II. Toång quaùt

Trung Boä Kinh 3 goàm coù 52 kinh, trong ñoù coù 23 kinh Theá Toân giaûng taïi tònh xaù Caáp Coâ Ñoäc, ôû Thaéng Laâm, thaønh Xaù Veä ( Saøvatthì ) ; chín kinh giaûng ôû tònh xaù Truùc Laâm ( Raøjagaha ) ; boán kinh giaûng taïi Loäc Maãu Giaûng Ñöôøng ( Saøvatthì ) ; boán kinh giaûng taïi caùc nôi daân chuùng Thích Ca (Sakka) ; moät kinh giaûng ôû Truøng Caùc Giaûng Ñöôøng ( Vesalì ); moät kinh giaûng taïi Kusinara ( ñòa phöông Theá Toân nhaäp Nieát Baøn); soá coøn laïi giaûng taïi caùc nôi khaùc nhau khaùc.

Naêm möôi hai ñöôïc phaân ra naêm phaàn :

1. Phaàn moät ( töø kinh 101 ñeán kinh 110 ) : Phaàn Thò Traán Caùc Sakka.
2. Phaàn hai ( töø kinh 111 ñeán kinh 120 ) : Phaàn Baát Ñoaïn
3. Phaàn ba ( töø kinh 121 ñeán kinh 130 ) : Phaàn Khoâng Taùnh
4. Phaàn boán ( töø kinh 131 ñeán kinh 142 ) : Phaàn Phaân Tích
5. Phaàn naêm ( töø kinh 143 ñeán kinh 152 ) : Phaàn Luïc Xöù

II. Ñaëc tính cuûa naêm phaàn treân

1. Phaàn moät : Nhieàu kinh ñoái thoaïi vôùi caùc Baø-la-moân ngoaïi ñaïo : chæ roõ caùc taø kieán cuûa ngoaïi ñaïo.

2. Phaàn hai : Phaàn Baát Ñoaïn

- Kinh 120 : ñaëc bieät noùi ñeán söï toaïi yù choïn caûnh giôùi thaùc sanh ...
- Kinh 111:ñaëc bieät Theá Toân giôùi thieäu veà Thaùnh Giaûi thoaùt cuûa toân giaû Saøriputta...
- Kinh 112: ñaëc bieät Theá Toân daïy caùch tìm hieåu söï thaät veà tuyeân boá chöùng ñaéc A-la-haùn cuûa moät Tyû Kheo...
- Kinh 113 : ñaëc bieät nhaán maïnh giaù trò giaûi thoaùt taâm vaø tueä, maø khoâng phaûi laø giaù trò xaõ hoäi, doøng hoï xuaát thaân, tieáng taêm, ñòa vò ( chaân nhaân vaø phi chaân nhaân )
- Kinh 114 : Theá Toân daïy caùc ñieåm neân vaø khoâng neân haønh trì...
- Kinh 115 : Raát ñaëc bieät giôùi thieäu veà söï vaéng maët sôï haõi, thaát voïng vaø hoaïn naïn ôû ngöôøi hieàn trí...
- Kinh116: Toái ñaëc bieät : Theá Toân ñeà caäp ñeán 500 Bích Chi Phaät (Paccekabuddha)...
- Kinh 117 : Giôùi thieäu raát ñaëc bieät veà Thaäp Chaùnh Ñaïo ( hay Thaùnh Chaùnh Ñònh...) vôùi hai doøng :
* Thaäp thaùnh ñaïo höõu laäu ...
* Thaäp thaùnh ñaïo voâ laäu ...
- Kinh 118 : Taïi ñaây "Nhaäp Töùc Xuaát Töùc Nieäm" (hay Nieäm xöù) ñöôïc giôùi thieäu raát chi tieát, ñaày ñuû vaø raát neàn taûng cuûa coâng phu thaønh töïu Ñaïo ñeá...
- Kinh 119 : Giôùi thieäu raát ñaëc bieät, ñaëc bieät hôn nhieàu kink khaùc, veà caûm nhaän cuûa haønh giaû veà hyû, laïc qua boán saéc ñònh ...

3. Phaàn ba : Phaàn Khoâng Taùnh

Phaàn naày coù nhieàu giaùo lyù tuyeät ñaëc bieät :
- Kinh 121 vaø kinh 122 : Giôùi thieäu an truù Khoâng taùnh (emptiness) nhö laø Phaïm truù, Thaùnh truù, Ñaïi nhaân truù vaø Phaät truù, raát heät vôùi tö töôûng Taùnh Khoâng cuûa Phaät Giaùo Phaùt Trieån...
- Kinh 123 : Ñaëc bieät giôùi thieäu caùc phaùp hi höõu cuûa Theá Toân...
- Kinh 124, 125, 126 : Lieân heä Phaät Giaùo vaø giaùo lyù ngoaïi ñaïo (ñoái chieáu)...

4. Phaàn boán : Phaàn Phaân Tích

- Toaøn 10 kinh noùi leân ñaëc tính "Phaân tích" (vibanga) cuûa giaùo lyù Phaät giaùo noùi chung, vaø cuûa 10 kinh thuoäc phaàn naày noùi rieâng...
- Kinh 131, 132, 133, 134 : giôùi thieäu phaùp tu thieàn quaùn raát ngaén goïn, raát ñaëc bieät nhö laø baûn kinh Nhaät tuïng caàn thieát nhaát cuûa moät tu só Phaät Giaùo...
- Kinh 135, 136 : ñaëc bieät giôùi thieäu giaùo lyù veà Nghieäp ( Kamma )...
- Kinh 137 : Baûn kinh naày raát ñaët bieät phaân tích veà hai doøng caûm thoï cuûa ngöôøi tu : moät doøng theá gian, doøng kia laø doøng xuaát ly. Baûn kinh cuõng noùi leân söï khaùc bieät giöõa Laïc vaø Laïc Thoï...
- Kinh 138 : Raát ngaén nhöng giôùi thieäu ñuû moät loä trình ñoaïn taän khoå...
- Kinh 139 : Ñaëc bieät giôùi thieäu thaùi ñoä vaø yù nghóa "chæ thuyeát phaùp maø khoâng taùn thaùn hay chæ trích" cuûa moät Tyû kheo...
- Kinh 140 : Giôùi thieäu thaùi ñoä soáng vaø noùi phaùp tuyeät vôøi giaûn dò cuûa Theá Toân...
- Kinh 141 : Ñaây laø moät trong raát ít kinh maø nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc thaáy raèng: Sinh tieàn Theá Toân ñaõ xaùc nhaän toân giaû Xaù-Lôïi-Phaát vaø Muïc Kieàn Lieân coù khaû naêng thay theá Theá Toân ñeå chuyeån vaän Baùnh xe Phaùp vaø höôùng daãn Taêng giaø...
- Kinh 142 : Noùi veà phaùp cuùng döôøng, vaø coâng ñöùc cuùng döôøng caù theå vaø taäp theå...

5. Phaàn naêm : Phaàn Luïc Xöù

Phaàn naày raát ñaëc bieät vaø raát caàn thieát cho coâng phu thieàn quaùn haèng ngaøy, vaø coâng phu hoä trì caùc caên, raát trí tueä vaø raát thieát thöïc... Ñaây laø noäi dung haønh trì daønh cho caùc caên cô trí tueä...

III. Toång luaän

1. Vôùi 20 kinh ñaàu cuûa Trung Boä Kinh I laø ñaõ ñaày ñuû cho moät Tyû kheo coù nhaän thöùc roõ veà söï thaät cuûa cuoäc ñôøi, con ngöôøi, haïnh phuùc vaø khoå ñau, nhaän thöùc roõ veà caùc haønh ñoäng cuûa thaân, khaåu, yù daãn ñeán haïi mình, haïi ngöôøi, haïi caû hai, hay lôïi mình, lôïi ngöôøi, lôïi caû hai, daãn ñeán khoå ñau hay haïnh phuùc trong hieän taïi vaø töông lai.

Rieâng Trung Boä Kinh 3, cuõng laäp laïi noäi dung cuûa 20 baûn kinh ñaàu aáy, nhöng ñöôïc Theá Toân giaûng daïy vôùi ngoân ngöõ khaùc bieät vaø baèng phöông caùch khaùc bieät. Ñieåm ñaëc bieät veà giaùo lyù cuûa Trung Boä Kinh 3 noåi baät moät soá ñieåm tieâu bieåu nhö ñöôïc trình baøy trong phaàn tieáp theo döôùi ñaây.

2. Ñieåm giaùo lyù noåi baät tieâu bieåu trong Trung Boä 3 :

2.1. Coù moät soá kinh trình baøy döôùi daïng thöùc "toång thuyeát" vaø "bieät thuyeát"; phaàn bieät thuyeát do caùc toân giaû ñaïi ñeä töû cuûa Theá Toân trieån khai. Ñaây coù theå ñöôïc xem laø ñieåm baøn roäng môû ñaàu cho caùc boä luaän veà sau.

2.2. Trung Boä 3 coù nhieàu kinh nhaán maïnh ñeán an truù "Khoâng taùnh" nhö laø Phaïm truù, Thaùnh truù, Phaät truù maø quaù khöù, hieän taïi vaø vò lai ñeàu theá.

2.3. Phaàn Luïc xöù, Thaäp Nhò xöù, Thaäp baùt giôùi, Nguõ uaån; Nguõ ñaïi, Luïc ñaïi, 18 thoï v.v... ñöôïc nhieàu kinh Trung Boä 3 ñeà caäp raát phong phuù, ña daïng, minh baïch giuùp cho ngöôøi ñoïc thaáy roõ söï phaùt trieån vaên hueä cuûa töï thaân, taâm laéng, nghieäp tieâu (ít, nhieàu) ngay taïi thôøi xem kinh; vaø giuùp ngöôøi ñoïc thaáy roõ raøng coâng phu giaûi thoaùt, maø neáu muoán, ñang ôû trong taàm vôùi cuûa mình.

2.4. Ñòa baøn tu taäp, qua Trung Boä 3, töï hieän roõ nôi saùu caên, saùu traàn, saùu thöùc, saùu suùc vaø 18 thoï: giaùc tænh töø caûc xuùc, caùc thoï laø ñieåm khôûi ñoäng cuûa giaûi thoaùt maø moãi ngöôøi coù theå caûm nhaän ngay trong hieän taïi.

2.5. Trung boä 3 cuõng ñeà caäp raát roõ caùc neùt cöông yeáu veà giaùo lyù veà Nghieäp (Kamma) nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñieån hình ôû kinh "phaân bieät nhoû" vaø "phaân bieät lôùn" veà Nghieäp. Taïi ñaây, hai kinh naày, coù theå laø tieáng noùi ñaïi dieän cho Trung Boä Kinh (toaøn taäp) caét nghóa veà söï sai bieät giöõa nhöõng caù nhaân trong loaøi ngöôøi.

Caän töû nghieäp, maø yeáu toá chaùnh kieán vaø chaùnh tín coù maët tröôùc luùc meänh chung quyeát ñònh caûnh giôùi thaùc sinh, thay ñoåi loä trình chuyeån kieáp, laø moät ñieåm giaùo lyù ñaëc bieät trí tueä!

2.6. Ñònh nghóa veà "Chaùnh tö duy" trong Trung Boä 3 (voâ duïc, voâ saân vaø voâ haïi tö duy) laø moät ñònh nghóa ñaëc bieät gôïi yù cho caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc thaáy raèng (coù theå phaùt bieåu nhö theá) "lyù thuyeát" "Baát Baïo Ñoäng" (ahimsa) cuûa Thaùnh Gandhi (AÁn Ñoä) baét nguoàn, hay chòu aûnh höôûng raát lôùn töø giaùo lyù Phaät Giaùo.

2.7. Thaùi ñoä "thuyeát phaùp" maø khoâng taùn thaùn, khoâng chæ trích trong kinh 139, Trung 3, hieän roõ saéc thaùi giaùo duïc, vaên hoaù cuûa Phaät Giaùo raát ñaëc thuø.

2.8. Taïi Trung 3, caùc giaùo lyù ngoaïi ñaïo, luïc sö ngoaïi ñaïo, ñöôïc ñeà caäp moät soá neùt giaùo lyù khaù roõ giuùp ích raát nhieàu cho caùc nhaø nghieân cöùu, ñoái chieáu toân giaùo hoïc.

2.9. Qua Trung 3, kinh cho thaáy moái giao dòch, quan heä giöõa giaùo hoäi cuûa Theá Toân vaø caùc giaùo hoäi Baø-la-moân ngoaïi ñaïo: caû hai beân ñeàu coù chuû ñoäng trao ñoåi. Duø coù nhieàu nhaø ngoaïi ñaïo ñaày kieâu ngaïo, ñaày thuø nghòch ñeán vôùi Theá Toân, nhöng Theá Toân vaãn giöõ nghieâm thaùi ñoä raát trí tueä, hieåu bieát, oân hoøa bieåu hieän roõ chaâm ngoân cuûa Phaät Giaùo laø :"Chæ coù ñôøi tranh chaáp vôùi Phaät Giaùo, maø khoâng coù söï vieäc Phaät Giaùo tranh chaáp vôùi ñôøæ.

2.10. Cuõng coù raát nhieàu giaùo chuû ngoaïi ñaïo, Baø-la-moân tieáng taêm löøng laãy taùn thaùn quy ngöôõng Theá Toân : moät soá trôû thaønh ñeä töû taïi gia cuûa Ngaøi, moät soá xuaát gia ñaéc Thaùnh Quaû.

2.11. Nhieàu vua chuùa, hoaøng thaân, vöông töû, ñaïi thaàn,..., cuõng ñeán Giaùo chuùng hoïc ñaïo vaø ñaõ ñöôïc Theá Toân laøm saùng toû chuû tröông cuûa Theá Toân laø bình ñaúng giai caáp: giaù trò moãi ngöôøi laø ôû thaùi ñoä soáng, haønh ñoäng thieän hay aùc, chaùnh hay taø, vò tha hay vò kyû, maø khoâng ôû maøu da, chuûng toäc, doøng hoï hay tieáng taêm ôû ñôøi...

2.12. Trung Boä Kinh cuõng soi saùng, raát toû, yù nghóa "Trung ñaïo tu taäp" cuûa Phaät Giaùo laø Baùt Thaùnh Ñaïo traùnh xa hai thaùi cöïc höôûng thuï duïc laïc vaø khaéc kyû, khoå haïnh, eùp xaùc; vaø yù nghóa "Trung ñaïo nhaän thöùc" laø "Duyeân khôûi" traùnh xa chaáp thöôøng chaáp ñoaïn.

Taát caû caùc ñieåm ghi treân chæ laø moät soá ñieåm xuyeát, baïn ñoïc caàn töï mình ñoïc kyõ töøng doøng kinh môùi ñoùn nhaän ñöôïc giaûi thoaùt, hyû laïc cho töï thaân.