vôùi lôøi daïy cuûa Ngaøi. Nhöng chö vò ñaõ bôùt ñi taâm lyù töï maõn, trôû neân khieâm toán hôn. Veà sau Ñöùc Phaät thuyeát giaûng tieáp baøi Kinh Gotamaka ,ñöôïc ghi laïi trong Taêng Chi Boä Kinh, vaø teá ñoä chö vò thaønh ñaït ñaïo quaû A La Haùn cuøng vôùi Tueä Phaân Tích.

Khi tieáp xuùc vôùi ngoaïi caûnh, theá giôùi beân ngoaøi, phaàn ñoâng trong chuùng ta ñeàu hình thaønh neáp suy nghó lieân quan ñeán "caùi toâi" vaø "caùi cuûa toâi". Ñoù laø moät aûo töôûng (illusion), moät quan kieán sai laàm, laø caên nguyeân cuûa bao ñieàu phieàn naõo. Muïc ñích chính cuûa baøi Kinh Nhaát Thieát Caên Boån Phaùp Moân laø giuùp cho giôùi Phaät töû coù ñöôïc söï hieåu bieát vaø nhaän thöùc chaân chaùnh, ñuùng vôùi Chaùnh Phaùp. Thaønh taâm kính chuùc ñeán Chö Phaät töû höôûng ñöôïc nhieàu phaùp vò töø baøi Kinh ñaàu tieân cuûa tuyeån taäp Trung Boä Kinh naày.