LTS: Ñaùp öùng nhu caàu nghieân cöùu Phaät hoïc cuûa ñoâng ñaûo ñoäc giaû, ñaëc bieät laø ñoái vôùi kinh taïng Nam truyeàn (Nikaøya), keå töø soá naøy, chuyeân muïc Phaät hoïc NSGN traân troïng giôùi thieäu caùc baøi vieát cuûa Hoøa thöôïng Tieán só Thích Chôn Thieän veà kinh Trung Boä I. Sau phaàn Toång luaän, taùc giaû seõ ñi vaøo caùc baûn kinh quan troïng cuûa Trung Boä qua 3 phaàn: giaûi thích thuaät ngöõ, toùm löôïc noäi dung vaø lôøi bình. Hy voïng ñaây seõ laø nhöõng gôïi yù höõu ích cho nhöõng ai muoán tìm hieåu vaø vaän duïng lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät vaøo thöïc tieãn ñeå xaây döïng ñôøi soáng haïnh phuùc, giaûi thoaùt ngay trong hieän taïi. -- Nguyeät san Giaùc Ngoä

I. Toång quaùt

Trung Boä kinh I, Ñaïi taïng kinh Vieät Nam, aán haønh naêm 1992, goàm coù 50 kinh, chia laøm naêm phaàn. Theo nguyeân baûn Paøli vaø baûn dòch tieáng Anh, Paøli Text Society, London,1987 thì coù ñeå teân goïi cuûa töøng phaàn: 

- phaàn ñaàu goïi laø Cöông yeáu cuûa caùc phaùp Caên baûn; 
- phaàn hai goïi laø Tieáng roáng sö töû, 
- phaàn ba khoâng ñeå teân goïi, chuùng toâi töï ñeå teân laø Caùc aûnh duï; 
- phaàn boán vaø naêm goïi laø Phaåm song ñoâi.

Baûn dòch cuûa Paøli Text Society, 1987, baøn ñeán khaù nhieàu ñieåm veà hình thöùc thöù töï cuûa "Kinh" vaø "Phaàn" trong lôøi töïa cuûa dòch giaû. ÔÛ ñaây ngöôøi bieân soaïn seõ chæ nhaán maïnh ñeán phaàn giôùi thieäu noäi dung kinh, ghi caùc ñieåm giaùo lyù vaø phaùp haønh quan troïng maø ngöôøi ñoïc caàn ñeå taâm, vaø coù ñeå theâm lôøi baøn. ÔÛ ñaây, trong yù nghóa töïa ñeà "Tìm hieåu Trung Boä Kinh I", moãi kinh chæ giôùi thieäu ba phaàn: 

- Phaàn giaûi thích töø ngöõ: giuùp ngöôøi ñoïc naém ñöôïc nghóa cuûa caùc töø ngöõ, thuaät ngöõ Phaät hoïc, coù chuù thích theâm tieáng Paøli (nguyeân baûn) vaø Anh ngöõ (dòch baûn); phaàn Vieät ngöõ laø phaàn giôùi thieäu cuûa ngöôøi bieân soaïn.

- Phaàn noäi dung baûn kinh: chæ giôùi thieäu caùc neùt giaùo lyù phaùp haønh cöông yeáu ñeå ngöôøi ñoïc deã tieáp thu; vôùi nhöõng lôøi daïy cuûa Theá Toân maø ngöoøi bieân soaïn thaáy raèng haønh giaû caàn ñoïc kyõ ñeå phaùt trieån "tö hueä" vaø "tu hueä", thì ghi laïi nguyeân vaên cuûa dòch baûn Vieät ngöõ coù ñoái chieáu vôùi nguyeân baûn Paøli vaø dòch baûn Anh ngöõ.

- Phaàn baøn theâm: ngöôøi bieân soaïn nhaán maïnh vaø dieãn dòch caùc ñieåm giaùo lyù vaø phaùp haønh caàn baøn roäng, caàn taäp trung söï chuù yù, vôùi chuû taâm laø neâu leân moät soá gôïi yù cho ngöôøi ñoïc.

Treân taát caû, ngöôøi bieân soaïn thieån nghó raèng moãi ngöôøi ñoïc, moãi ngöôøi haønh sau khi ñoïc caùc dòch baûn vaø chuù thích cuûa caùc dòch baûn, neân töï mình ñoïc laïi nguyeân baûn töøng doøng kinh (Paøli, Anh vaø Vieät vaên) ñeå töï mình tröïc nhaän nghóa kinh vaø töï mình phaùt trieån "tö hueä".

II. Caùc neùt giaùo lyù ñaëc thuø cuûa Trung Boä kinh I

1. Phaàn cöông yeáu cuûa caùc phaùp caên baûn (hay cöông yeáu veà caên baûn cuûa caùc phaùp): goàm töø kinh 1 ñeán kinh 10. 

Khi noùi "Cöông yeáu cuûa caùc phaùp caên baûn" laø noùi caên baûn cuûa caùc baûn kinh (Suttam) vaø caên baûn cuûa phaùp moân tu. Khi noùi "Cöông yeáu veà caên baûn cuûa caùc phaùp" laø noùi veà nhaän thöùc söï thaät cuûa caùc phaùp (caùc hieän höõu). Caû hai yù nghóa treân ñeàu ñöôïc bao haøm trong nguyeân ngöõ Paøli: Muølapariyaøvagga (baûn dòch tieáng Anh ñeà: The Division of the Synopsis of Fundamentals).

1.1 Kinh soá l, "Caên baûn cuûa moïi Phaùp" (Muølapariyaøsuttam). Môû ñaàu kinh soá 1, Ñöùc Theá Toân daïy:

Paøli: "Sabbadhammalaøpariyøayam vo bhikkhave desessaømi,..."
Anh ngöõ: "I will teach you, monks, the synopsis of the fundamentals of all things..."

Theo vaên maïch vaø noäi dung cuûa baûn kinh, Ñöùc Theá Toân ñeà caäp ñeán caùc caáp ñoä hieåu bieát, nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà ñaát, nöôùc, gioù, löûa; veà caùc coõi Trôøi Duïc giôùi, Saéc giôùi, Voâ Saêc giôùi; veà sôû vaên, sôû kieán, sôû tö nieäm, sôû tri vaø veà Nieát baøn. Nhö theá laø Ngaøi ñeà caäp ñeán caáp ñoä nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà moïi hieän höõu, vaïn höõu. Ñoù laø caùc caáp ñoä hieåu bieåt cuûa ngöôøi phaøm tuïc (töôûng tri, thöùc tri vaø tö duy) cuûa caùc baäc Höõu hoïc (Thaéng tri) vaø cuûa caùc baäc Thaùnh Voâ laäu (Thaéng tri vaø Lieãu tri).

Qua baûn kinh, caùc ñaïi, caùc caûnh giôùi, töï ngaõ sôû dó hieän höõu laø do tö duy höõu ngaõ, tö duy ngaõ töôûng (töôûng tri, thöùc tri vaø tö duy) cuûa con ngöôøi döïng neân. Neáu caùc hieän höõu ñöôïc con ngöôøi nhìn tröïc tieáp trong ñaïiñònh, trong traïng thaùi taâm thöùc vaéng maët taàm, töù, vaéng maët caùc tö duy ngaõ töôûng, thì baáy giôø con ngöôøi seõ tröïc tieáp thaáy roõ söï thaät duyeân khôûi cuûa chuùng. Caùi thaáy bieát naøy goïi laø Thaéng tri, khoâng xem caùc hieän höõu laø ta, cuûa ta, hay coù maët trong ta, hoaëc ta coù maët trong caùc hieän höõu. Khi maø taâm ngöôøi nhìn ñònh tónh, nhaát taâm, saïch heát caùc tham, saân, si, caáu ueá, thì seõ lieãu tri caùc hieän höõu, thaáy söï vaät nhö thaät.

Baûn kinh ñaõ neâu ra hai vaán ñeà cô baûn nhaát cuûa taâm thöùc vaø cuûa cuoäc ñôøi: thaáy söï thaät nhö thaät vaø Chaân haïnh phuùc (ñoaïn taän khoå). Baûn kinh cuõng ñaõ môû ra nhaän thöùc raèng khoâng gian, thôøi gian vaø nhöõng gì thuoäc khoâng gian, thôøi gian chæ laø söï hieän höõu cuûa caùc duyeân; chuùng khoâng coù thaät; do caûm nghieäp sinh, hay do caùc taäp quaùn nhìn, nghe, tö duy, caûm thoï cuûa chuùng sinh maø xuaát hieän nhö theá naøy, nhö theá khaùc. Haïnh phuùc hay khoå ñau, minh hay voâ minh cuõng theá. Töø ñieåm cô baûn, suoái nguoàn naøy, kinh Phaät môû ra ñaïo loä giaûi thoaùt cuûa Giôùi, Ñònh, Tueä, cuûa ñôøi soáng phaïm haïnh, môû ra 152 kinh Trung Boä vaø nhieàu kinh khaùc cuûa naêm Nikaøya.

1.2: Kinh soá 2, "Taát Caû Laäu Hoaëc"' (Sabbaøsavasuttam). Neáu baûn kinh soá 1 laø neùt cöông yeáu nhaát cuûa nhaän thöùc "Con ñöôøng", thì baûn kinh soá 2 laø neùt cöông yeáu nhaát veà noäi dung thöïc hieän "Con ñöôøng" . Linh hoàn cuûa coâng phu thöïc hieän "Con ñöôøng" laø "Nhö lyù taùc yù", taùc yù ñuùng söï thaät cuûa caùc phaùp; taùc yù ñeå tieâu dieät caùc laäu hoaëc . Bieän phaùp, chieán thuaät thöïc hieän thì coù baûy, nhö ñaõ ñöôïc trình baøy. Töø ñaây, caùc coâng phu, phaùp moân tu taäp ñöôïc trieån khai thaønh noäi dung cuûa caùc kinh tieáp noái, ñi vaøo caùc chi tieát, ñi vaøo tuøng böôùc coâng phu, töøng giai ñoaïn thöïc hieän.

1.3: Kinh soá 3 thì quyeát ñònh höôùng ñi "Thöøa töï Phaùp".

1.4: Kinh soá 4 thì baøn ñeán haønh trang cho neáp soáng "vieãn ly", ñoäc cö thieàn tònh.

1.5: Kinh soá 5 thì thöïc hieän coâng phu taåy saïch caáu ueá cuûa taâm vôùi trí tueä chuaån bò toát cho caùc böôùc ñi tieáp theo: thaønh töïu Ñònh hoïc vaø Tueä hoïc.

1.6: Kinh soá 6, Öôùc nguyeän, thì neâu roõ caùc thaønh töïu tu taäp maø haønh giaû phaûi töï mình chöùng ñaït.

1.7: Kinh soá 7, töông töï kinh soá 5, ñaëc bieät giôùi thieäu vieäc thöïc hieän "Töù voâ löôïng taâm"...

1.8: Kinh soá 8, kinh Ñoaïn Giaûm, thì haønh khôûi taâm taùc yù ñeán taâm thanh tònh ñeå thay theá caùc taâm caáu ueá; taùc yù khôûi taâm ñeán möôøi thieän nghieäp ñeå ngaên caûnñoái trò möôøi aùc nghieäp; taùc yù khôûi taâm ñeán möôøi Thaùnh ñaïo ñeå loaïi tröø caùc taâm thuoäc taø ñaïo...Ñaây laø söï nuoâi döôõng taâm giaùc tænh, trí tueä. Söï tinh caàn giöõ taâm höôùng thöôïng, ñi ra khoûi caùc voïng taâm aáy laø söï nuoâi lôùn ñònh löïc .

l..9: Kinh soá 9, Chaùnh Tri Kieán, thì phaùt trieån taâm töông töï kinh 8, an truù trí tueä thaáy roõ caùc phaùp baát thieän vaø goác cuûa baát thieän, thaáy roõ caùc phaùp thieän vaø goác cuûa phaùp thieän khôûi leân trong taâm cho ñeán khi ñoaïn saïch yù nghó: "Toâi laø". Töông töï, ñoái vôùi "boán thöùc aên", ñoái vôùi "Töù Thaùnh ñeá" vaø "Thaäp nhò nhaân duyeân". Baáy giôø haønh giaû thöïc söï coù Chaùnh tri kieán, coù loøng tin Phaùp tuyeät ñoái vaø thaønh töïu dieäu phaùp. Ñaây laø coâng phu Thieàn quaùn.

1.10: Taát caû caùc phaùp haønh töø kinh soá 3 ñeán kinh soá 9, vaø noùi chung caùc coâng phu thöïc hieän "Con ñöôøng" (Giôùi, Ñònh, Tueä), ñeàu ñöôïc nhieáp vaøo coâng phu thöïc haønh "Töù Nieäm Xöù" kinh soá 10.

Khi töông ñoái thaønh töïu nieäm löïc vaø ñònh löïc (Töù Saéc ñònh), haønh giaû coù theå haønh Thieàn quaùn ñeå caét ñöùt Kieát söû, coù theå haønh "Töù voâ löôïng taâm" ñeå ñoaïn tröø heát caùc laäu hoaëc, coù theå thöïc haønh "Nguõ Caên", "Nguõ löïc" hay "Thaát Giaùc chi" ñeå thaønh töïu Tam minh, chöùng ñaéc Nieát baøn.

Noùi toùm, chæ hai kinh ñaàu, hoaëc chæ möôøi kinh ñaàu cuûa Trung Boä kinh I ñaõ vaïch roõ toaøn boä "Con ñöôøng daãn ñeán giaûi thoaùt laäu hoaëc, vöôït qua boäc löu sinh töû.

2. Phaàn tieáng roáng sö töû: (töø kinh 11 ñeán kinh 20)

Do vì "Con ñöôøng" treân caàn ñöôïc giôùi thieäu cho ngöôøi ñôøi, nhöõng ngöôøi ñang chôi vôi giöõa bieån duïc voïng, giöõa nhieàu voïng kieán, ñieân ñaûo kieán, giöõa bieån hyù luaän, ngôø vöïc, neân giaùo lyù Phaät giaùo caàn môû ra nhieàu phaùp thoaïi, ñoái thoaïi ñeå giôùi thieäu Thaéng phaùp. Töø kinh 11 ñeán kinh 20 goïi laø tieáng roáng sö töû: tieáng noùi cuûa Chaùnh phaùp laøm chaán ñoäng caùc theá tuïc taâm nhö tieáng roáng sö töû laøm khieáp haõi caùc thuù röøng.

2.l: Kinh 11, Tieåu sö töû hoáng, giôùi thieäu trí tueä cuûa caùc ñeä töû Ñöùc Theá Toân vöôït leân moïi tri kieán ôû ñôøi, vöôït qua Höõu Kieán vaø Phi höõu Kieán; giôùi thieäu thaønh töïu Töù quaû Sa moân cuûa ñeä töû Theá Toân maø caùc ngoaïi ñaïo khoâng theå thaønh töïu.

2.2: Kinh 12, Ñaïi sö töû hoáng, thì giôùi thieäu trí tueä toaøn giaùc vaø caùc phaùp thöôïng nhaân cuûa Theá Toân laø voâ löôïng: ñoù laâ Thaäp Nhö Lai löïc, Töù voâ sôû uùy, Luïc thoâng vieân maõn.v.v...

2.3: Kinh 13, Ñaïi kinh Khoå Uaån, thì trình baøy söï hieåu bieát ñaëc thuø cuûa Phaät giaùo veà caùc duïc, caùc saéc caùc caûm thoï. Söï hieåu bieát naøy hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi caùc toân giaùo, trieát thuyeát khaùc.

2.4: Kinh 14, Tieåu kinh Khoå Uaån, thì giôùi thieäu ñieàu kieän ñeå taåy saïch duïc taâm, caùc caáu ueá cuûa taâm, khaùc haún caùc chuû tröông sai laïc cuûa ngoaïi ñaïo ...

2.5: Kinh 15, töông töï kinh 14, nhaéc nhôû caùc vò Tyû kheo quaùn saùt, theo doõi taâm, nhanh choùng taåy saïch caùc caáu ueá ñeå sôùm coù nhaân duyeân ñi xa hôn vaøo giaûi thoaùt.

2.6: Coâng phu taåy saïch caáu ueá taâm laïi ñöôïc giôùi thieäu qua moät theå caùch khaùc ôû kinh 16, Taâm Hoang Vu, ñoù laø vieäc xoùa saïch caùc taâm hoang vu, taâm trieàn phöôïc maø caùc Phaät töû môùi vaøo ñaïo vaø caùc ngoaïi ñaïo ñang vöôùng maéc. Kinh 16 giôùi thieäu theâm moät böôùc ñi môùi, theo sau böôùc taåy saïch taâm caáu ueá, laø thöïc hieän "Töù thaàn tuùc", hay "Töù nhö yù tuùc": duïc ñònh, tinh taán ñònh, taâm ñònh vaø tö duy ñònh ñeå ñaït ñeán ñieåm voâ thöôïng an oån.

2.7: Kinh 17, Khu Röøng, thì chæ baøy caùch choïn truù xöù vaø ngöôøi thaân caän naøo thuaän cho coâng phu tu taäp giaûi thoaùt; ñôn giaûn nhöng thieát thöïc.

2.8: Kinh 18, Maät hoaøn, tieáp tuïc giôùi thieäu noäi dung cuûa "Con ñöôøng", neâu treân cho moät hoïc giaû ngoaïi ñaïo, raát goïn nheï: "Khoâng tham aùi ñoái vôùi höõu vaø phi höõu". Coâng phu thöïc hieän cuï theå cuõng raát laø ñôn giaûn: "theo doõi saùu caên, daäp taét ngay caùc tham aùi, voïng töôûng khôûi leân töø saùu caên". Giaûn dò, nhöng ñoù laø moät tieáng roáng sö töû khaùc!

2.9: Kinh 19, kinh Song Taàm, Theá Toân noùi leân kinh nghieäm cuûa Ngaøi veà coâng phu loaïi boû caùc tö duy veà duïc, saân vaø haïi, vaø höôùng tö duy veà ly duïc, voâ saân, voâ haïi. Kinh nghieäm taâm lyù coù giaù trò, raát giaù trò, ôû ñaây laø: "Khi taâm quan saùt nhieàu veà vaán ñeà gì thì taâm sanh khuynh höôùng veà vaán ñeà aáy".

2.10: Kinh 20, An Truù Taàm, tieáp tuïc phaùt trieån kinh nghieäm taâm lyù treân, giôùi thieäu caùch an truù taâm vaøo ñoái töôïng ñeå thöïc söï tieâu dieät duïc taàm, saân taàm vaø haïi taàm ñeå noäi taâm ñöôïc ñònh tónh. Ñaây laø moät kinh nghieäm raát caàn thieát cho ñôøi voán bò vöôùng maéc vaøo voâ soá phieàn naõo do caùc duïc taàm, saân taàm, haïi taàm aáy taïo ra. Laøm chuû caùc taàm taâm sôû laø laøm chuû tö duy. Laøm chuû tö duy laø böôùc ñi cô baûn laøm chuû ñôøi soáng cuûa chính mình.

Moãi kinh trông 10 kinh vöøa ñeà caäp ñeàu ñeán vôùi ñôøi nhö moät tieáng roáng sö töû gaây kinh haõi caùc tieáng noùi duïc voïng, chaáp thuû kieán ôû ñôøi.

3. Phaàn caùc kinh aûnh duï: töø kinh 21 ñeán kinh 30

Chuyeån taûi nhaän thöùc veà "Con ñöôøng" vaø caùc phöông caùch "thöïc hieän con ñöôøng" cho nhieàu caên cô khaùc nhau, caù nhaân vaø taäp theå, laø moät quaù trình giaùo duïc vaän duïng taâm lyù vaø kyõ thuaät giaùo duïc. Ñoái vôùi ñoaøn theå Taêng giaø vôùi neáp soáng khaát thöïc, soáng choán nuùi röøng, vôùi nhieàu caù nhaân ñeán töø nhieàu giai taàng xaõ hoäi khaùc nhau, höôûng thuï caùc neáp giaùo duïc khaùc nhau, coâng vieäc höôùng daãn tu haønh trôû neân khoâng ñôn giaûn. Theá Toân ñaõ phaûi cheá ra Giôùi boån, caùc Hoïc phaùp vaø söû duïng nhieàu kyõ thuaät giaûng daïy truyeàn ñaït. 

Beân caïnh ñoù, söï hieän dieän vaø phaùt trieån cuûa luïc phaùi ngoaïi ñaïo, caùc aùc ma thöôøng taïo ra nhieàu chöôùng ngaïi tu taäp maø moãi Tyû kheo caàn phaûi nhieáp phuïc. Söï thaønh laäp ñoaøn Tyû kheo ni cuõng laø moät vaán ñeà khaùc nöõa. Do ñoù, sau 20 baûn kinh haàu nhö raát ñaàyñuû vöøa ñöôïcñeà caäp Ñöùc Theá Toân ñaõ môû ra raát nhieàu phaùp thoaïi giaùo hoùa trong suoát 45 naêm truù theá sau ngaøy thaønh ñaïo.

Möôøi kinh ñoái vôùi caùc aûnh duï tieáp theo laø moät ñieån hình. Ngaøi ñaõ söû duïng aûnh duï ñeå giuùp thính chuùng deã hieåu, deã nhôù vaø daïy phaùp qua nhieàu ngoân töø, thi thieát khaùc nhau ñeå soi saùng nhaän thöùc veà Phaùp vaø veà coâng vieäc thöïc haønh Phaùp.

3.1: Kinh 21, Ví duï caùi cöa, giuùp caùc Tyû kheo nhôù ñeå nhaéc nhôû mình nhieáp phuïc caùc taâm caáu ueá, phaùt trieån töø taâm vaø tueä taâm.

3.2: Kinh 22, Ví duï con raén, thì nhaéc nhôû Tyû kheo caån troïng hieåu roõ Phaùp, vaø vai troø cuûa Phaùp. Ngoä nhaän veà Phaùp seõ chuoác laáy haäu quaû nhö baét raén ôû thaân, ñuoâi cuûa noù, seõ bò raén caén ñeán maát maïng, hay ñau khoå gaàn nhö maát maïng. .

3.3: Kinh 23, nhaéc laïi muïc tieâu ñoaïn tröø laäu hoaëc cuûa neáp soáng vaïn haïnh. 

3.4: Kinh 24, Traïm xe, toân giaû Xaù Lôïi Phaát laäp laïi muïc tieâu xuaát gia laø ñeå ñaéc "Voâ thuû tröôùc Nieát baøn", maø khoâng phaûi laø caùc thaønh töïu cuûa Giôùi, Ñònh vaø Tueä (chöa toaøn giaùc), qua ví duï baûy traïm xe nhö laø caùc thaønh töïu: Giôùi thanh tònh, Taâm thanh tònh, Kieán thanh tònh, Ñoaïn nghi thanh tònh, Ñaïo phi ñaïo tri kieán thanh tònh, Ñaïo tri kieán thanh tònh, Tri kieán thanh tònh-töông töï phaåm kinh Hoùa thaønh duï, kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa .

3.5: Kinh 25, Baãy moài, thì caûnh baùo caùc Tyû kheo veà caùc ma chöôùng ôû ñôøi vaø ôû noäi taâm, giaùc tænh baùm chaët muïc tieâu giaûi thoaùt, ñi suoát loä trình thieàn ñònh cho ñeán ñònh cuoái cuøng: Dieät thoï töôûng ñònh. Tyû kheo caàn nghieâm tuùc tieâu dieät tham aùi coõi Duïc, coõi Saéc vaø coõi Voâ saéc.

3.6: Kinh 26, Thaùnh caàu, thì giôùi thieäu con ñöôøng giaûi thoaùt maø Theá Toân vöôït qua ôû hieän theå, ñeå caùc Tyû kheo hoïc taäp. AÙnh saùng töø söï thaät Duyeân khôûi seõ chieáu roïi loä trình ñoaïn dieät aùi, tònh chæ caùc haønh, höôùng thaúng ñeán Nieát baøn.

3.7: Kinh 27, kinh ngaén Daáu chaân voi, thì giôùi thieäu veà söï vieäc Baø la moân hoïc giaû, baùc hoïc taùn thaùn Theá Toân nhö laø baäc ñaïo sö voâ tæ ñöông thôøi. Söï taùn thaùn chöa thaät söï chaân thaät neáu chæ döïa vaøo danh tieáng, vaøo söï cung kính toân troïng cuûa nhöõng ngöôøi thôøi danh ñoái vôùi Theá Toân, hay döïa vaøo giaùo huaán ñôn thuaàn cuûa Theá Toân. Chæ khi nhìn thaáy thaønh töïu giaûi thoaùt heát thaûy laäu hoaëc, chöùng ñaéc Tam minh cuûa caùc ñeä töû cuûa Theá Toân thì lôøi taùn thaùn "Theá Toân laø baäc Chaùnh ñaúng giaùc, Phaùp ñöôïc Theá Toân kheùo thuyeát giaûng, chuùng Taêng kheùo haønh trì" môùi laø chaân thaät giaù trò.

3.8: Kinh 28, kinh daøi Daáu chaân voi, thì giôùi thieäu Töù Thaùnh ñeá laø phaùp nhieáp taát caû thieän

phaùp. Qua ñoù, Töù Thaùnh ñeá thöïc söï laø giaùo lyù neàn taûng cuûa Phaät giaùo: Töù ñeá laø Duyeân khôûi, laø Nguõ thuû uaån vaø Duyeân khôûi, "Nguõ thuû uaån" bao haøm ñaày ñuû yù nghóa Töù Thaùnh ñeá.

3.9: Kinh 29, kinh daøi Thí duï loõi caây, ghi laïi tröôøng hôïp tu taäp thoái thaát cuûa Toân giaû Ñeà Baø Ñaït Ña daãn ñeán söï "phaù hoøa hôïp Taêng", chia reõ ñoaøn theå Taêng giaø. Nhaân söï vieäc naøy, Theá Toân nhaéc nhôû caùc Tyû kheo khoâng neân töï maõn tröôùc caùc thaønh töïu Giôùi, Ñònh vaø caùc tri kieán, maø phaûi nhaát höôùng tieán ñeán Baát ñoäng taâm giaûi thoaùt. Baát ñoäng taâm giaûi thoaùt laø muïc tieâu maø khoâng phaûi laø caùc danh voïng, toân kính, lôïi döôõng.

3.10: Kinh 30, kinh ngaén Ví duï loõi caây, ghi laïi thaùi ñoä chæ baøy söï thaät Chaùnh ñaúng giaùc cuûa Theá Toân cho moät Baø la moân hoïc giaû veà söï kieän caùc giaùo chuû ngoaïi ñaïo ñeàu töï tuyeân boá mình laø Chaùnh ñaúng giaùc: ai coù theå töï mình chöùng ngoä vaø giôùi thieäu con ñöôøng ñi ñeán chöùng ngoä muïc tieâu phaïm haïnh, Baát ñoäng taâm giaûi thoaùt, thì vò aáy coù theå tuyeân boá mình laø Chaùnh ñaúng giaùc.

Caùc aûnh duï trong caùc kinh vöøa giôùi thieäu ñaõ giöõ moät vai troø quan troïng trong kyõ thuaät khai ngoä vaø ñaùnh thöùc taâm thöùc thính chuùng, quan troïng ñeán möùc aûnh duï ñöôïc duøng ñaët teân baûn kinh.

4. Phaàn caùc kinh song ñoâi (töø kinh 31 ñeán kinh 50)

Goïi laø kinh song ñoâi vì coù töøng hai kinh keá tieáp coù cuøng teân (moät kinh daøi, moät kinh ngaén): hoaëc laø teân cuûa ñòa ñieåm giaûng kinh, hoaëc laø teân cuûa moät nhaân vaät hoûi ñaïo, hoaëc laø teân cuûa ví duï trong kinh, hoaëc teân tieâu ñeà cuûa baûn kinh, coù xen keõ vaøo saùu kinh rieâng leû.

Hai möôi kinh song ñoâi chöùa ñöïng caùc noäi dung khaùc nhau;

4.1: Kinh 31 vaø 32, Söøng boø, giôùi thieäu caùc thaønh töïu phaïm haïnh cuûa caùc ñeä töû thôøi danh : Toân giaû Anuruddha, Nandiya, Kimbila (kinh ngaén); toân giaû Xaù Lôïi Phaát, Muïc Kieàn Lieân, Ñaïi Ca Dieáp, Revata (Li Baø Ña) vaø A Nan...

4.2: Kinh 33 vaø 34, Chaên boø. Giôùi thieäu vai troø ñaïo sö cuûa Theá Toân daãn daét chuùng ñeä töû vöôït qua boäc löu, aùc ma ...

4.3: Kinh 35 vaø 36, Saccaka, Theá Toân haøng phuïc Ni-kieàn-töû Saccaka, moät luaän sö ngoaïi ñaïo thôøi danh vaø raát kieâu ngaïo. Caùc laäp luaän maùnh khoùe, xaûo quyeät quanh co cuûa Saccaka veà chaáp thuû töï ngaõ tan vôõ tröôùc nhaän thöùc nhö thaät cuûa Theá Toân, nhö quaû tröùng choïi vaøo ñaù cöùng; caùc laäp luaän cuûa Saccaka veà tu thaân vaø tu taâm thì toái taêm, quôø quaïng nhö ngöôøi ñi giöõa ñeâm toái: ñaây laø caùc maåu ñoái thoaïi ñieån hình giöõa Theá Toân vaø ngoaïi ñaïo, giöõa chaân nhö vaø hyù luaän...

4.4: Kinh 37, Ñoaïn taän aùi,Theá Toân giaûng toùm taét cho Thieân chuû Sakka ñang say ñaém höôûng thuï Thieân laïc. Kinh 38, kinh daøi Ñoaïn taän aùi giaûng cho Tyû kheo Sati vaø chuùng Tyû kheo nhaân söï kieän Tyû kheo Sati hieåu sai veà lôøi daïy cuûa Theá Toân veà Thöùc, cho raèng Thöùc laø luaân chuyeån nhöng baát bieán ... vôùi caùc taø kieán aáy, Sati khoâng theå phaùt trieån ñöôïc trí tueä, khoâng theå ñoaïn tröø aùi, thuû.

4.5: Kinh 39, kinh daøi Xoùm ngöïa, minh ñònh caùc phaùp taùc thaønh Sa moân. Taøm, quyù; ba nghieäp thaân, khaåu, yù thanh tònh; aên uoáng tieát ñoä; chuù taâm caûnh giaùc; chaùnh nieäm tænh giaùc; soáng vieãn ly; thaønh töïu "Hieän taïi laïc truù", chöùng ñaéc "Tam minh".

- Kinh 40, kinh ngaén Xoùm ngöïa, thì minh ñònh coâng phu giaûi thoaùt laø chuyeån hoùa taâm thöùc do chính taâm mình thöïc hieän, chöù khoâng phaûi do caùc hình thöùc khoå haïnh, do caùc nghi leã, caùc chuù thuaät. 

4.6: Kinh 41, Saøleyyaka, chæ roõ söï thaät cuûa thaân, khaåu, yù nghieäp quyeát ñònh caûnh giôùi ñaàu thai: nghieäp aùc thì daãn daét chuùng sinh, con ngöôøi veà aùc thuù, suùc sanh, ngaï quyû, ñòa nguïc; nghieäp thieän thì daãn daét con ngöôøi veà thieän thuù, coõi Ngöôøi, Thieân giôùi vaø theo öôùc nguyeän maø chuyeån sinh. 

- Kinh 42, Veranjaka, giôùi thieäu cuøng noäi dung nhö kinh 41 cho Baø la moân Veranjaka.

4.7: Kinh 43, kinh daøi Phöông quaûng, laø maåu chuyeän ñaøm ñaïo, trao ñoåi kinh nghieäm giaûi thoaùt giöõa hai ñaïi Toân giaû Mahaøkotthika vaø Saøriputta: ñaëc bieät nhaát laø baøn veà Dieät thoï töôûng ñònh, Voâ löôïng taâm giaûi thoaùt, Voâ sôû höõu taâm giaûi thoaùt, Khoâng taâm giaûi thoaùt vaø Voâ töôùng taâm giaûi thoaùt...

- Kinh 44, kinh ngaén Phöông quaûng, thì thuaät cuoäc ñaøm ñaïo giöõa moät vò A na haøm, cö só Visaøka vaø Tyû kheo ni (A la haùn). Söï caùch bieät veà kinh nghieäm giaûi thoaùt hieän roõ khi ñeà caäp ñeán Dieät thoï töôûng ñònh vaø Nieát baøn...

4.8: Kinh 45 vaø 46, Phaùp haønh, giôùi thieäu boán loaïi phaùp haønh, nhìn ôû khía caïnh caûm thoï, hieän taïi khoå ñöa ñeán tuông lai khoå, tuông lai laïc; hieän taïi laïc ñöa ñeán tuông lai laïc, töông lai khoå...

4.9: Kinh 47 Tö saùt, quan saùt ñeå töï mình bieát ñöôïc söï thaät veà Chaùnh ñaúng giaùc cuûa Nhö Lai xaùc ñònh loøng tin ñoái vôùi Ngaøi. Töø loøng tin Phaät daãn ñeán loøng tin phaùp: caùc lôøi daïy cuûa Nhö Lai. Töø loøng tin phaùp daãn ñeán quyeát taâm thöïc hieän phaùp. Töø quyeát taâm thöïc hieän phaùp daãn ñeán keát quaû daäp taét caùc nguyeân nhaân gaây ra khoå ñau. Ñaây laø troïng ñieåm duy nhaát maø moïi baûn kinh Phaät ñeàu haøm yù höôùng veà. Caùc kinh Trung Boä I ñeàu coù cuøng quan ñieåm aáy.

4.l0: Kinh 48, Kosambì, thì nhaèm xaây döïng moät neáp soáng traùnh xa caùc caïnh tranh, ñaáu tranh, xung ñoät, thöïc hieän "saùu phaùp hoøa kính" ñeå moïi tu só ñeàu soáng chung trong moät moâi tröôøng thuaän lôïi cho söï nghieäp giaûi thoaùt khoå, cho coâng phu thöïc haønh phaïm haïnh, cho coâng phu thaønh töïu baûy loaïi tri kieán ñeå ñi vaøo Thaùnh löu, baát thoái chuyeån ñoái vôùi Nieát baøn, Baát ñoäng taâm giaûi thoaùt.

4.11: Kinh 49, Phaïm Thieân caàu thænh, thì ñeà caäp ñeán söï quan taâm cuûa Theá Toân veà Phaät söï giaùo hoùa chö Thieân ôû coõi Trôøi Ñaïi Phaïm. Giöõa moâi tröôøng soáng ñeïpñeõ, thanh thoaùt vaø haàu nhö vaéng maët voâ thöôøng, sinh dieät, Phaïm Thieân Baka lieàn rôi ngay vaøo chaáp thuû kieán: chaáp Thöôøng hay chaáp Huõu. Theá Toân ñaõ thò hieän ñaïi thaàn thoâng tröôùc Baka vaø Thieân chuùng ôû Ñaïi Phaïm thieân ñeå thöùc tænh hoïñi ra khoûi söï tham tröôùc Höõu, nhoå leân goác reã cuûa Höõu...

4.12: Kinh 50, Haøng ma, Toân giaû Muïc Kieàn Lieân haøng phuïc aùc ma, giuùp aùc ma khoûi ñòa nguïc nöôùc soâi nhö aùc ma Dusi (tieàn thaân cuûa Ngaøi). Kinh 50 coøn ñeå laïi cho ñôøi moät nieàm tin lôùn: duø bò rôi vaøo ñòa nguïc nöôùc soâi moät vaïn naêm, aùc ma Dusi ñaõ coù nhaân döyeân ñeå trôû thaønh Ñaïi Toân giaû Muïc Kieàn Lieân, vò ñaïi ñeä töû thöù hai cuûa Theá Toân Gotama, thì duø coù chòu vaïn khoå ñau ôû ñôøi naøy, con ngöôøi vaãn coøn ñang coøn nhieàu cô hoäi giaûi thoaùt môû ra tröôùc maét maø Theá Toân, Taêng giaø vaø Chaùnh phaùp ñeå laïi. Cô hoäi giaûi thoaùt cuûa moät Phaät töû, moät Tyû kheo laïi caøng lôùn hôn: ñöøng ñeå ñaùnh maát ñi caùc cô duyeõn giaûi thoaùt aáy: Gaàn Chaùnh phaùp laø gaàn cô duyeân aáy vaäy.

5. Phaàn giaùo lyù hieám ñöôïc ñeà caâp ôû caùc kinh khaùc ñaõ ñöôïc ñeà caäp ôû Trung Boä I 

Ñoù laø phaàn giôùi thieäu tu taäp "Töù voâ löôïng taâm": chæ coù ba kinh trong 50 kinh cuûa Trunq Boä I coù ñeà caäp tröïc tieáp tôùi Töù voâ löôïng taâm: (kinh soá 7 Ví duï taám vaûi), kinh 40 (kinh ngaén Xoùm ngöïa) vaø kinh 50 (kinh Haøng ma). Ñaïi töø, ñaïi bi, ñaïi hyû vaø ñaïi xaû hieän ra nhö moät vuøng khí haäu boán muøa maùt meû cuûa taâm thöùc giaûi thoaùt, ôû ñoù ñaïi tueä ñöôïc nuoâi döôõng vaø phaùt trieån hoaøn maõn. Töù voâ löôïng taâm ñöôïc Ñöùc Theá Toân giaûng daïy nhö laø Thieàn quaùn ñöôïc tu taäp treân cô sôû thaønh töïu cuûa Töù Thieàn Saéc ñònh, hay treân cô sôû thaønh töïu Hieän taïi laïc truù (töø sô thieàn ñeán Töù thieàn Saéc giôùi taâm).

Ñaây laø ñieåm giaùo lyù maø caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc caàn ñeå taâm nghieân cöùu nhieàu hôn vaø giôùi thieäu roäng raõi hôn cho ñôøi.

6. Nhaän ñònh toång quaùt

Coù theå noùi raèng chæ trong möôøi kinh ñaàu tieân cuûa Trung Boä I, con ñöôøng nhaän thöùc vaø tu taäp cuûa Phaät giaùo ñaõ ñöôïc giôùi thieäu ñaày ñuû. Caùc phaùp tu aáy vaø chaùnh kieán aáy treân thöïc teá ñöôïc Theá Toân vaø caùc ñaïi toân giaû giaûng daïy trong suoát 45 naêm döôùi nhieàu hình thöùc trình baøy, ngoân ngöõ, thí duï khaùc nhau. Taát caû vaãn laø söï vaän haønh cuûa Naêm uaån, Möôøi hai nhaân duyeân, taåy saïch taâm caáu ueá soáng vieãn ly, hieän taïi laïc truù, tòch tònh truù, bieán maõn Töù voâ löôïng taâm khaép möôøi phöông ñeåñaéc Tam minh, Luïc thoâng, hay Baát ñoäng taâm giaûi thoaùt, hoaëc Voâ thuû tröôùc Nieát baøn. Giaûn dò hôn laø noäi dung: Giôùi, Ñònh, Tueä, Giaûi thoaùt vaø Tri kieán giaùi thoaùt.

Voâ löôïng ngoân töø giaûng daïy vaø voâ löôïng phaùp moân tu ñeàu ñöôïc bao haøm trong chöøng aáy. Khoâng theå khaùc, bôûi vì muoân thuôû con ngöôøi vaø caû moïi chuùng sinh vaãn chæ bò raøng buoäc bôûi caùc aùc taâm, haïi taâm, baát thieän taâm, bôûi "Nguõ caùi, bôûi tham ñaém caùc caûm thoï, bôûi tham aùi Höõu hay Phi Höõu".

Do vì moïi ngöôøi vaãn laëp ñi laëp laïi caùc khoå ñau sinh khôûi bôûi tham lam, saân haän, si meâ, neân "con ñöôøng" ñoái trò khoå ñau ñöôïc laëp laïi, laëp laïi maõi.

Do vì khoâng gian, thôøi gian, caùc hieän höõu, con ngöôøi vaø chuùng sinh khoâng thaät söï coù hình töôùng nhö chuùng ñang laø neân nhöõng caâu hoûi laø traû lôøi veà chuùng ñeàu rôi vaøo hoang vu, hyù luaän. Caùi goïi laø chuùng chæ laø voâ minh, moät söï hieän dieän cuûa voâ löôïng bi thaûm, toái taêm maø söï daäp taét chuùng chæ coù "con ñöôøng". Vì theá maø Tam taïng Kinh-Luaät-Luaän cuûa caùc boä phaùi Phaät giaùo ñeàu chæ giôùi thieäu "con ñöôøng". Ñi laø phaàn coøn laïi cuûa nhöõng ai ñang caûm nhaän khoå ñau.

Tröôùc söï hieän dieän cuûa töôùng traïng baát ñònh, baát ñònh nhö chöa töøng hieän höõu, thì coù maùy moùc tinh vi naøo laøm ñöôïc coâng vieäc tìm hieåu, caân, ño, ñong, ñeám...?!

Caùc hieän höõu khoâng phaûi laø caùc caù theå vaø chaúng bao giôø laø caù theå, maø laø moät traøng voâ taän nhaân duyeân, ñieàu maø Ñöùc Theá Toân ñaõ khaùm phaù qua Duyeân khôûi, töø ñoù Ngaøi thaønh ñaáng Chaùnh ñaúng giaùc vaø chuyeån vaän baùnh xe Phaùp, xaây döïng vöông quoác trí tueä, vöông quoác cuûa ñoaïn taän Thöùc, ñoaïn taän AÙi, ñoaïn taän Thuû, ñoaïn taän Höõu, ñoaïn taän Voâ minh.

Chöøng naøo coøn khoå ñau, con ngöôøi coøn caàn kieân nhaãn laéng nghe töøng baøi kinh Phaät ñeå thaáy roõ "con ñöôøng" vaø thöïc hieän "con ñöôøng". Ñaây laø tieáng noùi sieâu trieát lyù, sieâu toân giaùo vaø sieâu xaõ hoäi maø nhaân loaïi ñang caàn./.