I. Giôùi Thieäu Toång quaùt

Trung boä kinh II coù naêm phaàn, moãi phaàn coù 10 kinh, ñoù laø :

1. Phaàn lieân heä caùc gia chuû ( cö só ) : töø kinh 51 ñeán kinh 60.
2. Phaàn lieân heä caùc vò Tyû kheo : töø kinh 61 ñeán kinh 70.
3. Phaàn lieân heä caùc du só : töø kinh 71 ñeán kinh 80.
4. Phaàn lieân heä caùc vua chuùa, hoaøng thaân : töø kinh 81 ñeán kinh 90.
5. Phaàn lieân heä caùc Ba-la-moân : töø kinh 91 ñeán kinh 100.

Trong phaàn gia chuû, nhö ñaõ ñöôïc phaân tích giôùi thieäu ôû töøng kinh, bao goàm caùc noäi dung :

- Caùc gia chuû taùn thaùn trí tueä giaûi thoaùt cuûa Theá Toân, taùn thaùn Chaùnh phaùp ñaõ ñöôïc Theá Toân kheùo thuyeát giaûng daãn ñeán ñoaïn taän khoå ñau vaø taùn thaùn Taêng giaø ñôøi soáng phaïm haïnh thanh tònh, kheùo haønh trì caùc lôøi daïy giaûi thoaùt caùc nghieäp cuûa Theá Toân.

- Giôùi thieäu con ñöôøng Phaïm haïnh.

- Giôùi thieäu con ñöôøng Höõu hoïc.

- Giôùi thieäu caùc phaùp ñoaïn tröø caùc tuïc söï, caùc aùc taâm, baát thieän taâm, taåy saïch taâm caáu ueá ñeå chöùng ñaéc " Hieän taïi laïc truù " vaø " Tòch tònh truù ".

- Giôùi thieäu boán haïng ngöôøi ôû ñôøi, caùc loaïi thaân nghieäp, khaåu nghieäp vaø yù nghieäp trong ñoù haïng ngöôøi höôùng daãn ñôøi mình theo phaïm haïnh cuûa Phaät laø toát thaéng.

- Giôùi thieäu caùc caûm thoï, caùc hình thaùi cuûa caùc loaïi caûm thoï, trong ñoù giaûi thoaùt laïc laø toái thaéng.

- Giôùi thieäu caùc sai leäch cuûa caùc khoå haïnh cuûa ngoaïi ñaïo, caùc taø kieán vaø taø haïnh seõ daãn ñeán khoå xöù.

- Giôùi thieäu caùc coõi Trôøi, giôùi thieäu Boá thí, Trì giôùi, söï nguy hieåm cuûa caùc duïc vaø lôïi ích cuûa söï xuaát ly caùc duïc laïc. Cao hôn heát vaø sau roát laø giôùi thieäu Töù Thaùnh ñeá, Phaïm haïnh.

2. Veà caùc Tyû kheo

- Giöõ gìn ba nghieäp thaân, khaåu, yù thanh tònh, khoâng ñöa ñeán haïi mình, haïi ngöôøi.

- Thöïc hieän nghieâm tuùc ñôøi soáng phaïm haïnh.

- Thöïc hieän neáp soáng ñoäc cö, vieãn ly.

- Taåy saïch caùc taâm caáu ueá, chöùng ñaéc " Hieän taïi laïc truù "," Tòch tònh truù ", " Dieät thoï töôûng ñònh ", ñaéc Tam minh.

- Tueä tri naêm uaån : " Caùi naày khoâng phaûi cuûa ta, khoâng phaûi laø ta, khoâng phaûi laø töï ngaõ cuûa ta ".

- Tueä tri khoå, voâ thöôøng, khoâng, voâ ngaõ cuûa caùc hieän höõu.

- Tinh thaàn traùch nhieäm giaùo hoùa caùc ngöôøi môùi ñeán vôùi con ñöôøng phaïm haïnh.

- Caùc quaû vò, thaønh töïu maø moät Tyû kheo caàn chöùng ñaéc : Caâu phaàn giaûi thoaùt, Tueä giaûi thoaùt, Thaân chöùng, Kieán ñaùo ( Kieán ñaïo ), Tín giaûi thoaùt, Tuøy Phaùp haønh vaø Tuøy Tín haønh.

3.Veà caùc du só

Caùc du só ngoaïi ñaïo, nhöõng ngöôøi rôøi khoûi ñôøi soáng gia ñình leân ñöôøng tìm kieám chaân lyù, chaân giaûi thoaùt nhöng coøn phaân vaân môø mòt, hay ñang keït vaøo caùc chaáp thuû kieán, thöôøng ñeán yeát kieán Theá Toân ñeå trao ñoåi, ñeå tranh luaän, hoaëc ñeå laéng nghe. Töïu trung trong 10 kinh kieát taäp veà lieân heä giöõa Theá Toân vaø caùc du só ngoaïi ñaïo ñeá caäp ñeán caùc vaán ñeà sau ñaây :

- Theá Toân baùc boû 10 caâu hoûi sieâu hình, cho raèng ñoù laø caùc taø kieán, kieán hoang vu, kieán truø laâm, kieán kieát phöôïc, kieán tranh chaáp seõ daãn ñeán saàu, bi, khoå, öu, naõo.

- Theá Toân baùc boû chuû tröông phaân bieät boán giai caáp cuûa xaõ hoäi AÁn ñöông thôøi, phaân tích cho caùc du só thaáy roõ chuû tröông ñoù khoâng coù cô sôû thöïc chöùng, laø troáng roãng, laø sai leäch vôùi thöïc taïi nhö thaät, sai haún vôùi thöïc teá.

- Phaù boû caùc quan ñieåm chaáp thöôøng, chaáp ñoaïn.

- Phaù boû caùc chuû tröông nguïy bieän luaän, voâ nghieäp, thuyeát baûy yeáu toá baát bieán, thuyeát luaân hoài tònh hoùa, thuyeát boán söï hoä trì v.v...

- Ñoàng thôøi Theá Toân giôùi thieäu roõ vaø ñaày ñuû con ñöôøng Phaïm haïnh daãn ñeán ñoaïn taän khoå, daãn ñeán Tam minh, Luïc thoâng chöùng ñaéc laïc giaûi thoaùt.

- Baùc boû caùc thuyeát höôûng thuï caùc duïc laïc; phaân tích roõ veà caùc laïc thoï, caùc laïc vaø laïc giaûi thoaùt : chæ coù laïc giaûi thoaùt ly laäu hoaëc, thoaùt ly chaáp thuû, thoaùt ly tham tröôùc laø toái thaéng.

- Giôùi thieäu ñuû Ñaïo ñeá : 37 phaåm trôï ñaïo ; Thieàn chæ vaø Thieàn quaùn.

4. Veà caùc vua chuùa vaø hoaøng thaân

Caùc vua chuùa ñöông thôøi cuõng thöôøng ñeán yeát kieán Theá Toân ñeå hoûi ñaïo, ñeå cuùng döôøng nhö caùc vua Bimbissaøra ( Taàn-baø-xa-la ) vua Pasenadi ( Ba-tö-naëc ). Trong 10 kinh cuûa phaàn lieân heä caùc vua chuùa vaø hoaøng thaân naày, coù caùc vaán ñeà sau ñaây ñöôïc ñeà caäp ñeán :

- Moät kinh noùi veà tieàn nhaân cuûa Theá Toân Gotama döôùi thôøi Theá Toân Kassapa lieân heä ñeán vua Kiki xöù Kaøsi : noùi ñeán söï hoä trì Taêng giaø cuûa cö só ngheøo khoù, söï hoä trì Taêng giaø cuûa vua Kiki...

- Hoaøng thaân Ratthapaøla laø ngöôøi giaøu coù, danh tieáng, con moät, coù nhieàu vôï treû ñaõ xuaát gia vaø ñaéc A-la-haùn.

- Tieàn thaân cuûa Theá Toân Gotama laø vua Makhaødeva ñaõ trò vì theo Chaùnh phaùp.

- Vua Madhuøra ñaõ ñöôïc Theá Toân phaân tích roõ veà yù nghóa bình ñaúng boán giai caáp xaõ hoäi.

- Thaùi töû Bodhi ñaõ ñöôïc daïy roõ khoâng phaûi laïc ñöôïc chöùng ñaéc do khoå ...

- Vua Pasenadi, vò vua ñaõ vaán ñaïo khaép luïc sö ngoaïi ñaïo vaø ñaõ taùn thaùn Theá Toân, Chaùnh phaùp vaø Taêng giaø raát möïc trang nghieâm.

- Vua Pasenadi ñoái vôùi Angulimaøla, moät töôùng cöôùp löøng danh ñaõ ñöôïc Theá Toân caûm hoaù vaø ñaõ xuaát gia, ñaéc quaû A-la-haùn.

5. Veà caùc Baø-la-moân

Caùc Baø-la-moân ñeán yeát kieán Theá Toân thì coù raát nhieàu, trong ñoù coù raát nhieàu vò laø giaùo chuû, Tröôûng caùc Hoäi chuùng, laø caùc vò raát thôøi danh, thoâng roõ ba taäp Veä ñaø, thuaän theá luaän vaø ñaïi nhaân töôùng; cuõng coù nhieàu thanh, thieáu nieân Baø-la- Moân thoâng thaùi thoâng roõ ba taäp Veä ñaø, thuaän theá luaän vaø ñaïi nhaân töôùng. Hoï ñeán ñeå trao ñoåi, tranh luaän vôùi Theá Toân.

Haàu heát hoï quy höôùng Theá Toân, trôû thaønh cö só troïn ñôøi. Coù Baø-la-moân Brahmaøyu raát noåi danh ñaõ raát möïc toân kính Theá Toân vaø ñaõ ñaéc A-na-haøm tröôùc khi meänh chung. Coù Ba-la-moân Sela vôùi Hoäi chuùng hôn hai traêm ngöôøi ñaõ xuaát gia vaø ñaõ ñaéc A-la-haùn. Coù Baø-la-moân Cankì raát thôøi danh cuõng toû loøng raát kính ngöôõng Theá Toân.

II. Nhaän ñònh

1. Naêm möôi kinh Trung Boä II kieát taäp coù naêm haøng ñoái töôïng nghe Phaùp : Gia chuû ; Tyû kheo; vua chuùa ; hoaøng toäc ; caùc du só ngoaïi ñaïo ; vaø caùc Baø-la-moân. Treân thöïc teá, coù raát nhieàu ñoái töôïng nghe Phaùp ñuû moïi thaønh phaàn xaõ hoäi, tuoåi taùc vaø giôùi tính. Tuøy vaøo lôïi ích giaûi thoaùt cuûa töøng ñoái töôïng maø Theá Toân daïy Phaùp thích öùng.

Voán con ñöôøng giaûi thoaùt laø daønh cho moïi ngöôøi, khoâng phaân bieät trình ñoä hoïc vaán, trí thöùc, giai taàng xaû hoäi, giôùi tính v.v. vaø voán moïi caên cô ñeàu coù theå ñoaïn taän khoå ñau khoâng bieät xuaát gia hay taïi gia, neân taát caû caùc thôøi phaùp ñeàu chuyeân chôû noäi dung caét ñöùt taát caû nhaân toá gaây ra khoå ñau qua nhieàu böôùc ñi thöïc hieän phaïm haïnh.

Vôùi haøng gia chuû, Theá Toân cuõng giôùi thieäu ñaày ñuû con ñöôøng Phaïm haïnh, nhöng tuøy theo ñoái töôïng naày, ñoái töôïng khaùc, vaø tuøy theo vaán ñeà maø moät soá gia chuû neâu ra maø Theá Toân nhaán maïnh böôùc ñi naày, böôùc ñi khaùc : nôi thì nhaán maïnh böôùc ñi laøm thanh tònh thaân, khaåu, yù nghieäp; nôi thì nhaán maïnh caûm thoï laïc, nôi thì giôùi thieäu caùc coõi Trôøi Duïc giôùi hay Phaïm Thieân; nôi thì giôùi thieäu giôùi haïn phaùp moân Töù voâ löôïng taâm, hay chæ giôùi thieäu Boá thí, hoaëc Giôùi uaån, hay chæ roõ söï nguy hieåm cuûa caùc duïc laïc ñeå cheá ngöï tham taâm, v.v...

Vôùi haøng Tyû kheo, thì Theá Toân giôùi thieäu ñaày ñuû phaïm haïnh, nhöng nhaán maïnh ñeán neáp soáng ñoäc cö, vieãn ly; nhaán maïnh ñeán neáp soáng xuaát gia, khaát thöïc, soáng thöïc hieän " saùu phaùp hoøa kính "; coù ñoái töôïng Theá Toân ñaïy ñaày ñuû " hieän taïi laïc truù ", " tòch tònh truù " vaø Dieät thoï töôûng ñeå vaøo Tam minh ; coù ñoái töôïng thì töø " hieän taïi laïc truù " ñeå vaøo Tam minh;  coù ñoái töôïng thì töø " hieän taïi laïc truù " haønh Töù voâ löôïng taâm ñeå vaøo Tam minh; coù ñoái töôïng thì daïy " Nhö lyù taùc yù " hay thuaàn Thieàn quaùn ñeå thaønh töïu " Thaát Giaùc Chi " v.v... nhöng taát caû ñeàu taäp trung vaøo söï thaønh töïu Giôùi, Ñònh, Tueä, Giaûi thoaùt vaø Giaûi thoaùt tri kieán. Tuøy theo nhaân duyeân noùi phaùp maø Theá Toân giôùi thieäu " Con ñöôøng " vaø caùc quaû chöùng caàn thaønh töïu, cuøng phöông thöùc haønh trì...

Vôùi caùc du só ngoaïi ñaïo, thì haún nhieân luoân luoân khôûi ñaàu töø caùc thaéc maéc, quan nieäm giaûi thoaùt sai leäch cuûa hoï ñeå chuyeån vaøo Chaùnh ñaïo. Theá neân, caùc thôøi phaùp coù chuyeân chôû noäi dung ñoái thoaïi vôùi caùc heä tö töôûng, chuyeân chôû thaùi ñoä mang noäi dung " trieát lyù " ( hieàn trieát ) nhö laø söï phaân tích cho thaáy roõ caùi troáng khoâng cuûa caùc vaán ñeà sieâu hình, caùi troáng khoâng cuûa chuû tröông phaân bieät giai caáp, caùi chô vô thieáu cô sôû cuûa caùc chuû thuyeát v.v... Töø ñoù, Theá Toân môùi giôùi thieäu con ñöôøng giaûi thoaùt tham aùi, chaáp thuû, voâ minh, khoå ñau maø Theá Toân ñaõ traûi qua, ñaõ thaân chöùng ñeán quaû vò Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc.

Vôùi caùc vua chuùa hoaøng thaân thöôøng quaù baän roän coâng vieäc trieàu chính xaõ hoäi..., caùc thôøi phaùp thöôøng khoâng daøi, khoâng laâu, chæ taäp trung vaøo moät soá vaán ñeà ngaén goïn nhö giaûi ñaùp caùc thaéc maéc cuûa hoï veà caùc chuû tröông cuûa caùc toân giaùo, trieát hoïc ñöông thôøi; nhö veà coâng ñöùc hoä trì Chaùnh phaùp cuûa hoï; nhö veà vieäc trò quoác theo chaùnh phaùp v.v... Nhöng qua ñoù con ñöôøng phaïm haïnh cuõng xuaát hieän ñaày ñuû, coù theå daãn ñeán caùc quaû thaùnh Höõu hoïc, hay A-la-haùn

( nhö tröôøng hôïp hoaøng thaân Ratthapaøla ) ...

Vôùi caùc Baø-la-moân laø caùc nhaø thoâng thaùi Veä-ïñaø, caùc Hoäi chuû, Giaùo chuû danh tieáng, caùc thôøi phaùp xaåy ra vôùi noäi dung cuõng na-naù vôùi caùc thôøi phaùp cuûa caùc du só ngoaïi ñaïo. Taïi ñaây, söï nhieáp nhuïc caùc Baø-la-moân aáy cuûa Theá Toân ñaõ gaây neân moät aûnh höôûng raát lôùn khieán quaàn chuùng höôùng veà quy ngöôõng Theá Toân ngaøy caøng ñoâng ñaûo, phaùt trieån nhanh choùng. Caùc Baø-la-moân thöôøng raát khoù coù theå ñoái thoaïi vôùi Theá Toân, baäc ñaõ chöùng ngoä, chöùng ñaït söï thaät hoaøn toaøn, giöõa khi hoï chæ coù voán lieáng cuûa tö duy, cuûa loøng tin thieáu cô sôû, cuûa kinh nghieäm taâm thöùc raát giôùi haïn;

Taát caû 50 kinh noùi treân laø nhöõng baøi hoïc raát quyù cho xaõ hoäi ñöông thôøi, vaø cho caû nhieàu thôøi ñaïi veà sau cho ñeán ngaøy nay vaø mai sau, treân ñöôøng tìm kieám chaân lyù vaø chaân haïnh phuùc.

ÔÛ ñaây ñoøi hoûi nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc khoâng phaûi gioûi veà ngoân ngöõ, töø ngöõ maø laø söï theå nghieäm taâm lyù.

Giaù trò caùc kinh chæ coù theå khai môû khi naøo caùc nhaø nghieân cöùu thaáy roõ moái nguy hieåm, hieåm hoïa cuûa duïc voïng ( ham muoán caùc thöù duïc laïc traàn theá ), cuûa tö duy ñaày aép ngaõ töôûng; chæ khi naøo hoï taåy saïch caùc taâm caáu ueá; chæ khi naøo hoï nhieät tình khaùc voïng " hieän taiï laïc truù ", " tòch tònh truù " vaø trí tueä nhìn roõ söï thaät cuûa theá giôùi voâ sôû höõu, voâ hoä, voâ chuû naày.

Giaù trò cuûa giaùo lyù Phaät giaùo laø giaù trò thöïc hieän " Con ñöôøng ", laø giaù trò loaïi tröø khoå ñau trong hieän taïi.

2. Qua 50 kinh ñeà caäp ôû tröôùc, ta thaáy raèng Baø-la-moân giaùo vaø Luïc Sö ngoaïi ñaïo phaùt trieån maïnh gaây moät aûnh höôûng raát lôùn ôû mieàn Baéc AÁn. Neáu xem caùc aûnh höôûng aáy laø nhöõng gì neàn taûng cuûa vaên hoaù AÁn ñöông thôøi thì söï xuaát hieän cuûa Theá Toân, Phaät Giaùo, nhö laø moät nhaân toá laøm lung lay neàn taûng aáy, maø coù nhaø nghieân cöùu goïi laø laøm ñaûo ngöôïc truyeàn thoáng cuûa daân AÁn ( muoán aùm chæ laøm ñaûo ngöôïc truyeàn thoáng phaân bieät giai caáp ). Thöïc teá, tieáng noùi cuûa Phaät giaùo nhö laø tieáng roáng sö töû döôùi chaân Hi-maõ laøm böøng saùng daäy neàn vaên hoùa cuûa caùc tieåu quoác ôû Baéc AÁn. AÂm vang cuûa tieáng roáng trí tueä cao vôøi aáy ñaõ lan khaép theá giôùi cho ñeán nay, ñang laø nieàm hy voïng cuûa nhöõng giaác mô toát ñeïp nhaát cuûa traùi ñaát, vaø ñang chôø ñôïi söï tham vaán cuûa caùc nhaø vaên hoùa lôùn nhö caùc cuoäc tham vaán cuûa caùc Baø-la-moân thôøi danh ñeán vôùi ñöùc Phaät.

3. Möôøi kinh lieân heä ñeán vua chuùa, hoaøng thaân, - ngoaøi caùc moái lieân heä toát ñeïp giöõa caùc vua, hoaøng toäc vaø Taêng giaø trong caùc kinh khaùc, trong ñoù coù moät kinh thuaät moái lieân heä giöõa Theá Toân Kassapa vaø vua Kiki trong quaù khöù, noùi leân söï lieân heä vaø hoä trì toát ñeïp cuûa chính quyeàn daønh cho Giaùo hoäi cuûa Theá Toân. Ñaây laø moái lieân heä coù tính bieåu maãu vaø truyeàn thoáng taïo ñieàu kieän thuaän lôi cho coâng cuoäc truyeàn baù, phaùt trieån Phaät giaùo.

4. Hai möôi kinh lieân heä caùc du só ngoaïi ñaïo vaø caùc Baø-la-moân laø moät noäi dung phong phuù cuûa taøi lieäu nghieân cöùu söï khaùc bieät giöõa Phaät giaùo vaø caùc toân giaùo, trieát thuyeát phi Phaät giaùo, ñoàng thôøi noùi leân neùt giaùo lyù ñaëc thuø cuûa Phaät giaùo : con ñöôøng töï thöïc nghieäm thöïc taïi nhö thaät cuûa moãi caù nhaân trong hieän taïi : khoâng coù moät söï thöôûng phaït, hay moät söï can thieäp naøo töø beân ngoaøi; con ñöôøng chuyeån ñoåi taâm lyù töø duïc ñeán voâ duïc; töø chaáp thuû ngaõ ñeán voâ thuû tröôùc, töø caáu ueá ñeán thanh tònh, töø khoå ñeán laïc vaø giaûi thoaùt, trí tueä giaûi thoaùt. Taát caû ôû trong taàm noã löïc vaø naém baét cuûa con ngöôøi.

5. Veà caùc böôùc ñi giaûi thoaùt daønh cho cö só vaø tu só trong 20 kinh coøn laïi ñaõ ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng :

5.1. Taåy saïch caáu ueá taâm.

5.2. Töø boû duïc laïc ñeå ñi vaøo laïc cuûa " hieän taïi laïc truù " cuûa boán Saéc ñònh.

5.3- Töø ñeä töù Saéc ñònh daãn taâm vaøo Tam minh.
- Töø ñeä töù Saéc ñònh ñi vaøo Töù voâ löôïng taâm ñeå vaøo Tam minh.
- Töø ñeä töù Saéc ñònh ñi vaøo " Tòch tònh truù " vaø " Dieät thoï töôûng ñònh " ñeå ñaéc lieàn Tam minh.
- Töø sô thieàn saéc ñònh cho ñeán tam thieàn Voâ saéc haønh Töù voâ löôïng taâm ñeå ñoaïn taän laäu hoaëc.
- Töø sô thieàn Saéc ñònh ñeán tam thieàn Voâ saéc haønh " Thieàn quaùn " veà ba hay boán phaùp aán ñeå caét ñöùt caùc kieát söû.
- Coù theå haønh " nhö lyù taùc yù " töø böôùc ñaàu taåy saïch taâm caáu ueá ñeå daàn daàn thaønh töïu Thaát giaùc chi, ñoaïn taän khoå.

Ñoù laø coâng phu chuyeån ñoåi ba nghieäp thaân, khaåu, yù töø caáu sang tònh, ñaïi tònh. Ñoù laø loä trình ñoaïn tröø caùc ngaên che taâm thöùc khoûi söï thaät cuûa vaïn höõu, daønh cho moãi ngöôøi thöïc hieän, maø khoâng noùi veà, baøn veà hay nghó veà.

Taát caû treân ñaây laø noäi dung ñeå moãi caù nhaân töï mình traàm tö vaø quyeát ñònh böôùc ñi giaûi thoaùt...