Ghi chuù : Veà caùc phaùp höõu vi, Nikaøya thöôøng ñeà caäp ñeán ba phaùp aán, ba ñaëc tính chính laø khoå, voâ thöôøng, voâ ngaõ. Moät kinh tröôùc, kinh 64, ñaõ ghi chuù coù ñeà caäp ñeán boán phaùp aán, töông töï Phaät giaùo phaùt trieån laø khoå, khoâng, voâ thöôøng vaø voâ ngaõ. Kinh naày cuõng ñeà caäp ñeán boán phaùp aán aáy.

( Caùc töø ngöõ khaùc laø quen thuoäc )

II. NOÄI DUNG KINH DÌGHANAKHA

1. Taïi Linh Thöùu Sôn, du só Dìghanakha ( hay Aggivessana ) coù quan ñieåm raèng :"Taát caû ñeàu khoâng laøm cho toâi thích thuù." Ñöùc Theá Toân daïy ôû ñôøi coù theå coù nhieàu quan ñieåm chuû tröông khaùc, nhö :

- " Taát caû ñeàu laøm cho toâi thích thuù "

- " Taát caû moät nöûa laøm cho toâi thích thuù, moät nöûa laøm toâi khoâng thích thuù ".

Quan ñieåm cuûa Dìghanakha thì gaàn vôùi khoâng tham duïc.

Quan ñieåm thöù hai thì gaàn vôùi tham duïc.

Quan ñieåm thöù ba thì moät nöûa gaàn vôùi tham duïc, moät nöûa gaàn vôùi khoâng tham duïc.

Neáu chaáp thuû quan ñieåm cuûa mình cho raèng chæ nhö theá naày laø ñuùng, ngoaøi ra laø hö voïng, thì ba quan ñieåm treân seõ choáng traùi nhau phaùt sinh tranh luaän, tranh caûi, böïc mình.

Moät ngöôøi vì traùnh tranh caûi, böïc mình seõ khoâng chaáp nhaän caùc tri kieán treân vaø khoâng chaáp thuû tri kieán khaùc. Do vaäy, ngöôøi naày ñoaïn tröø chaáp thuû caùc tri kieán.

2. Theá Toân daïy theâm : Caùc thoï ( khoå; laïc; baát khoå, baát laïc ) ñeàu voâ thöôøng, ñoaïn dieät, huûy hoaïi. Do thaáy vaäy, vò Tyû kheo yeåm ly, ly tham caùc thoï. Do ly tham, vò Tyû kheo ñöôïc giaûi thoaùt, vaø tri kieán giaûi thoaùt (ñaéc A-la-haùn ).

Vôùi taâm giaûi thoaùt, vò Tyû kheo " Khoâng noùi thuaän theo moät ai, khoâng tranh luaän vôùi moät ai, chæ noùi theo töø ngöõ ñaõ ñöôïc duøng ôû ñôøi, khoâng coù chaáp thuû ( töø ngöõ aáy ).

3. - Baáy giôø toân giaû Saøriputta ñang ñöùng haàu quaït sau löng Theá Toân nghe taát caû lôøi daïy cuûa Theá Toân vaø böøng hieåu raèng nhôø thaéng trí maø moãi ngöôøi coù theå töø boû chaáp thuû caùc tri kieán, giaûi thoaùt taâm khoûi caùc laäu hoaëc.

- Du só Dìghanakha, baäc trí giaû, thì ñaéc Phaùp nhaõn thanh tònh ...(Tu-ñaø-hoaøn)

III. BAØN THEÂM

1. Baûn kinh 74 gôïi leân moät soá ñieåm ñaëc bieät :

1.1. Toân giaû Saøriputta ñaéc A-la-haùn töø thôøi kinh naày luùc toân giaû ñang haàu quaït sau löng ñöùc Theá Toân. Ñaây laø thôøi ñieåm vaøo naêm thöù hai sau ngaøy ñöùc Theá Toân giaùc ngoä. Ñoái chieáu vôùi thôøi ñieåm giaùc ngoä cuûa toân giaû Muïc-kieàn-lieân ( Tröôûng laõo Taêng keä vaø vaøi kinh khaùc ) thì voán toân giaû Muïc-kieàn-lieân ñaéc A-la-haùn tröôùc thôøi ñieåm naày chöøng moät, hai tuaàn leã, ñang chôø ñôïi thôøi ñieåm chöùng ngoä cuûa toân giaû Xaù-lôïi-phaát ñeå cuøng ra maét Theá Toân. Toân giaû Muïc-kieàn-lieân thì giaùc ngoä qua thieàn ñònh vaø döôùi söï höôùng daãn tröïc tieáp cuûa Theá Toân. Toân giaû Xaù-lôïi-phaát giaùc ngoä ñoaïn tröø laäu hoaëc trong tö theá raát thanh thaûn, nheï nhaøng nhöng laïi ñaéc ñöôïc trí tueä theå nhaäp phaùp giôùi raát saâu. Giöõa hai ñaïi toân giaû, ñeä nhaát trí tueä vaø ñeä nhaát thaàn thoâng naày, moät vò thì tu deã chöùng deã, moät vò thì tu khoù vaø chöùng khoù, tieâu bieåu cho hai doøng tu chöùng khaùc nhau trong caùc caên cô Tueä, Ñònh khaùc nhau cuûa haøng ñeä töû Theá Toân.

1.2. Coù moät söï kieän ñöôïc hieåu nhö truyeàn thoáng cuûa Phaät giaùo thôøi ñöùc Theá Toân taïi theá laø (hieåu nhö nghóa " Phaùp nhó nhö thò ") : haøng Phaät töû taïi gia phaïm haïnh chæ chöùng ñaéc quaû vò cao nhaát laø Höõu hoïc, A-na-haøm; haøng Phaät töû taïi gia höôûng thuï ñôøi soáng gia ñình vaø phuïng söï Thaùnh giaùo thì thöôøng chæ ñaéc quaû Nhaäp löu. Neáu muoán ñaéc A-la-haùn taän tröø laäu hoaëc thì phaûi xuaát gia laøm Tyû kheo hay Tyû kheo ni.

Duø vaäy, kinh vaãn kieát taäp coù moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät hay ngoaïi leä, moät soá nam nöõ ñaéc A-la-haùn khi coøn mang thaân töôùng taïi gia nhö tröôøng hôïp baø Khemaø ( vôï vua Ba Tö Naëc ), sau ñoù lieàn xuaát gia; tröôøng hôïp vua Tònh Phaïn ñaéc A-la-haùn treân giöôøng beänh, ngay tröôùc khi xaû baùo thaân...

1.3. Coù moät ñònh nghóa raát ñaëc bieät veà quaû Tu-ñaø-hoaøn töø kinh 74 naày : thöôøng thì ghi laø "Phaùp nhaõn voâ traàn, ly caáu..." Kinh 74 thì ñònh nghóa raèng :" thaáy phaùp, chöùng phaùp, ngoä phaùp, theå nhaäp vaøo phaùp, nghi ngôø tieâu tröø, do döï dieät taän, chöùng ñöôïc töï tín, khoâng y cöù nôi ngöôøi khaùc ñoái vôùi ñaïo phaùp cuûa Ñöùc Boån Sö ".

2. Töø Trung boä kinh, kinh soá 1 ñeán kinh 74, chæ coù hai kinh ( Kinh 64 vaø 74 ) ñeà caäp ñeán boán phaùp aán ( khoå, khoâng, voâ thöôøng, voâ ngaõ ) thay vì ba phaùp aán nhö caùc baûn kinh Nikaøya khaùc thöôøng ñeà caäp ( khoå, voâ thöôøng, voâ ngaõ )

3. Kinh 74 daïy caùc caûm thoï ( bao goàm laïc thoï) laø höõu vi, voâ thöôøng, ñoaïn dieät... vò Tyû kheo caàn yeåm ly, ly tham chuùng ñeå ñi vaøo giaûi thoaùt vaø tri kieán giaûi thoaùt. Do vaäy laïc giaûi thoaùt, laïc cuûa an truù Dieät thoï töôûng ñònh khoâng phaûi laø laïc thoï ( thuoäc thoï uaån ). Taát caû laïc thoï thì thuoäc Laïc; nhöng khoâng phaûi taát caû laïc ñeàu laø laïc thoï : ñaây laø ñieåm caàn ñöôïc phaân bieät roõ.