Kinh Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc, boá cuïc thaønh ba phaàn:

- Phaàn môû ñaàu chæ moät caâu ñôn giaûn nhö laø giôùi thieäu taùm ñieàu giaùc ngoä.

- Phaàn hai laø noäi dung taùm ñieàu giaùc ngoä aáy.

- Phaàn ba laø phaàn khuyeán khích tu taäp theo taùm ñieàu giaùc ngoä aáy, phaàn naøy coi nhö laø phaàn keát thuùc cuûa kinh.

I. Chaùnh Vaên

Vi Phaät ñeä töû
Thöôøng ö truù daï
Chí taâm tuïng nieäm
Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc.

Laø ñeä töû cuûa Ñöùc Phaät thì ngaøy cuõng nhö ñeâm chí thaønh ñoïc tuïng vaø quaùn nieäm taùm ñieàu giaùc ngoä cuûa Baäc Ñaïi Nhaân.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Lôøi môû ñaàu ngaén goïn vaø ñôn giaûn, coù tính caùch giôùi thieäu chuû ñeà, khoâng nhö phaàn môû ñaàu cuûa caùc kinh khaùc thöôøng coù. Ñieàu naày chöùng toû Ngaøi An Theá Cao ñaõ trích luïc, soaïn thaûo taùm ñieàu giaùc ngoä, Ngaøi chuû ñoäng giôùi thieäu ñeå ngöôøi ñoïc coù theå ñi thaúng vaøo noäi dung.

Maëc duø ngaén goïn nhöng tha thieát, vöøa noùi leân traùch nhieäm vaø boån phaän cuûa ngöôøi Phaät töû vöøa chæ daãn nhöõng ñieàu cuï theå phaûi thöïc haønh.

Traùch nhieäm cuûa ngöôøi Phaät töû laø gì? ÔÛ ñaây khoâng noùi laø ngöôøi xuaát gia, vaäy töø Phaät töû chæ chung cho taïi gia vaø xuaát gia. Mang danh con cuûa Phaät thì phaûi theå hieän tính cuûa Phaät, ñaáy laø choã khaùc bieät giöõa ngöôøi Phaät töû vaø khoâng laø Phaät töû; ñaáy laø traùch nhieäm cuûa ngöôøi Phaät töû, nhöõng bieåu hieän ôû haønh vi vaø ngoân ngöõ cuõng nhö taâm yù cuûa ngöôøi Phaät töû luoân coù söï cao thöôïng, lôïi ích vaø haïnh phuùc cho nhöõng ngöôøi xung quanh.

Ñeå xöùng ñaùng vôùi danh nghóa laø con cuûa Phaät, ngöôøi Phaät töû phaûi coù quaù trình tu taäp baûn thaân; khoâng phaûi tuïng kinh, nieäm Phaät theo thôøi khoùa nhaát ñònh maø söï tu taäp aáy phaûi dieãn ra moïi luùc, moïi nôi. Vì vaäy, lôøi môû ñaàu goïi laø Truù Daï, laø ngaøy cuõng nhö ñeâm. Nhö vaäy môùi ñuû naêng löïc chuyeån hoùa tính phaøm phu cuûa mình.

Tuïng nieäm khoâng coù nghóa laø ñöùng tröôùc baøn Phaät tuïng kinh goõ moõ laø ñuû. Tuïng laø ñoïc tuïng, coøn nieäm laø an truù taâm vaøo ñoái töôïng, coøn goïi laø chaùnh nieäm, laø höôùng taâm, an truù taâm vaøo ñoái töôïng, ôû ñaây chính laø Taùm Ñieàu Giaùc Ngoä cuûa Baäc Ñaïi Nhaân. Do tuïng vaø nieäm thöôøng xuyeân laøm huaân taäp chuûng töû thieän phaùp, trí tueä ngaøy caøng lôùn, thaân taâm caøng thanh tònh, caøng ngaøy caøng gaàn vôùi tính Phaät nhö vaäy xöùng ñaùng laø con cuûa Phaät.

Baäc Ñaïi Nhaân laø ngöôøi lôùn, laø ngöôøi tröôûng thaønh, chæ cho nhöõng ngöôøi khoâng coøn bò sai khieán hay bò cheá ngöï bôûi caùc phieàn naõo, duïc voïng. Theo truyeàn thoáng Ñaïi thöøa thì chæ cho Phaät vaø Boà Taùt, theo truyeàn thoáng Nguyeân thuûy, ñoù laø nhöõng vò chöùng quaû A La Haùn hay treân ñöôøng chöùng quaû A La Haùn.

IV Keát Luaän

Lôøi môû ñaàu Kinh Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc tuy ngaén goïn nhöng noùi leân ñöôïc muïc ñích vaø yeâu caàu cuûa moät ngöôøi Phaät töû. Duø taïi gia hay xuaát gia ngöôøi Phaät töû caàn phaûi tu taäp quaùn chieáu ngaøy ñeâm caùc thieän phaùp ñeå taêng tröôûng coâng ñöùc vaø thaønh töïu cöùu caùnh Nieát Baøn.

Ñieàu quan troïng laø nhöõng gì maø chö Phaät, caùc baäc Thaùnh hieàn ñaõ tu taäp, ñaõ thaønh töïu thì con cuûa Phaät phaûi laøm theo, khoâng nhieàu thì ít ñeå phaàn naøo xöùng ñaùng vôùi danh xöng Phaät töû.

I. Chaùnh Vaên

Ñeä nhöùt giaùc ngoä
Theá gian voâ thöôøng
Quoác ñoä nguy thuùy
Töù ñaïi khoå khoâng
Nguõ aám voâ ngaõ
Sanh dieät bieán dò
Hö nguïy voâ chuû
Taâm thò aùc nguyeân
Hình vi toäi taåu
Nhö thò quaùn saùt
Tieäm ly sanh töû

Ñieàu thöù nhaát, giaùc ngoä raèng cuoäc ñôøi laø voâ thöôøng, vuõ truï mong manh taïm bôï. Söï caáu taïo cuûa boán ñaïi laø troáng roãng vaø coù taùc duïng gaây ñau khoå, taäp hôïp naêm aám laø voâ ngaõ, sinh dieät thay ñoåi khoâng ngöøng, khoâng thöïc vaø khoâng coù chuû theå. Taâm ta laø coäi nguoàn phaùt sinh ñieàu aùc, thaân ta laø nôi tích tuï toäi loãi. Quaùn chieáu nhö theá daàn daàn thoaùt ly sanh töû.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Ñieàu giaùc ngoä thöù nhaát, ñöôïc coi laø tu quaùn Töù Nieäm Xöù. Quaùn Töù Nieäm Xöù laø phaùp tu ñaëc bieät cuûa Phaät giaùo, laø phaùp moân quan troïng, laø con ñöôøng duy nhaát daãn ñeán Nieát Baøn (Ekayana-maggo). Taùc duïng cuûa phaùp quaùn naøy ñöôïc Ñöùc Phaät daïy raát roõ trong Kinh Nieäm Xöù, Trung A Haøm 98: "Neáu Tyø Kheo naøo trong töøng khoaûnh khaéc laäp taâm chaùnh truï nôi boán Nieäm Xöù, neáu buoåi saùng thöïc haønh nhö vaäy thì buoåi toái lieàn ñöôïc thaêng taán. Neáu buoåi toái thöïc haønh nhö vaäy thì nhaát ñònh saùng hoâm sau seõ ñöôïc thaêng taán" (Trung A Haøm I. T 578). Noäi dung cuûa chaùnh nieäm chính laø quaùn nieäm veà Töù Nieäm Xöù. Vì vaäy ñieàu thöù nhaát giaùc ngoä ñöôïc coi laø töông ñöông vôùi chaùnh nieäm cuûa kinh Baùt Nieäm, pheùp quaùn nieäm veà baûn chaát cuûa vuõ truï nhaân sinh ñöôïc ñöa vaøo ñaàu tieân nhaèm cuûng coá caùi nhìn cuûa ngöôøi Phaät töû baèng chaùnh kieán, laø söï nhaän thöùc roõ veà söï vaät hieän töôïng. Quaùn nieäm khoâng phaûi laø caùi suy nghó hay nhaän thöùc thoâng thöôøng maø laø yù thöùc veà ñoái töôïng, duy trì yù thöùc aáy treân ñoái töôïng, ñoàng thôøi ñi saâu vaøo loøng ñoái töôïng aáy, nhôø ñoù maø ta coù caùi nhìn roõ veà ñoái töôïng. Keát quaû cuûa söï quaùn chieáu ñoái töôïng nhö theá laø söï hôïp nhaát giöõa chuû theå vaø ñoái töôïng, ta hieåu ñoái töôïng nhö chính ta.

Ñoái töôïng cuûa söï quaùn chieáu thöù nhaát laø nhaân sinh vaø vuõ truï:

" Cuoäc ñôøi laø voâ thöôøng
Vuõ truï mong manh taïm bôï".

* Thaân theå laø voâ thöôøng: Ñaây laø ñieàu deã hieåu deã thaáy nhöng ít ngöôøi chaáp nhaän moät caùch saâu saéc, coù sinh thì coù giaø, coù beänh vaø cheát. Söï chuyeån bieán huûy hoaïi theo thôøi gian cuûa thaân theå laø moät söï thaät khaùch quan. Söï ñau khoå cuûa chuùng ta khoâng phaûi laø do tính voâ thöôøng cuûa thaân theå maø chính laø do chaáp thuû, tham ñaém vaøo thaân theå maø ñau khoå phaùt sinh.

* Taâm lyù laø voâ thöôøng: Taâm cuûa ta khoâng ñöùng yeân moät choã maø laø chuyeån bieán lieân tuïc nhö doøng nöôùc chaûy xieát buoàn, vui, thöông, gheùt, giaän, lo laéng, nhöõng quan ñieåm, khaùi nieäm ñuùng, sai, toát, xaáu thay ñoåi khoâng ngöøng nhaáp nhoâ nhö soùng bieån baát taän, vui ñoù roài buoàn ñoù, thöông roài giaän... khoâng ai laøm chuû ñöôïc taâm lyù cuûa mình.

* Tình caûm laø voâ thöôøng: Tình thöông cuûa cha meï ñoái vôùi con caùi, vôï ñoái vôùi choàng, anh em, baïn beø, queâ höông ñaát nöôùc... khoâng coù gì laø chaéc chaén beàn bæ. Tình yeâu roài thuø haän, trung thaønh roài phaûn boäi, thöông nhau laém caén nhau ñau...

* Taøi saûn tieàn baïc laø voâ thöôøng: Coù roài khoâng, ñöôïc roài maát, giaøu roài ngheøo, heát söùc mong manh taïm bôï, deã bò löûa chaùy, nöôùc troâi, nhaø nöôùc tòch thu, troäm cöôùp vaø con caùi phaù taùn.

* Danh voïng ñòa vò laø voâ thöôøng: Coâng danh söï nghieäp chöùc töôùc ñòa vò thaêng giaùng voâ thöôøng, vinh quang roài tuûi nhuïc, kính troïng hay khinh bæ khoâng coù gì toàn taïi maõi.

* Hoaøn caûnh voâ thöôøng: Hoaøn caûnh xaõ hoäi, ñöôøng loái saùch löôïc luoân luoân thay ñoåi, ñaát lôû, soâng boài, nuùi non hay bieån caû, maây gioù traêng sao ñeàu luoân luoân chuyeån bieán "thöông haûi bieán vi tang ñieàn" laø ñieàu thöôøng thaáy.

Taát caû ñeàu naèm trong qui luaät : voâ thöôøng, hoaïi dieät. Quaùn chieáu veà tính chaát voâ thöôøng cuûa vuõ truï nhaân sinh khoâng nhaèm muïc ñích ñöa ñeán thaùi ñoä bi quan yeám theá maø chính laø höôùng daãn ta coù caùi nhìn chính xaùc veà söï thaät cuûa ñôøi soáng. Nhôø coù caùi nhìn roõ raøng vaø saùng suoát nhö vaäy maø ta ñöôïc an oån, traàm tónh, khoâng öu tö saàu muoän, ñau khoå veà ñôøi soáng, ta ñaït ñöôïc giaûi thoaùt, töï do. Kinh Phaùp Cuù Ñöùc Phaät daïy:

"Haõy nhìn nhö boït nöôùc
Haõy nhìn nhö huyeãn caûnh
Quaùn nhìn ñôøi nhö vaäy
Thaàn cheát khoâng baét gaëp"

Quaùn chieáu veà boán ñaïi töùc laø boán yeáu toá vaät chaát ñeå thaáy roõ baûn chaát troáng roãng cuûa chuùng. Caàn chuù yù laø vaät chaát ôû ñaây chæ cho thaân theå cuûa ta. Thaân ta neáu phaân tích seõ thaáy noù goàm coù ñaïi ñòa, töùc xöông thòt, caùc chaát raén; Thuûy ñaïi töùc nöôùc tieåu, moà hoâi, nöôùc maét noùi chung laø chaát loûng; Hoûa ñaïi laø hôi aám, nhieät ñoä thaân theå, coøn nhieät ñoä laø coøn soáng; Phong ñaïi laø theå khí nhö khoâng khí ñeå thôû, khoaûng khoâng chöùa ñöïng caùc loaïi khí... Neáu boán yeáu toá naày ñaày ñuû ñieàu hoaø thì thaân theå ta khoûe maïnh, neáu moät trong boán yeáu toá maát thaêng baèng thì thaân theå bò beänh hoaëc khoù chòu ngay. Baûn chaát cuûa chuùng laø khoâng coù töï tính, chuùng phaûi döïa vaøo nhau maø toàn taïi hay noùi caùch khaùc chuùng toàn taïi do duyeân sinh. Vì vaäy khoâng coù gì laø chaéc chaén baûo ñaûm, chuùng voâ thöôøng. Thaân theå chuùng ta laø voâ thöôøng nhö pheùp quaùn ñaàu tieân, chuùng voâ thöôøng vì chuùng troáng roãng, nghóa laø voâ ngaõ. Chuùng voâ ngaõ vì chuùng toàn taïi coù ñieàu kieän. Ñoù laø qui luaät cuûa thöïc taïi. Vì vaäy kinh vaên noùi:" Söï caáu taïo cuûa boán ñaïi laø troáng roãng". Söï voâ thöôøng, voâ ngaõ cuûa boán ñaïi laø qui luaät khaùch quan, nhöng taïi sao trong kinh vaên cho laø "khoå"? Thöïc ra caùi khoå khoâng do voâ thöôøng hay voâ ngaõ cuûa thaân theå maø do nhaän thöùc chaáp thuû raèng thaân theå laø thöôøng, laø ngaõ, laø toâi, laø cuûa toâi maø sinh ra caùi khoå, neân kinh vaên (ñöôïc) dòch laø "coù taùc duïng gaây ra ñau khoå". Vaäy ñau khoå ôû ñaây laø do khoâng quaùn chieáu ñeå thaáy roõ baûn chaát cuûa thaân theå (hay cuûa boán ñaïi) laø "voâ ngaõ" maø chaáp vaøo noù neân "khoå".

Quaùn chieáu veà boán ñaïi töùc laø quaùn chieáu veà yeáu toá saéc uaån trong naêm uaån. Tieáp tuïc quaùn chieáu veà baûn chaát cuûa con ngöôøi chính ta, baèng caùch soi chieáu saâu saéc vaøo naêm uaån, veà maët tinh thaàn, taâm lyù thì ñöôïc chia thaønh boán nhoùm:

1. Nhoùm caûm giaùc (Vedanaø): Laø thoï hay caûm thoï. Nhìn saâu vaøo nhoùm caûm thoï ta seõ nhaän dieän boä maët thaät cuûa chuùng; chuùng sinh tröôûng vaø hoaïi dieät nhö theá naøo? Caûm thoï coù nhieàu loaïi, khaùi quaùt coù ba loaïi chính: Caûm thoï khoå, caûm thoï vui söôùng, caûm thoï trung tính (khoâng khoå, khoâng vui). Moät caûm giaùc sinh khôûi noù tuøy thuoäc caùc ñieàu kieän nhaân duyeân. Noù khoâng töï toàn taïi vaø khoâng coù giaù trò laâu beàn. Moät caûm giaùc deã chòu thoaûi maùi do ñaâu maø sinh? Nguoàn goác cuûa noù coù theå töø vaät chaát nhö ta coù moät moùn tieàn lôùuøn hay moät böõa aên ngon chaúng haïn. Nguoàn goác cuûa noù coù theå töø taâm lyù nhö khi ta thöông yeâu hay thöôûng thöùc moät Baøi thô hay, ta khoan khoaùi deã chòu. Quaùn chieáu saâu hôn ta thaáy caùc caûm thoï coøn tuøy thuoäc raát nhieàu yeáu toá nhö khoâng gian, thôøi gian, trình ñoä vaên hoùa, thôøi tieát, ñieàu kieän xaõ hoäi.... roõ raøng laø caùi caûm giaùc buoàn hay vui chöùa ñöïng caû moät baàu trôøi duyeân sinh chæ caàn thieáu ñi moät yeáu toá, chi tieát naøo ñoù caûm thoï vui seõ giaûm hoaëc maát ñi. Vaäy ôû trong caûm thoï caùi gì laø caùi ta, caùi cuûa ta? Chuùng khoâng thöïc vaø khoâng coù chuû theå.

2. Nhoùm tri giaùc (Töôûng - sannakhandha): Chuùng laø söï nhaän thöùc, söï caáu thaønh khaùi nieäm veà ñoái töôïng laø vaät lyù hay taâm lyù. Ñaây laø nhoùm nhaän thöùc sau khi caùc giaùc quan tieáp xuùc vôùi ngoaïi caûnh; noù thu nhaän ñoái töôïng vaø bieåu töôïng hoùa caùi ñoái töôïng cuûa giaùc quan. Töôûng thieát laäp cô sôû caùc döõ lieäu cho nhaän thöùc lyù luaän, cho söï nhaän thöùc saâu hôn veà theá giôùi vaät lyù hay taâm linh. Nhoùm tri giaùc coù saùu loaïi töôïng öng vôùi saùu giaùc quan tieáp xuùc vôùi saùu ñoái töôïng maø sanh nhaän thöùc veà caùc ñoái töôïng aáy.

Cuõng nhö Thoï (caûm giaùc), nhoùm Töôûng ñoøi hoûi vaø tuøy thuoäc vaøo raát nhieàu yeáu toá, nhieàu ñieäu kieän nhaân duyeân, söï caáu thaønh nhaän thöùc, khaùi nieäm veà söï vaät laø nhö theá naøo; tuøy thuoäc vaøo yeáu toá khoâng gian, thôøi gian, thôøi tieát, ñieàu kieän vaên hoùa, xaõ hoäi ... ôû trong chuùng khoâng coù caùi gì goïi laø beàn vöõng hay rieâng leû.

3. Nhoùm taïo taùc taâm lyù (Haønh - sankhaøra): Haønh laø quaù trình taïo taùc taâm lyù, moät loaïi yù ñònh,chuû taâm. Thöïc ra thoï hay töôûng ñeàu thuoäc veà haønh nhöng thoï vaø töôûng khoâng taïo taùc keát quaû nghieäp neân ñöôïc taùch rieâng. Haønh môùi coù taùc duïng taïo nghieäp ñöa ñeán thieän, aùc vaø taùi sanh.

Nhöõng hieän töôïng taâm lyù goïi chung laø taâm haønh, Duy thöùc hoïc goïi laø taâm sôû -- caûm giaùc vaø tri giaùc khoâng phaûi laø nhöõng hoaït ñoäng yù chí neân khoâng bao goàm trong haønh uaån. Haønh uaån goàm nhöõng taâm lyù phaùt sinh ñoäng löïc vaø taïo taùc duïng thuùc ñaåy naêng löïc ñi tôùi nhö tham duïc, saân haän, haõm haïi hoaëc öôùc muoán, tin töôûng, tinh taán ... Nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù thuoäc haønh uaån dieãn ra khi saùu giaùc quan tieáp xuùc vôùi saùu ñoái töôïng giaùc quan.Ví duï khi maét thaáy saéc ñeïp sinh ra tham muoán, söï vöôùng maéc vaøo ñoái töôïng tham ñaém hay giaän hôøn, noù tuøy thuoäc raát nhieàu ñieàu kieän khaùc nhau, noùi caùch khaùc noù cuõng do duyeân sinh khoâng coù yeáu toá taïo taùc taâm lyù naøo laø coá ñònh, töï phaùt. Chuùng tuøy thuoäc vaøo nhaân duyeân maø sinh vaø nhaân duyeân maø dieät.

4. Nhoùm Thöùc (Vinnaøna): Thöùc laø moät phaûn öùng caên baûn khi giaùc quan tieáp xuùc vôùi ñoái töôïng, goàm saùu loaïi: Nhaõn thöùc, nhó thöùc,tyû thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc. Veà sau, Ñaïi thöøa duy thöùc trieån khai theâm hai thöùc nöõa laø Maït na thöùc vaø A laïi gia thöùc, goïi moät caùch toång quaùt laø taâm vöông. Caàn phaân bieät thöùc uaån vaø töôûng uaån. Thöùc thì nhaän bieát ñoái töôïng - söï hieän dieän cuûa ñoái töôïng. Ví duï khi maét thaáy saéc, thöùc nhaän thöùc veà söï hieän cuûa moät ñoái töôïng nhö boâng hoa chaúng haïn. Coøn töôûng laø tri giaùc seõ nhaän ra ñaáy laø hoa hoàng hay hoa laøi, maøu ñoû hay maøu traéng.

Thöùc, theo Phaät giaùo, khoâng phaûi laø moät linh hoàn toàn taïi ñoäc laäp, Ñöùc Phaät daïy: "Thöùc ñöôïc goïi teân tuøy theo ñieàu kieän nhôø ñoù maø ñoù sinh khôûi: Nhôø con maét vaø ñoái töôïng con maét maø thöùc phaùt sinh, goïi laø nhaõn thöùc ...". Thöùc toàn taïi nhôø saéc ...nhôø thoï ... nhôø haønh ..." Nhö vaäy thöùc khoâng toàn taïi ñoäc laäp vaø khoâng coù caùi ngaõ trong thöùc.

Toùm laïi quaùn chieáu ñeå thaáy roõ boán ñaïi vaø naêm uaån laø troáng roãng, laø voâ ngaõ, laø duyeân sinh. Nhôø thaáy roõ baûn chaát cuûa chuùng maø ñoaïn tröø ñöôïc tham aùi vaø chaáp thuû vaøo chuùng. Khi ñaõ buoâng xaû yù nieäm veà thaân toâi, veà toâi, veà töï ngaõ cuûa toâi thì moïi aûo töôûng veà thaân seõ tan bieán goïi laø ñoaïn tröø thaân kieán, böôùc ñaàu cuûa baäc Kieán ñaïo.

Ñoái töôïng quaùn chieáu thöù ba laø khía caïnh baát thieän cuûa thaân vaø taâm, cuõng coù nghóa phaûi thaáy roõ maët tieâu cöïc, nguy hieåm cuûa thaân vaø taâm ñeå maø ñeà phoøng, haïn cheá xu höôùng phaùt trieån cuûa chuùng.

Kinh vaên daïy: "Phaûi quaùn chieáu taâm ta laø coäi nguoàn phaùt sinh ñieàu aùc, thaân ta laø nôi tích tuï toäi loãi". Tröôùc heát caàn xaùc ñònh raèng: Ñieàu aùc, ñieàu baát thieän laø do taâm taïo taùc chöù khoâng phaûi töø beân ngoaøi phaùt sinh, ñaây laø laäp tröôøng caên baûn cuûa giaùo lyù veà nghieäp. Trong Kinh Phaùp Cuù, Ñöùc Phaät daïy: "Trong caùc phaùp taâm daãn ñaàu, taâm laøm chuû, taâm taïo taùc taát caû. Neáu ñem taâm nhieãm oâ ñeå noùi naêng hay haønh ñoäng thì keát quaû ñau khoå ñi theo nhö baùnh xe laên theo con vaät keùo xe... Neáu ñem taâm thanh tònh ñeå noùi naêng hay haønh ñoäng thì keát quaû haïnh phuùc ñi theo nhö boùng theo hình". Thieän, aùc, ñau khoå hay haïnh phuùc ñeàu xuaát phaùt töø taâm yù. Tuy nhieân ôû ñaây kinh chæ ñeà caäp ñeán khía caïnh baát thieän, ñau khoå maø thoâi. Töø nhöõng nhaän thöùc sai laàm daãn ñeán caùc taâm lyù baát thieän tham, saân, si, maïn, nghi, taïo thaønh ñoäng löïc cho aùc nghieäp. Cuõng caàn phaûi thaáy roõ söùc maïnh cuûa nghieäp baát thieän noù coù maët töø quaù khöù, töùc laø nhieàu ñôøi kieáp veà tröôùc neân khoù ñoaïn tröø, ñöøng chuû quan, hôøi hôït vaø coi thöôøng chuùng; coù quaùn chieáu saâu saéc môùi thaáy nhöõng tieàm aån vi teá, goác gaùc saâu xa cuûa chuùng. Thaân theå laø nôi tích tuï toäi loãi, ñaây cuõng laø quaùn chieáu ñeå thaáy roõ maët tieâu cöïc cuûa thaân. Thaân vaät lyù noù coù nhöõng quy luaät toàn taïi rieâng cuûa chuùng; chuùng coù nhöõng nhu caàu (toàn taïi ) sinh toàn. Nhöõng ñoøi hoûi thoûa maõn neáu ta khoâng nhaän ra ñaâu laø nhu caàu thöïc vaø chính ñaùng, ñaâu laø nhu caàu giaû taïo khoâng caàn thieát cuûa thaân thì roõ raøng ta bò thaân loâi cuoán vaøo toäi loãi. Phaàn lôùn nhöõng toäi loãi sinh ra do thaân laøm ñoäng cô, laøm ñieàu kieän; taát caû nhöõng nhu caàu aên, maëc thoûa maõn sinh lyù, nhöõng laïc thuù ñeàu töø thaân, do thaân. Vì vaäy, khoâng neân coi thaân laø quan troïng maø phaûi thaáy roõ chuùng ñeà söû duïng chuùng nhö laø phöông tieän tu taäp vaø haønh ñaïo.

IV. Keát Luaän

Ñieàu giaùc ngoä thöù nhaát laø quaùn chieáu ñeå thaáy roõ phaùp aán: Voâ thöôøng, Khoå, Khoâng, Voâ ngaõ, ôû nôi thaân taâm cuûa con ngöôøi vôùi muïc ñích boû nhöõng vöôùng maéc tham ñaém, chaáp thuû ñoái vôùi con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Duy trì söï quaùn chieáu aáy treân ñoái töôïng thaân, taâm, hoaøn caûnh cuûa mình; mình seõ coù thaùi ñoä öùng xöû thích hôïp vôùi chaân lyù. Ñaây khoâng phaûi laø loái nhìn boâi ñen ñôøi soáng, laø loái nhìn tieâu cöïc, maø chính laø caùch nhìn cuûa tueä nhaõn ñaày tích cöïc, noù coù taùc duïng mang laïi sinh löïc cho chuùng ta. Con ngöôøi ñau khoå maát maùt sinh löïc chính laø do nhìn ñôøi ngöôïc laïi. Thaønh töïu caùc "nieäm xöù" nhö kinh ñaõ daïy, töùc laø böôùc vaøo Thaùnh ñaïo, khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc. Nhaõn quan cuûa ñaïo Phaät veà cuoäc ñôøi quaù roõ nhö kinh Kim cöông daïy:

" Nhöùt thieát höõu vi phaùp
Nhö moäng huyeãn baøo aûnh
Nhö loä dieäc nhö ñieän
Öng taùc nhö thò quaùn".

Baøi III

I. Chaùnh Vaên

Ñeä nhò giaùc tri
Ña duïc vi khoå
Sanh töû bì lao
Tuøng tham duïc khôûi
Thieåu duïc voâ vi
Thaân taâm töï taïi.

Ñieàu thöù hai giaùc ngoä raèng ham muoán nhieàu thì ñau khoå nhieàu. Nhöõng noãi khoán khoå trong coõi sanh töû ñeàu do tham duïc maø sanh. Ngöôøi ít ham muoán, khoâng taïo taùc (nghieäp baát thieän) neân thaân taâm ñöôïc töï taïi.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Ñieàu giaùc ngoä thöù hai noùi veà nguoàn goác ñau khoå laø do tham duïc. Tham nhieàu thì khoå nhieàu, ngöôøi ít tham duïc thì khoâng boân ba tìm kieám, khoâng taïo nghieäp baát thieän, khoâng bò caùc ñoái töôïng cuûa duïc hay ngoaïi duyeân chi phoái neân ñöôïc thaûnh thôi, thoaûi maùi, an vui.

Ñieàu naøy noùi leân moät chaân lyù: Khoå vaø ñieàu kieän sanh ra khoå, ñoù laø loøng ham muoán nhieàu cuûa con ngöôøi. Caùi khoå do tham laø moät kinh nghieäm thöïc teá maø ai cuõng kinh qua. Caùc ñoái töôïng ñeå mình tham muoán coù naêm loaïi tieâu bieåu: Tieàn baïc, saéc ñeïp, danh voïng, aên uoáng, nguû nghæ, hay noùi caùch khaùc, saéc ñeïp, tieáng hay, muøi thôm vò ngon, xuùc chaïm eâm dòu. Taïi sao tham muoán caùc ñoái töôïng naày laø khoå? Thöïc ra, khi ta tham muoán caùc ñoái töôïng aáy laø ta söôùng chöù khoâng phaûi khoå, khoå khoâng bao giôø laø ñoái töôïng mong caàu cuûa ai caû. Khoå coù nhieàu phöông dieän:

1. Khoå veà caûm thoï hay caûm giaùc: sung söôùng, haïnh phuùc laø moät caûm giaùc maø Phaät hoïc goïi laø laïc thoï, ngöôïc laïi ñau khoå cuõng laø moät caûm giaùc goïi laø khoå thoï. Caû hai loaïi caûm thoï naøy thöôøng ñi ñoâi vôùi nhau, ñoâi khi chuùng laøm ñieàu kieän cho nhau: " caùi naøy coù neân caùi kia coù" vui quaù thì seõ buoàn quaù " treøo cao teù naëng" ... Caûm giaùc haïnh phuùc vaø khoå ñau laø baûn chaát cuûa tham duïc. Khi moät ñoái töôïng thích yù coù maët noù ñem ñeán cho ta khoaùi caûm, nhöng khi ñoái töôïng aáy thay ñoåi, khoâng coù maët nöõa noù ñem ñeán cho ta ñau khoå, cuõng nhö coù thöông neân môùi coù haän, neáu khoâng thöông thì laøm gì coù thuø haän!

Trong Kinh Ñaïi Khoå Uaån (Trung Boä Kinh I), Ñöùc Phaät daïy: Baûn chaát cuûa duïc coù ba khía caïnh, maø ngöôøi tu haønh caàn phaûi bieát roõ: Vò ngoït cuûa duïc, vò ñaéng cuûa duïc vaø söï giaûi thoaùt khoûi chuùng.

Vò ngoït cuûa duïc: Caùc ñoái töôïng tham duïc ñem ñeán cho con ngöôøi khoaùi laïc, sung söôùng, thích thuù. Vì vaäy ai cuõng mong caàu tham ñaém chuùng, nhöõng laïc thuù naøy thoûa maõn caûm giaùc laïc thoï cuûa caùc giaùc quan vaø baûn naêng höôûng thuï cuûa con ngöôøi, laøm cho cuoäc soáng cuûa con ngöôøi trôû neân thuù vò, coù yù nghóa hôn. Söï haáp daãn cuûa chuùng khoâng deã thaáy ñöôïc moät caùch saâu saéc. Coù moät chuyeän nguï ngoân Phaät giaùo keå raèng: " Coù moät ngöôøi töû tuø vöôït nguïc, bò caùc con voi cuûa vua röôït ñuoåi phía sau. Trong côn nguy kòch, anh ta bò rôi xuoáng moät caùi gieáng saâu, may thay anh ta naém ñöôïc moät sôïi daây leo khaù chaéc. Caùc con voi ñaõ ñeán vaø gaàm theùt treân mieäng gieáng. Anh nhìn quanh gieáng thaáy coù ba con roàng ñang haù mieäng chôø, boán goùc gieáng coù boán con raén ñoäc ñang laêm le chöïc moå, nguy hôn nöõa laø coù hai con chuoät ñang gaëm nhaám hai ñaàu sôïi daây leo maø anh ñang baùm vaøo, tình theá tuyeät voïng. Trong luùc aáy coù moät baày ong bay ngang qua, anh ta ngöôùc coå haù mieäóng nhìn, baày ong tình côø laøm rôi xuoáng naêm gioït maät ngay mieäng anh. "OÂi! gioït maät ngoït laøm sao!" Anh thoát leân. Trong phuùt choác anh ta queân maát söï khoán cuøng cuûa mình". Naêm gioït maät aáy duï cho naêm duïc, noù taïo neân laïc thuù cho con ngöôøi. Noùi chung nhöõng gì ñem ñeán hyû vaø laïc ñoù laø vò ngoït cuûa nguõ duïc.

Caûm thoï laïc thuù coù moät tính chaát nöõa laø raát choùng taøn. Khi laïc thoï ñaõ qua ñi seõ ñeå laïi taâm hoàn ta moät noãi troáng traûi, laïc loõng, noù hình thaønh moät nhu caàu, thuùc ñaåy taùi taïo laïc thoï aáy vaø chuùng ta leân ñöôøng tìm kieám. Nhöng nhöõng laïc thoï ñaõ kinh nghieäm khoâng coøn haáp daãn nöõa, khoâng coøn "laïc"nöõa, phaûi tìm kieám laïc thuù môùi, nghóa laø laïc thuù coù cöôøng ñoä cao hôn... cöù theá maø tieáp dieãn, roài noãi khoå xuaát hieän...

2. Khoå vì ñaáu tranh: Ñeå ñaït ñöôïc caùc ñoái töôïng laïc thuù khoâng phaûi deã daøng, phaûi coù söï möu tính, noã löïc, phaûi tranh ñaáu, phaûi hy sinh... môùi coù ñöôïc. Trong kinh Ñaïi Khoå Uaån Phaät daïy: Vò ñaéng cuûa duïc hay söï nguy hieåm cuûa tham duïc caàn phaûi hieåu roõ raèng:

- Ñeå coù caùc ñoái töôïng tham duïc, ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa tham duïc, con ngöôøi phaûi noã löïc tìm kieám chuùng, phaûi ñaàu taét maët toái, phaûi vaát vaû, phaûi hy sinh... may ra môùi coù ñöôïc nhöõng gì mình muoán.

- Nhöõng ngöôøi vaát vaû nhö vaäy maø vaãn hai baøn tay traéng khoâng coù keát quaû gì, thaát voïng buoàn phieàn.

- Coù nhöõng nguôøi may maén hôn, coù ñöôïc nhöõng gì mình muoán nhöng phaûi lo giöõ gìn, sôï haõi seõ maát maùt, hao moøn.

- Do mình coù taøi saûn hay mình muoán taøi saûn, laïc thuù maø cha con tranh chaáp, vôï choàng chia tay, baïn beø haõm haïi, anh em kieän caùo nhau, doái traù löôøng gaït, haõm haïi... xaûy ra.

- Do tham duïc maø xoùm laøng, baêng ñaûng, quoác gia... gaây chieán tranh ñoå maùu, cheát choùc... xaûy ra cuïc boä hay toaøn dieän.

Do vaäy cheát trong ñau khoå, ñoïa vaøo ñoaï xöù, ñòa nguïc... Ñoù laø yù nghóa cuûa kinh vaên: "Nhöõng noãi khoán khoå trong coõi sinh töû ñeàu do tham duïc maø sanh".

Ngöôøi ít duïc, ít ham muoán laïc thuù thì ít khoán khoå hôn, ñöôïc thanh thaûn thoaûi maùi hôn nhö trong Kinh Ñaïi Khoå Uaån (sññ), Ñöùc Phaät daïy laø söï xuaát ly khoûi duïc.

Tröôùc heát, do nhaän thöùc roõ vò ngoït vaø söï nguy hieåm cuûa duïc neân söï haáp daãn cuûa chuùng khoâng ñuû löïc ñeå cuoán huùt, chi phoái ta nöõa. Sau ñoù trong quaù trình quaùn chieáu tu taäp söï an laïc cuûa thieàn hay cuûa phaùp sanh khôûi, chuyeån höôùng tö duy cuûa ta vaø chuyeån hoùa baûn naêng höôûng thuï duïc laïc. Nhôø ñoù, ta xuaát ly khoûi taàm aûnh höôûng cuûa duïc. Ñoù goïi laø thieåu duïc voâ vi, thaân taâm töï taïi.

IV. Keát Luaän

Ham caàu nhieàu thì vaát vaû,khoå sôû nhieàu; ñoù laø quy luaät, ñoù laø con ñöôøng phaøm phu ngu muoäi. Con ngöôøi cöù töôûng raèng hoï ñaït ñöôïc nhieàu tieàn baïc hay ñòa vò cao laø hoï thoûa maõn, hoï coù haïnh phuùc. Nhöng thöïc teá thì vui ít, haïnh phuùc ít maø buoàn saàu ñau khoå thì nhieàu. Cuoái cuøng con ngöôøi cuõng nhaän ra chaân lyù ñôn giaûn naøy khi hoï buoäc phaûi töø boû taát caû, nhö khi cheát chaúng haïn...

Noãi ñau khoå cuûa cuoäc ñôøi gioáng nhö noài nöôùc ñang soâi, ngoïn löûa laøm cho nöôùc soâi laø ngoïn löûa tham duïc, ngoïn löûa caøng lôùn, nöôùc caøng soâi vaø caøng caïn kieät,ngoïn löûa caøng yeáu thì nöôùc soâi seõ bôùt nhieät ñoä vaø heát soâi.Cuõng vaäy, ngoïn löûa tham duïc bôùt ñi thì ñau khoå seõ giaûm, giaûm maõi haèng ngaøy ñeán luùc khoâng coøn gì ñeå giaûm nöõa (voâ vi) thì söï giaûi thoaùt toái haäu ñöôïc thaønh töïu.

Baøi IV

I. Chaùnh Vaên

Ñeä tam giaùc tri
Taâm voâ yeåm tuùc
Duy ñaéc ña caàu
Taêng tröôûng toäi aùc
Boà Taùt baát nhó
Thöôøng nieäm tri tuùc
An baàn thuû ñaïo
Duy tueä thò nghieäp

Ñieàu thöù ba giaùc ngoä raèng taâm ta khoâng bao giôø bieát chaùn ñoái vôùi duïc laïc, luoân muoán döôïc nhieàu, vì vaäy toäi aùc taêng tröôûng. Baäc Boà Taùt thì khoâng nhö vaäy, hoï luoân nghó ñeán söï bieát ñuû, soáng an vui thanh ñaïm ñeå haønh ñaïo, laáy trí tueä laøm söï nghieäp cuûa mình.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

1. Nhö ñaõ trình baøy ôû Baøi tröôùc, duïc laïc coù vò ngoït, söï haáp daãn nhöng ñoàng thôøi noù cuõng coù vò ñaéng, söï nguy hieåm. Söï nguy hieåm aáy chính laø khoâng bao giôø thoûa maõn. Vì vaäy, khoâng bao giôø ngöôøi ta bieát döøng laïi ñoái vôùi caùc laïc thuù theá tuïc. Con ngöôøi luoân tìm kieám laïc thuù, nhöõng kích thích môùi; noù ñaåy con ngöôøi ñi veà phía tröôùc moät caùch muø quaùng gioáng nhö nhöõng con thieâu thaân lao vaøo aùnh löûa. Moät ngöôøi ñaõ bò moät laïc thuù naøo ñoù haáp daãn, trôû thaønh muïc tieâu hay lyù töôûng cuûa ñôøi mình, nhö ñoái töôïng laø tieàn baïc chaúng haïn, thì loøng hoï khoâng bao giôø bieát ñuû hoaëc bieát döøng laïi. Loøng tham cuûa hoï seõ laø "voâ ñaùy", nhö moät guoàng maùy ñaõ khôûi ñoäng laø khoâng ngöøng quay cho ñeán khi naøo bò hö hay heát nhieân lieäu, ñaây laø moät thöïc teá taâm lyù. Vì vaäy toäi aùc ngaøy caøng nhieàu do phaûi chieám ñoaït cho ñöôïc muïc ñích voâ taän aáy.

Xu höôùng tìm kieám laïc thuù laø xu höôùng chung cuûa loaøi ngöôøi, caùc loaøi ñoäng vaät cuõng vaäy, ñoù laø baûn naêng thuï höôûng. Haïnh phuùc laø töø ngöõ vaên veõ cuûa töø laïc thuù; haïnh phuùc laø muïc tieâu cuûa ñôøi soáng con ngöôøi. Nhöõng quan nieäm veà haïnh phuùc thoâng thöôøng laø chieám höõu caøng nhieàu caøng toát caùc ñoái töôïng duïc laïc, thoûa maõn nhu caàu laïc thuù cuûa caùc giaùc quan maø trong kinh goïi laø duïc laïc, phaøm phu laïc. Vì nhu caàu höôûng thuï laø baûn naêng neân noù khoâng töï döøng laïi ñöôïc. Coù ngöôøi ñoïc caâu "Nghó ñeán thaân theå ñöøng caàu khoâng taät beänh. Vì khoâng taät beänh thì tham duïc deã sanh", ôû trong luaän Baûo Vöông Tam Muoäi, ngöôøi aáy cho raèng ñoái trò tham duïc baèng caùch cöù ñeå cho taät beänh reà reà nhö vaäy khoâng caàn chöõa chaïy döùt ñieåm. Hoï queân raèng duø beänh naëng tham duïc vaãn toàn taïi, chaúng qua "löïc baát toøng taâm" maø thoâi.

Laøm sao döøng laïi ñöôïc loøng tham duïc? Phaûi noã löïc tu taäp, phaûi "reøn luyeän" maø thoâi. Kinh Trung Boä ñöa ra coâng thöùc: "Nhaøm chaùn ñöa ñeán ly tham, ly tham ñöa ñeán ñoaïn dieät, ñoaïn dieät ñöa ñeán Nieát Baøn". Vaäy ñeå döøng laïi tham duïc phaûi coù thaùi ñoä nhaøm chaùn. Baèng caùch naøo ñeå ñöôïc nhaøm chaùn? Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà, Ñaïo Phaät ñöa ra taùm vaïn boán ngaøn phaùp moân. Do vaäy, coù ngöôøi cho raèng Ñaïo Phaät laø ñaïo dieät duïc, khoâ khan. Ñaïo Phaät chuû tröông dieät duïc nhöng duïc ôû ñaây laø tham duïc, duïc voïng vò kyû khoâng phaûi duïc höôùng thöôïng, thieän duïc hay phaùp duïc. Vaán ñeà nhaøm chaùn tröôùc heát tuøy thuoäc vaøo naêng löïc quaùn chieáu, thaáy roõ baûn chaát cuûa duïc, söï nguy hieåm vaø khoâng ñaùng keå veà giaù trò cuûa chuùng, moät soá phöông phaùp cuï theå ñöôïc ñöa ra ôû trong kinh Nhaát Thieát Laäu Hoaëc, An Truù Taàm... nhôø quaùn thaáy roõ maø ñoaïn tröø maàm moùng tö duy baát thieän: Duïc, saân, si. Sau ñoù laø söï gaàn guõi, tu taäp trong chaùnh phaùp phaùt trieån xu höôùng ngöôïc laïi cuûa thoùi thöôøng nhö trong kinh vaên goïi laø "Thöôøng nieäm tri tuùc".

2.Vì bieát roõ söï nguy hieåm cuûa duïc laïc vaø loøng ham muoán voâ taän laø coäi nguoàn sanh töû neân caùc baäc Boà taùt khoâng nghó, khoâng laøm theo thoùi thöôøng cuûa phaøm phu maø laøm ngöôïc laïi. Boà taùt laø chöõ vieát taét cuûa Boà Ñeà Taùt Ñoûa (Bodhisattva). Nghóa laø chuùng sanh giaùc ngoä (Bodhi:söï giaùc ngoä, trí tueä, sattva:chuùng sanh). Ngöôøi giaùc ngoä goïi laø Boà taùt (Höõu tình giaùc) vaø laøm cho chuùng sanh giaùc ngoä goïi laø Boà taùt (Giaùc höõu tình). Boà taùt laø ngöôøi giaùc ngoä neân thaáy roõ qui luaät cuûa haïnh phuùc vaø khoå ñau raèng tham muoán nhieàu thì toäi aùc taêng tröôûng, khoå ñau coù maët; ít ham muoán, bieát ñuû thì trí tueä taêng tröôûng, haïnh phuùc coù maët...

Ngöôøi bieát ñuû laø bieát haøi loøng vôùi nhöõng gì mình coù ñöôïc, ñoù laø haïnh phuùc vaø giaøu coù nhaát treân coõi ñôøi naày. Ngöôøi giaøu coù laø ngöôøi thoûa maõn sung söôùng. Ngöôïc laïi ngöôøi ngheøo laø ngöôøi luoân thieáu thoán, khao khaùt, ngöôøi khoâng bieát ñuû luoân luoân thieáu thoán khao khaùt, luoân tìm kieám neân hoï laø ngöôøi ngheøo, cho duø taøi saûn cuûa hoï nhieàu ñeán ñaâu ñi nöõa. Giaøu hay ngheøo, thieáu hay ñuû, chæ trong moät yù nieäm maø thoâi. Trong kinh Di Giaùo Phaät daïy: "Tri tuùc giaû tuy ngoïa ñòa thöôïng do vi laïc, baát tri tuùc giaû tuy xöû thieân ñöôøng dieäc baát xöùng yù" (Ngöôøi bieát ñuû duø naèm ôû treân ñaát cuõng thaáy an laïc, coøn ngöôøi khoâng bieát ñuû duø ñöôïc ôû thieân ñöôøng cuõng khoâng vöøa yù).

- Ngöôøi giaùc ngoä (Boà taùt) hay laø ngöôøi Phaät töû khoâng coù nghóa laø ngöôøi hoaøn toaøn voâ duïc, voâ caàu. Voâ duïc,voâ caàu laø ñoái vôùi duïc laïc phaøm phu vò kyû, taùc haïi ñöa ñeán ñau khoå.Ngöôøi Phaät töû höôùng taâm mong caàu cuûa mình veà tha nhaân vaø veà phaùp maø kinh Trung Boä goïi laø Thaùnh caàu (Dhamma-chanda) kinh vaên naày goïi laø Duy Tueä Thò Nghieäp. Kinh Thaùnh Caàu, Phaät daïy: "Caàu caùi khoâng sanh, khoâng giaø, khoâng beänh, khoâng cheát, khoâng saàu, khoâng oâ nhieãm". Ñoù laø söï mong caàu cuûa Boà taùt hay cuûa caùc baäc Thaùnh nhaân, caùc ñeä töû cuûa Ñöùc Phaät.

- Taïi sao tu haønh laø: "An baàn thuû ñaïo"? Phaûi chaêng ñaïo Phaät muoán baàn cuøng hoùa xaõ hoäi nhaân sinh? Dó nhieân laø khoâng. Muïc tieâu cuûa ñaïo Phaät laø ñôøi soáng an laïc vaø haïnh phuùc chaân thaät chöù khoâng phaûi laø ñôøi soáng giaøu hay ngheøo. Chaáp thuû vaøo, baùm víu vaøo nhöõng caùi gì maø baûn chaát chuùng laø voâ thöôøng, voâ ngaõ thì chaéc chaén seõ gaët haùi khoå ñau. Loøng tham laø ñaàu moái cuûa caùc baùm víu, vöôùng maéc nhö vaäy, cho neân ruõ boû ñi loøng tham voâ ñoä thì ñôøi soáng cuûa ta vaø cuûa ngöôøi môùi nheï nhaøng, thanh thaûn, môùi coù haïnh phuùc. Vaäy moät ngöôøi ngheøo maø tham ñaém nhieàu thì seõ khoå voâ cuøng, coøn moät ngöôøi giaøu maø ít tham ñaém thì vaãn haïnh phuùc, thanh thaûn nhö thöôøng.

- Maët khaùc soáng ñaïm baïc ñeå haønh ñaïo deã hôn laø soáng vôùi nhu caàu höôûng thuï cao."Giaøu sang hoïc ñaïo laø khoù" (Kinh Töù Thaäp Nhò Chöông). Thaät vaäy, khi mình coù quaù nhieàu nhu caàu khoâng chaùn thì phaûi höôùng taâm tìm kieám, phaûi ñaàu tö yù chí, tình caûm, söùc khoûe, trí khoân vaø thôøi gian ñeå ñaït ñöôïc nhöõng gì mình caàu mong. Nhö vaäy, con ngöôøi ta bò noâ leä cho duïc voïng, bò cuoán huùt vaøo höôùng ñi vaø muïc tieâu voâ boå. Traùi laïi, bieát tri tuùc an phaän thanh baàn ñeå coù thì giôø, söùc löïc, yù chí laøm giaøu ñôøi soáng taâm linh, ñôøi soáng trí tueä. Höôùng ñôøi mình vaøo höôùng ñi thaùnh thieän vaø sieâu thoaùt, chæ coù trí tueä môùi ñaùp öùng cho nhu caàu vaø höôùng ñi aáy neân goïi laø Duy Tueä Thò Nghieäp.

IV.Keát Luaän

Coù hai con ñöôøng maø ta phaûi choïn löïa: Moät laø lao ñaàu vaøo ñôøi soáng theá tuïc tìm kieám laïc thuù vaø ñöông nhieân höôûng thuï caû ñau khoå, con ñöôøng ñoù ñöôïc laøm baèng duïc voïng vaø toäi loãi. Hai laø con ñöôøng xuaát theá sieâu thoaùt leân treân moïi caùm doã duïc laïc, thaønh töïu nhöõng an laïc sieâu theá, chaám döùt khoå ñau, con ñöôøng naày ñöôïc laøm baèng tri tuùc vaø trí tueä, ñaáy laø con ñöôøng cuûa ñeä töû xuaát gia, cuûa ngöôøi tu só Phaät giaùo, ñaây laø con ñöôøng cuûa ngöôøi cö só thöïc haønh Boà taùt haïnh.

Baøi V

I. Chaùnh Vaên

Ñeä töù giaùc tri
Giaûi ñaõi truïy laïc
Thöôøng haønh tinh taán
Phaù phieàn naõo aùc
Toài phuïc töù ma
Xuaát aám giôùi nguïc.

-Ñieàu thöù tö giaùc ngoä raèng löôøi bieáng seõ ñöa ñeán sa ñoïa. Vì vaäy neân thöôøng tinh taán tu taäp ñeå phaù giaëc phieàn naõo, haøng phuïc boán loaøi ma, vöôït thoaùt nguïc tuø cuûa naêm aám vaø ba coõi.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Ba ñieàu ñaàu cuûa taùm ñieàu giaùc ngoä trang bò cho haønh giaû khaû naêng nhaän thöùc veà baûn chaát theá giôùi (ñieàu1), chæ cho haønh giaû thaáy roõ nguoàn goác cuûa ñau khoå laø tham duïc (ñieàu 2) vaø con ñöôøng khôûi haønh laø tri tuùc, khai môû trí tueä (ñieàu 3). Ñeán baây giôø ñieàu thöù tö, chính laø söï daán thaân thöïc hieän haønh trì. Bieát maø khoâng laøm thì cuõng nhö khoâng bieát, hoïc maø khoâng haønh thì khoâng coù keát quaû thöïc tieãn.

Nhaän thöùc laø böôùc ñaàu, söï thaáy bieát moät caùch saâu saéc vaø trieät ñeå veà thieän vaø baát thieän, veà phaøm phu vaø Thaùnh ñaïo seõ taïo cho taâm thöùc haønh giaû moät öôùc voïng: Öôùc voïng ñaït ñeán muïc tieâu giaûi thoaùt. Öôùc voïng naày kích thích haønh ñoäng ñeå höôùng daãn haønh ñoäng, töùc laø söï noã löïc haønh trì..Söï tu taäp haønh trì coù keát quaû hay khoâng, nhanh hay chaäm tuøy thuoäc vaøo nhaân duyeân maø haønh giaû coù ñöôïc, nhaân duyeân chuû yeáu laø yù chí noã löïc, kinh goïi laø Tinh Taán.

Tu taäp laø moät quaù trình, ñoøi hoûi duy trì öôùc muoán vaø noã löïc thöôøng xuyeân, nhö gioït nöôùc tuy yeáu nhöng cöù nhieãu gioït khoâng ngöøng coù theå laøm thuûng moät taûng ñaù. Taûng ñaù trong taâm ta laø moät neàn taûng voâ minh phieàn naõo ñaõ ñöôïc keát tuï raát laâu ngaøy. Vì vaäy, chæ caàn thieáu noã löïc nhieät taâm trong moät khoaûng thôøi gian ngaén naøo ñoù, trong khoaûng khoâng gian, hoaøn caûnh naøo ñoù laø coù theå laøm ñoå vôõ toaøn boä coâng trình maø ta ñaõ xaây döïng hoaëc ít nhaát cuõng laøm chaäm böôùc tu taäp cuûa mình. Neân Kinh vaên goïi laø " löôøi bieáng seõ ñöa ñeán ñoïa laïc".

Löôøi bieáng nghóa laø löôøi bieáng laøm ñieàu thieän, bieát ñoù laø ñieàu toát maø khoâng thöïc hieän, hoaëc thöïc hieän maø khoâng ñeán nôi ñeán choán, nöûa vôøi... Ñoïa laïc coù nghóa laø rôi xuoáng hoaëc thoái lui, rôi xuoáng choã thaáp keùm heøn haï cuûa phaøm phu, thoái lui töùc coù tieán boä trong tu taäp maø khoâng giöõ ñöôïc thaønh quaû, khoâng phaùt huy thaønh quaû aáy ñöôïc.

Ngöôøi tu haønh nhö laø moät chieán só ra maët traän chieán ñaáu vôùi giaëc phieàn naõo. Phieàn naõo ñöôïc goïi laø giaëc vì chuùng coù khaû naêng taøn phaù vaø gieo raéc ñau khoå cho cuoäc ñôøi cuûa chính mình vaø tha nhaân. Tham lam, saân haän, si meâ.... laø nhöõng phieàn naõo coù hoaït ñoäng roäng vaø coù löïc löôïng raát maïnh meõ, noåi coù chìm coù, khaû naêng bieán hoùa aån taøng khoù phaùt hieän vaø raát khoù ñoái phoù. Thaáy ñöôïc chuùng laø moät chuyeän, bieát choã aån truù cuûa chuùng laø moät chuyeän khaùc vaø thaéng noù hay tieâu dieät ñöôïc noù laïi laø moät chuyeän khaùc nöõa. Vì vaäy maø noäi dung cuûa tinh taán ñöôïc coi laø Töù Chaùnh Caàn, töùc laø boán phöông dieän tinh taán:

1. Noã löïc ñoaïn tröø caùc ñieàu aùc chöa sinh töùc chuùng coøn trong tröùng nöôùc, chöa ñöôïc sanh ra.

2. Noã löïc ñoaïn tröø caùc ñieàu aùc ñaõ sanh, khoâng cho chuùng phaùt trieån.

3. Noã löïc thöïc haønh, khôi daäy caùc ñieàu thieän chöa sinh ñöôïc sinh ra.

4. Noã löïc thöïc haønh, phaùt huy caùc ñieàu thieän ñaõ ñöôïc taêng tröôûng.

Baát cöù moät coâng vieäc gì, moät coâng trình gì, moät phaùp moân tu taäp naøo ñeàu phaûi coù söï noã löïc caàn thieát vaø ñuû ñeå ñöa ñeán thaønh coâng. Treân con ñöôøng tu taäp ñoaïn tröø caùc phieàn naõo vaø phaùt trieån caùc haïnh laønh, tinh taán laø moät yeáu toá quan troïng. Tính chaát cuûa tinh taán laø moät naêng löïc toång hôïp giöõa söï thaáy bieát, öôùc muoán vaø chaùnh nieäm tænh giaùc. Muïc ñích cuûa tinh taán ôû ñaây noùi roõ, ñoù laø ñoaïn tröø giaëc phieàn naõo, haøng phuïc boán loaøi ma, thoaùt khoûi nguïc tuø cuûa naêm aám ba coõi.

Giaëc phieàn naõo laø nhöõng taâm lyù oâ nhieãm baát thieän, coù loaïi thuoäc baûn naêng tieàm aån, coù loaïi thuoäc môùi huaân taäp, maët noåi. Caên cöù cuûa giaëc phieàn naõo laø voâ minh vaø chaáp ngaõ.

Boán loaøi ma: Ma laø nhöõng gì laøm chöôùng ngaïi söï tu taäp.

a. Phieàn naõo ma: Chính laø giaëc phieàn naõo, khi ma naøy xuaát hieän thì ñau khoå, roái loaïn taêng tröôûng, thieän phaùp toån giaûm.

b. Nguõ aám ma: Do chaáp thuû sai laàm veà thaân theå, bò caùc nhu caàu baát thieän cuûa thaân theå loâi cuoán, chi phoái maø ta laøm cho caùc aùc phaùp taêng tröôûng, thieän phaùp toån giaûm. Do chaáp thuû caùc caûm thoï sung söôùng, gheùt boû caùc caûm thoï ñau khoå vaø khoâng tænh giaùc vôùi caûm giaùc thoï khoâng khoå, khoâng vui maø taâm ta bò daãn daét, bò ñaåy vaøo voøng cöông toûa cuûa chuùng laøm cho taâm baát an, aùc phaùp taêng tröôûng, thieän phaùp toån giaûm. Do chaáp thuû, vöôùng maéc vaøo khaùi nieäm, tö duy, thaønh kieán, sai laàm, töùc laø bò töôûng aám chi phoái laøm ngaên che söï saùng suoát cuûa trí tueä; do vaäy caùc töôûng baát thieän sinh, trí tueä toån giaûm. Do chaáp thuû, vöôùng maéc vaøo söï hoaït ñoäng thaàm kín, töùc ñoäng löïc taâm lyù nhö tham lam, saân haän... taïo thaønh xu höôùng noäi taâm laøm cho aùc phaùp taêng tröôûng, thieän phaùp khoù sanh. Do söï qui ñònh vaø haïn cheá cuûa taâm thöùc voán chaát chöùa naêng löïc cuûa caûm thoï, tö duy, yù chí baát thieän oâ nhieãm maø ta khoâng coù cô hoäi ñeå taêng tröôûng thieän phaùp.

Giaûi thích veà nguõ aám ma, coù theå hieåu hai phöông dieän: Chuû quan vaø khaùch quan. Chuû quan nghóa laø do söï chaáp thuû, söï vöôùng maéc cuûa nhaän thöùc veà naêm aám maø caûn trôû söï hieåu bieát roõ veà baûn chaát cuûa chuùng. Khaùch quan laø chính naêm aám aáy taïo ra naêng löïc chöôùng ngaïi cho söï giaùc ngoä nhö caâu noùi "höõu thaân höõu khoå". Caû hai maët naày bao goàm trong nghóa nguõ aám ma.

c. Töû ma: Laø moät loaïi chöôùng ngaïi ñöa ñeán chaám döùt sinh meänh cuûa con ngöôøi, laøm cho coâng trình tu taäp dang dôû hoaëc khoâng tu taäp ñöôïc. Nhö vaäy nhöõng gì ñöôïc coi laø töû ma? Coù theå ñoù laø quæ söù yeâu tinh taùc hoïa, ñoù laø beänh taät hieåm ngheøo, nhöõng tai naïn, coù theå ñoù laø nhöõng theá löïc höõu hình hay voâ hình naøo ñoù. Toùm laïi, nhöõng gì ñöa ñeán chaám döùt sinh meänh moät caùch baát thöôøng thì goïi laø töû ma.

d. Thieân ma: Ñaây laø moät loaøi ma ñaëc bieät vaø sieâu hình, coøn goïi laø Tha Hoùa Töï Taïi Thieân Vöông Ma hay Ma-Vöông-Ba-Tuaàn, chæ cho theá löïc sieäu nhieân trong vuõ truï taïo löïc caûn ñoái vôùi moät ngöôøi saép söûa giaùc ngoä, saép vöôït thoaùt khoûi söï cöông toûa cuûa ma giôùi.

Thoaùt khoûi nguïc tuø cuûa naêm aám ba coõi: Naêm aám ñaõ giaûi thích. Ba coõi laø duïc giôùi, saéc giôùi, voâ saéc giôùi. Ba coõi ñöôïc coi laø nguïc tuø, laø nhaø löûa. "Tam giôùi voâ an du nhö hoûa traïch", laø nhöõng troùi buoäc giam haõm cuûa duïc vaø aùi. Duïc giôùi laø nôi chuùng sanh bò troùi buoäc bôûi söï tham duïc, duïc laïc cuûa giaùc quan. Saéc giôùi laø nôi chuùng sanh bò troùi buoäc bôûi caùc aùi nhieãm cuûa thoï laïc vi teá. Voâ saéc giôùi laø nôi chuùng sanh bò troùi buoäc bôûi söï aùi nhieãm veà töôûng. Duïc hay aùi ñeàu cuøng moät baûn chaát vaø cuøng taùc duïng troùi buoäc chuùng sanh gaén chaët vôùi doøng sanh töû voâ taän. Vì vaäy, tinh taán raát quan troïng, noù seõ laø söùc maïnh ñeå vöôït qua töøng cöûa aùi hoaëc töøng giai ñoaïn tu taäp. Neáu vöôït qua ñöôïc caùc töøng caáp cuûa duïc giôùi thì seõ rôi vaøo saéc giôùi ...tieáp tuïc tinh taán seõ vöôït thoaùt troùi buoäc cuûa ba coõi.

IV. Keát Luaän

Söï tu taäp cuõng nhö cheøo thuyeàn ngöôïc nöôùc khoâng cheøo laø bò döøng laïi vaø thoái chuyeån, tinh taán laø moät ñöùc tính caàn thieát cho söï cheøo con thuyeàn Baùt Nhaõ vöôït bieån sanh töû. Ñaõ laø moät ñöùc tính thì cuõng caàn phaûi tu taäp: Tinh taán tu taäp haïnh tinh taán, khoâng coù caùi gì töï coù hoaëc ngaãu nhieân. Taát caû ñeàu tuaân thuû caùc quy luaät nhaân quaû, nghieäp baùo, duyeân sinh. Nhaân nhö theá naøo, duyeân nhö theá naøo, thì quaû baùo nhö theá aáy.

Haït nhaân hay chuûng töû voâ minh chaáp ngaõ phieàn naõo ñaõ ñöôïc tích luõy nhieàu ñôøi, coù söùc maïnh raát lôùn, khoâng deã ñoaïn tröø. Caùc loaïi phieàn naõo, boán ma, naêm aám, giôùi ñeàu naèm trong ñoù. Chaùnh kieán nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát, choã truù aån cuûa chuùng roài môùi duøng trí tueä, tinh taán ñoaïn tröø chuùng. Nhöõng khaû naêng aáy cuõng ñeàu naèm trong taâm thöùc. Tinh taán laø khai thaùc trieät ñeå khaû naêng aáy.

Baøi VI

I. Chaùnh Vaên

Ñeä nguõ giaùc ngoä
Ngu si sinh töû
Boà Taùt thöôøng nieäm
Quaûng hoïc ña vaên
Taêng tröôûng trí tueä
Thaønh töïu bieän taøi
Giaùo hoùa nhaát thieát
Taát dó ñaïi laïc.

Ñieàu thöù naêm giaùc ngoä raèng: Do voâ minh maø bò troâi daït trong ba coõi sanh töû. Vì vaäy caùc vò Boà Taùt thöôøng nhôù raèng caàn phaûi hoïc roäng, nghe nhieàu, taêng tröôûng trí tueä, thaønh töïu khaû naêng bieän taøi ñeå giaùo hoùa cho taát caû moïi ngöôøi ñeàu ñaït ñöôïc haïnh phuùc chaân thaät.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

- Ñieàu giaùc ngoä thöù naêm noùi ñeán söï quan troïng cuûa trí tueä trong vaán ñeà tu taäp vaø trong coâng cuoäc hoùa ñoä chuùng sanh. Trí tueä cuõng laø khaû naêng quaùn chieáu ñeå thaáy roõ nguoàn goác cuûa ñau khoå phaøm phu laø do tham duïc, mong caàu nhieàu, ñeå chaám döùt ñau khoå aáy phaûi tu taäp haïnh ít muoán, bieát ñuû vaø trí tueä. Y Ù nghóa naøy ñaõ ñöôïc ñeà caäp ôû ñieàu moät, hai, ba.

Trí tueä trong ñieàu naêm naøy coù phaïm vi vaø taùc duïng lôùn hôn:

1. Trí tueä laø söï thaáy roõ nguoàn goác cuûa sinh töû, nguoàn goác cuûa sinh töû laø voâ minh. Ñau khoå cuûa cuoäc ñôøi coù maët laø do tham lam, saân haän; tham lam, saân haän coù maët laø do ngu si. Ngu si ñoàng nghóa vôùi voâ minh, cho neân caàn phaûi roõ nguoàn goác cuûa moïi thöù treân doøng sanh töû luaân hoài laø do voâ minh.

Voâ minh laø gì? Chính laø söï khoâng hieåu roõ cuoäc ñôøi laø voâ thöôøng, voâ ngaõ, duyeân sinh, khoâng hieåu roõ khoå, nguyeân nhaân cuûa khoå, söï dieät khoå vaø con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät; khoâng hieåu roõ laäu hoaëc, nguyeân nhaân cuûa laäu hoaëc, söï ñoaïn tröø laäu hoaëc vaø con ñöôøng ñöa ñeán söï ñoaïn tröø laäu hoaëc....Ñoù laø ñònh nghóa veà voâ minh moät caùch caên baûn vaø truyeàn thoáng. Vaäy thì ta hieåu roõ caùc nguyeân lyù treân nhôø hoïc taäp, nhôø tu taäp quaùn chieáu veà ñaëc tính voâ thöôøng, voâ ngaõ... Voâ minh coù chaám döùt hay khoâng? Chöa theå chaám döùt voâ minh hoaøn toaøn ñöôïc. Bôûi leõ voâ minh laø moät ñoäng löïc taâm lyù muø quaùng thuoäc baûn naêng, ñoù laø taäp khí ñöôïc tích luõy qua nhieàu kieáp soáng. Vì vaäy noù coù coäi nguoàn raát saâu trong taïng thöùc cuûa chuùng sinh. Coù khi ta bieát raèng vieäc aáy laø baát thieän, laø khoâng neân laøm nhöng ta vaãn cöù laøm, khoâng ñuû söùc cöôõng laïi. Hình nhö noù coù moät söùc maïnh tieàm aån naèm ngoaøi söï kieåm soaùt cuûa chuùng ta. Ñaáy laø voâ minh.

Voâ minh ñaõ ñöôïc tích luõy, nay noù chæ bieåu hieän ra nhöõng gì maø chuùng voán coù.Tham duïc, saân haän laø bieåu hieän cuûa voâ minh, caøng phaùt trieån tham saân thì löïc löôïng voâ minh caøng ñöôïc cuûng coá vun boài vaø noù tieáp tuïc coù söùc maïnh ñeå bieåu hieän trong töông lai. Vì vaäy, ñeå chaën ñöùng doøng chaûy cuûa voâ minh, Ñöùc Phaät daïy haõy khôi daäy, phaùt trieån caùi "minh", caùi voâ si coù trong moãi ngöôøi. Voâ tham, voâ saân, voâ si laø nhöõng ñoäng löïc tích cöïc coù theå chaën ñöùng söï phaùt trieån cuûa voâ minh. Ñeå phaùt trieån ñöôïc "minh", con ngöôøi caàn phaûi ñöôïc giaùo duïc ñeå kieàm cheá baûn naêng, ñeå naâng cao nhaän thöùc. Nhö vaäy, giaùo duïc laø con ñöôøng ñöa ñeán "minh". Boà Taùt laø ngöôøi giaùc ngoä neân bieát raát roõ quy luaät ñöa ñeán "minh", ñoù laø "hoïc roäng nghe nhieàu". Trong kinh Kitagiri (Kinh Trung Boä Quyeån II ) Ñöùc Phaät daïy 14 giai ñoaïn tu taäp ñöa ñeán minh nhö sau:

1) Coù loøng tin vaøo baäc Ñaïo sö: Böôùc ñaàu cuûa loä trình tu taäp caàn phaûi nöông töïa vaøo moät baäc Ñaïo sö, baäc Ñaïo sö aáy mình ñaõ bieát vaø tin töôûng raèng coù khaû naêng giuùp mình khai môû trí tueä. Coù loøng tin mình môùi an taâm qui höôùng veà Ñaïo sö aáy.

2) Ñeán gaàn: Phaûi ñeán gaàn guõi vôùi vò Ñaïo sö aáy mình môùi coù cô hoäi tieáp nhaän nhöõng gì caàn thieát.

3) Toân kính: Toû loøng toân kính Ñaïo sö, phuïc vuï chaêm soùc haàu haï baäc Ñaïo sö nhöõng gì caàn thieát, baøy toû thaønh taâm cuûa mình treân con ñöôøng tu hoïc.

4) Laéng nghe: Laø thaùi ñoä thaønh khaån thieát tha trong hoïc taäp, saün saøng laéng nghe baát cöù ñieàu gì töø baäc Ñaïo sö. Vôùi thaùi ñoä saün saøng nhö vaäy, baäc Ñaïo sö seõ saün saøng daïy.

5) Nghe phaùp: Ñaây laø giai ñoaïn böôùc vaøo theá giôùi Phaät phaùp, nhöõng ñieàu baäc Ñaïo sö daïy luoân ñöôïc nghe vôùi söï phaán khôûi caàn maãn.

6) Thoï trì phaùp: Nhôøuï nghe moät caùch phaán khôûi thích thuù ta seõ nhôù nhöõng gì ñöôïc nghe moät caùch ñaày ñuû.

7) Suy tö yù nghóa: Laø söï thoï trì moät caùch ñaày ñuû lôøi daïy cuûa baäc Ñaïo sö. Qua ñoù, yù nghóa saâu saéc cuûa lôøi daïy daàn daàn hieån loä bôûi söï suy tö cuûa mình, caøng suy tö yù nghóa caøng saùng.

8) Chaáp nhaän hoïc phaùp: Sau khi suy tö hieåu roõ nghóa lyù, taâm khoâng coøn thaéc maéc choáng ñoái, taâm thuaän theo phaùp, chaáp nhaän hoïc phaùp aáy. Ñeán ñaây, tö töôûng ñaõ thoâng suoát.

9) Öôùc muoán sanh khôûi: Sau khi chaáp nhaän hoïc phaùp roài, nieàm hoan hyû seõ khôûi leân trong taâm, taâm muoán daán thaân thöïc hieän caùc hoïc phaùp aáy, muoán thöïc haønh.

10) Noã löïc haønh trì: Do öôùc muoán khôûi leân neân taâm noã löïc haønh trì phaùp maø Ñaïo sö ñaõ daïy ñeå töï mình ñaït ñöôïc nhöõng gì ñaõ thoâng suoát trong lyù thuyeát.

11) Caân nhaéc: Noã löïc nhöng khoâng bò muø quaùng, bôûi söï xaùc quyeát trong quaù trình thöïc haønh seõ naûy sinh nhöõng maâu thuaãn, leäch laïc. Ta caàn phaûi tænh taùo ñeå caân nhaéc suy xeùt ñeå tìm ra ñöôøng loái thích hôïp nhaát.

12) Tinh caàn tu hoïc: Sau khi vöøa hoïc, vöøa laøm, vöøa caân nhaéc ñaõ ñaày ñuû, con ñöôøng ñaõ oån ñònh, söï phaùt trieån höôùng ñi baèng söï tinh taán khoâng giaùn ñoaïn seõ coù keát quaû toát.

13) Töï thaân chöùng söï thaät: Vôùi söï tinh caàn treân, ta seõ ñaït ñöôïc kinh nghieäm töï thaân veà thöïc taïi voâ ngaõ,caûm nhaän ñöôïc phaùp vò giaûi thoaùt.

14) Trí tueä theå nhaäp söï thaät: Ñaït ñöôïc trí tueä vieân maõn, thaønh töïu giaûi thoaùt hoaøn toaøn.Nghóa laø " minh" sanh, " tueä" sanh, chaám döùt sanh töû luaân hoài.

2. Taùc duïng cuûa trí tueä ñaëc bieät ôû choã giaùo duïc moïi ngöôøi ñaït ñöôïc haïnh phuùc trong cuoäc soáng maø kinh vaên goïi laø "Thaønh töïu ñöôïc bieän taøi ñeå giaùo hoaù taát caû ñeàu ñöôïc an laïc". Trí tueä bieän taøi laø moät khaû naêng beùn nhaïy veà maët lyù luaän ñeå nhieáp phuïc tha nhaân. Con ngöôøi caûm nhaän, tieáp nhaän theá giôùi qua aâm thanh ngoân ngöõ, do ñoù giaùo duïc chuû yeáu vaãn laø ngoân ngöõ, khaû naêng thuyeát phuïc cuûa ngoân ngöõ raát cao laøm cho con ngöôøi chaáp nhaän, hieåu bieát vaø thöïc haønh theo chaùnh ñaïo. Kinh taïng Nikaøya ñöa ra boán phaùp voâ ngaïi giaûi. (Patisambhidaø) laø nghóa voâ ngaïi giaûi, phaùp voâ ngaïi giaûi, töø voâ ngaïi giaûi, bieän taøi voâ ngaïi giaûi. Kinh taïng Ñaïi thöøa cuõng coù boán phaùp bieän taøi: Phaùp voâ ngaïi bieän taøi, nghóa voâ ngaïi bieän taøi, töø voâ ngaïi bieän taøi vaø nhaïo thuyeát voâ ngaïi bieän taøi.

a. Phaùp voâ ngaïi bieän taøi: Laø thoâng suoát heä thoáng tö töôûng Phaät hoïc, phaùp moân naøo cuõng thoâng suoát, cuõng hieåu nguyeân taéc, ñöôøng loái cuûa phaùp moân aáy.

b. Nghóa voâ ngaïi bieän taøi:Y Ù nghóa saâu xa cuûa Kinh- Luaät-luaän ñeàu hieåu thaáu, duø lôøi leõ coå xöa, phöông thöùc dieãn ñaït khoâng hieän ñaïi, thuaät ngöõ khoù hieåu, nghóa laø hieåu ñöôïc yù töù cuûa baát cöù phaùp naøo.

c. Töø voâ ngaïi bieän taøi: Hieåu bieát phong phuù veà töø ngöõ ñeå dieãn ñaït tö töôûng, töø ngöõ chuyeân moân cuûa caùc lónh vöïc khaùc nhau vaø hieåu ñöôïc caùc loaïi ngoân ngöõ khaùc nhau.

d. Nhaïo thuyeát voâ ngaïi bieän taøi: Khaû naêng dieãn ñaït haáp daãn deã thuyeát phuïc, phuø hôïp vôùi caên cô, trình ñoä vaên hoaù, phong tuïc taäp quaùn cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi, laøm cho ngöôøi nghe vui veû vaø chaáp nhaän.

Moät ngöôøi coù ñöôïc khaû naêng trí tueä bieän taøi nhö vaäy laø moät ngoâi sao saùng ngôøi giöõa baàu trôøi Phaät phaùp. Hoï seõ ñem ñeán lôïi ích raát lôùn cho nhieàu ngöôøi, cho nhieàu quoác ñoä khaùc nhau, Phaät phaùp ñuôïc truyeàn roäng, vaø haïnh phuùc maø Phaät phaùp ñem ñeán cho ngöôøi tieáp nhaän chính laø nieàm haïnh phuùc chaân thaät nhaát.

IV. Keát Luaän

Voâ minh laø coäi nguoàn cuûa sanh töû, cuûa ñau khoå. Chaám döùt voâ minh laø muïc tieâu cuûa ñaïo Phaät vaø cuûa ngöôøi ñeä töû Phaät. Con ñöôøng ñeå ñoaïn tröø ñöôïc voâ minh laø con ñöôøng phaùt trieån trí tueä, töùc laø laøm cho " minh" xuaát hieän thì " voâ minh dieät". Trí tueä coù ñöôïc laø qua quaù trình hoïc taäp bieát nhieàu qua vaên hueä, tö hueä, tu hueä. Nhôø hoïc roäng bieát nhieàu maø thaønh töïu ñöôïc khaû naêng trí tueä bieän taøi töùc laø hieåu bieát vaø lyù luaän saéc beùn.Nhôø vaäy maø giaùo hoùa ñöôïc nhieàu loaïi chuùng sanh khaùc nhau, nhieàu quoác ñoä khaùc nhau. Phaät phaùp ñöôïc gieo raéc roäng raõi, söï haïnh phuùc moïi loaøi chuùng sanh ñöôïc phoå caäp.

Trí tueä trong Baøi giaùc ngoä thöù naêm naày laø trí tueä ñi vaøo lónh vöïc chuyeân moân, nghóa laø phaùt huy taùc duïng ñoä sanh, taùc duïng giaùo duïc ñeå thaønh ñaït muïc ñích phoå caäp hoùa Phaät phaùp vaøo ñôøi soáng con ngöôøi vaø xaõ hoäi.

Baøi VII

I. Chaùnh Vaên

Ñeä luïc giaùc tri
Baàn khoå ña oaùn
Hoaïnh keát aùc duyeân
Boà taùt boá thí
Ñaúng nieäm oaùn thaân
Baát nieäm cöïu aùc
Baát taéng aùc nhaân.

Ñieàu thöù saùu giaùc ngoä raèng söï ngheøo khoå sinh ra oaùn haän, taïo theâm duyeân nghieäp baát thieän. Vì theá, Boà taùt caàn thöïc haønh haïnh boá thí moät caùch bình ñaúng giöõa keû gheùt vôùi ngöôøi thöông. Haõy queân ñi nhöõng ñieàu xaáu aùc maø hoï ñaõ gaây cho mình, khoâng neân gheùt boû nhöõng ngöôøi aùc.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Ñieàu giaùc ngoä thöù saùu noùi veà coâng haïnh boá thí cuûa ngöôøi tu Boà taùt haïnh. Baøi naày coù hai yù.

1. Hieåu roõ caùi voøng laån quaån cuûa ngöôøi ngheøo khoù: Do ngheøo neân con ngöôøi deã sinh ra baát maõn, ganh tî, haän thuø. Ñoái vôùi baûn thaân, hoï khoâng haøi loøng vôùi chính mình, taâm lyù xaùo troän baát an. Ñoái vôùi gia ñình vôï con hoï quaïu coï khoâng vui, deã saân haän vì hoï caûm thaáy mình khoâng ñuû taøi, khoâng ñöôïc coi troïng, deã gaây ñoå vôõ tình caûm. Ñoái vôùi baïn beø xoùm gieàng, hoï töï ty hoaëc nghi ngôø vaø sanh taâm ñoá kî, ganh tî. Noùi chung, hoï baát maõn vaø khoâng coù nieàm tin vaøo caùi thieän, caùi chaân. Do vaäy, caùi ngheøo deã ñaåy con nguôøi vaøo con ñöôøng toäi loãi, laøm caùc vieäc baát thieän ñeå mau giaøu. Hoï vi phaïm luaät phaùp, ñaùnh maát nhaân caùch, ñaïo ñöùc... Vì vaäy, cuoäc ñôøi cuûa hoï caøng khoán ñoán hôn, caøng khoán ñoán hoï caøng baát maõn oaùn haän... Ñoù laø caùi voøng laån quaån cuûa con ngöôøi bò caùi ngheøo khoù böùc baùch.

Ngöôøi thöïc haønh haïnh Boà Taùt quaùn chieáu thaáy roõ söï ngheøo khoù seõ daãn con ngöôøi ñeán phaïm toäi, seõ ñöa xaõ hoäi vaøo söï baát an. Ñöùc Phaät ñaõ töøng neâu leân thöïc traïng aáy raèng: "Do ngheøo khoå maø troäm cöôùp baïo haønh, gieát haïi, doái traù taêng tröôûng laøm cho baêng hoaïi xaõ hoäi" (Kinh Tröôøng Boä: Chuyeån Luaân Thaùnh Vöông vaø Sö Töû Hoáng). Ngaøi ñaõ töøng khuyeân caùc vò vua cai trò khoâng neân duøng hình phaït ñoäc aùc vôùi yù nghóa raèng nhôø ñoù maø troäm caép cöôùp giaät ñöôïc dieät tröø. Ngaøi daïy raèng: " Nhöõng ngöôøi naøo coù khaû naêng veà noâng nghieäp, chaên nuoâi haõy caáp cho hoï thöïc phaåm vaø thöïc vaät; ngöôøi naøo coù khaû naêng veà thöông nghieäp thì caáp cho hoï voán ñaàu tö; ngöôøi naøo coù khaû naêng veà quan chöùc thì caáp cho hoï thöïc phaåm vaø löông boång... tuyø theo khaû naêng ngaønh ngheà chuyeân moân maø ban cho hoï caùi caàn thieát... hoï seõ chuyeân taâm vaøo coâng vieäc cuûa mình, coù phöông tieän ñeå soáng neân khoâng coøn phaïm toäi quaáy nhieãu trò an maø coøn ñoùng goùp vaøo ngaân saùch quoác gia" (Tröôøng Boä Kinh, Kutadanda). Ñeå cho söï ngheøo khoå giaûm bôùt aùp löïc, ñeå cho taâm tö cuûa ngöôøi ngheøo ñöôïc an oån vaø ñeå cho xaõ hoäi ñöôïc bình an thònh vöôïng, Boàuï Taùt phaùt nguyeän thöïc haønh boá thí, nghóa laø boá thí tieàn baïc, vaät chaát an uûi phaàn naøo noãi ñau cuûa söï ngheøo khoù. Chuùng ta coù theå thaáy raèng ñaây laø moät coâng haïnh tu taäp maø phaàn lôùn laø khaû naêng cuûa ngöôøi Boà Taùt taïi gia, töùc ngöôøi Phaät töû cö só.

Coù theå chuùng ta coù moät caùch lyù giaûi khaùc raèng: Ngheøo khoå ôû ñaây laø ngheøo veà ñaïo ñöùc, ngheøo veà trí tueä. Do vaäy phieàn naõo tham haän thuø sinh ra, caùc aùc nghieäp ñöôïc noái keát. Theá neân Boà Taùt phaûi thöïc haønh phaùp thí laøm cho moïi ngöôøi ñöôïc môû con maét trí tueä thaáy ñöôïc chaân lyù, ñoaïn taän nghieäp duyeân baát thieän. Ngheøo tinh thaàn, ngheøo trí tueä seõ ñöa ñeán phieàn naõo sanh tröôûng vaø nghieäp aùc seõ phaùt sinh. Boá thí ôû ñaây laø phaùp thí, ñaây laø khaû naêng cuûa Boà Taùt xuaát gia. Tuy vaäy yù nghóa cuûa ñieàu giaùc ngoä thöù saùu naøy naëng veà haïnh boá thí taøi vaät, maø haïnh naày hôïp vôùi sôû tröôøng cuûa ngöôøi cö só taïi gia hôn laø xuaát gia. Trong Ñaïi Trí Ñoä Luaän noùi: "Nhö Ñöùc Phaät daïy: ÔÛ ñôøi coù hai haïng ngöôøi khoù ñöôïc: moät laø trong haøng xuaát gia, vò Tyø Kheo ñöôïc phi thôøi giaûi thoaùt; hai laø trong haøng taïi gia, keû baïch y thöôøng haønh boá thí thanh tònh".

2. Boá thí bình ñaúng: Töùc laø boá thí vôùi taâm voâ chaáp, taâm vò tha vaø taâm giaûi thoaùt. Thöôøng thì ngöôøi boá thí coù taâm phaân bieät ngöôøi mình thöông hay ngöôøi deã thöông, mình seõ ñoái xöû roäng raõi hôn, mau maén hôn; coøn ngöôøi deã gheùt hay ngöôøi nghòch vôùi mình, coù theå mình cuõng cho nhöng coù giôùi haïn hôn, ít hoan hyû hôn. Thaùi ñoä boá thí cuûa Boà taùt khoâng phaân bieät nhö vaäy maø boá thí vôùi taâm bình ñaúng, voâ chaáp goïi laø boá thí Ba la maät. Trong Ñaïi-Trí-Ñoä-Luaän, Boá thí Ba la maät laø: "Neáu boá thí coøn coù ba thöù chöôùng ngaïi chaáp coù ta cho, ngöôøi kia nhaän vaø taøi vaät boá thí thì rôi vaøo caûnh giôùi ma, chöa lìa khoûi caùc naïn. Coøn nhö Boà taùt boá thí caû ba thöù ñeàu thanh tònh khoâng chöôùng ngaïi thì ñöôïc chö Phaät khen ngôïi, goïi laø Ba-la-maät" (ÑTÑL - trang 467 cuûa HT Thieän Sieâu dòch).

Boá thí maø taâm khoâng bình ñaúng, bò caùc phieàn naõo sai söû nhö thöông, gheùt, giaän töùc hay vui buoàn thì boá thí raát haïn cheá, keát quaû khoâng cao vaø khoâng phuø hôïp vôùi con ñöôøng giaûi thoaùt vaø chí nguyeän ñoä sanh. Boá thí nhö vaäy goïi laø boá thí khoâng thanh tònh. Theo Ñaïi-Trí-Ñoä-Luaän boá thí khoâng thanh tònh laø: "Haøng ngu si boá thí maø khoâng hieåu gì; hoaëc vì caàu taøi neân boá thí; vì sôï hieàm traùch neân boá thí; vì sôï seät neân boá thí; hoaëc vì muoán caàu yù ngöôøi neân boá thí; hoaëc sôï cheát neân boá thí; hoaëc doái ngöôøi laøm cho hoï möøng neân boá thí; hoaëc töï cho giaøu sang neân boá thí; hoaëc tranh hôn neân boá thí; hoaëc ganh gheùt saân si neân boá thí; hoaëc kieâu ngaïo töï cao neân boá thí; hoaëc vì danh döï neân boá thí; hoaëc vì chuù nguyeän neân boá thí; hoaëc vì giaûi tröø suy hoaïi caàu toát laønh neân boá thí; hoaëc vì qui tuï ñoâng ngöôøi neân boá thí; hoaëc vì khinh heøn khoâng cung kính neân boá thí. Caùch boá thí nhö vaäy goïi laø boá thí khoâng thanh tònh"(sñd T443). Quan ñieåm veà boá thí thanh tònh thì ngöôïc laïi caùc ñieàu treân, boá thí nhö vaäy coù yù nghóa raát cao döïa treân nguyeân lyù Khoâng-VoâTöôùng-Voâ nguyeän.

Trong kinh taïng Nguyeân thuûy, caùc ñoäng cô boá thí cuõng ñöôïc ñeà caäp ñeán töông töï nhö treân:

1) Vì coù ngöôøi ñeán (ñoâng ñaûo) neân boá thí.
2) Vì sôï haõi neân boá thí.
3) Vì nghó raèng "noù ñaõ cho ta" neân boá thí.
4) Vì nghó raèng "noù seõ cho ta" neân boá thí.
5) Vì nghó raèng "Boá thí laø toát laønh" neân boá thí.
6) Vì nghó raèng "mình giaøu coù, ngöôøi kia ngheøo thaät khoâng xöùng ñaùng neáu khoâng cho" neân boá thí.
7) Vì nghó raèng "do ta boá thí maø tieáng toát ñöôïc truyeàn ñi xa" neân boá thí.
8) Vì trang nghieâm taâm, trang bò taâm neân boá thí.

1) Vì loøng tham maø boá thí
2) Vì saân haän maø boá thí.
3) Vì ngu si maø boá thí.
4) Vì sôï haõi neân boá thí.
5) Vì theo truyeàn thoáng neân boá thí.
6) Vì muoán quaû baùo coõi trôøi neân boá thí.
7) Vì nghó raèng: "Boá thí laøm cho taâm ñöôïc hoan hyû" neân boá thí.
8) Vì trang nghieâm taâm trang bò taâm neân boá thí. (Anguttara Nikaøya III, Chöông VIII Phaùp).

- Chaáp thuû baát cöù moät ñieàu gì thoâ hay teá, trong hay ngoaøi ñeàu coù taùc duïng laøm cho taâm oâ nhieãm. Thoâng thöôøng, khi ta coù thieän caûm vôùi ai, thöông meán ai thì ta raát deã môû roäng loøng maø cho moät caùch vui veû khoâng tieác, ngöôïc laïi ñaõ khoâng thöông thì coõi loøng kheùp laïi, vì vaäy tu taäp loøng töø bi seõ raát deã daøng thöïc haønh boá thí; boá thí laø söï theå hieän cuûa taâm töø bi. Taâm chöôùng ngaïi cho taâm töø bi laø taâm saân haän; söï giaän gheùt ñöa ñeán chöôùng ngaïi laøm haïn cheá haønh ñoäng boá thí. Cho neân, ñieàu giaùc ngoä thöù saùu naøy noùi raát roõ raèng Boà Taùt tu haïnh boáuø thí phaûi coù taâm bình ñaúng khoâng phaân bieät ngöôøi thöông, keû thuø vaø ñaëc bieät caàn phaûi ñoái trò taâm saân haän vaø "khoâng neân nghó nhôù ñeán ñieàu xaáu aùc maø keû khaùc ñaõ laøm cho mình, cuõng khoâng neân coù taâm gheùt boû keû aùc".Ñieàu ñoù noùi leân yù nghóa chaân chính cuûa haïnh boá thí theo Phaät giaùo.

Ñeå coù ñöôïc haønh ñoäng boá thí voâ chaáp, voâ caàu, voâ nguyeän thì ngöôøi haønh boá thí phaûi coù trí tueä, thaáy ñöôïc tính voâ ngaõ cuûa vaïn phaùp. Nhôø ñoù maø taâm vöôït thoaùt söï giôùi haïn cuûa tình caûm thoâng thöôøng thöông, gheùt. Taâm thöông gheùt, thuø haän, laøm trôû ngaïi lôùn cho haønh ñoäng boá thí, nhö Jesus noùi: "Neáu con chæ thöông nhöõng ngöôøi thöông con thì con coù coâng gì ñaâu?"( Ñoù chæ laø söï trao ñoåi maø thoâi! ). Khoâng nhöõng khoâng coù coâng maø coù toäi laø gaây theâm söï baát maõn haän thuø.

IV. Keát Luaän

- Boá thí laø moät coâng haïnh coù taùc duïng lôïi ích raát ñaëc bieät, bieåu hieän ñuû hai maët: Phöôùc ñöùc vaø trí tueä.

- Phöôùc ñöùc coù ñöôïc laø do ñem ñeán cho chuùng sanh bò ñau khoå nieàm an uûi, söï an taâm, söï ñaày ñuû, giaûm cho hoï nhöõng aùp löïc cuûa ñôøi soáng maø coù theå ñöa hoï vaøo con ñöôøng toäi phaïm toái taêm. Laøm cho ngöôøi khaùc ñöôïc an vui haïnh phuùc laø yù nghóa cuûa phöôùc ñöùc.

-Trí tueä laø do thöïc haønh boá thí maø quaùn chieáu thöïc traïng ñau khoå cuûa ñôøi soáng, nhaän ñöôïc chaân lyù khoå ñeá. Maët khaùc, mình thaáy ñöôïc töï tính voâ ngaõ trong moïi thöù maø mình naém trong tay: Khoâng coù ngöôøi cho keû nhaän vaø cuûa cho. Thöïc haønh taâm bình ñaúng, xaû boû chaáp thuû nhaân, ngaõ, bæ, thöû, chuû theå, ñoái töôïng.... ñaït ñöôïc taâm thö thaùi thanh thaûn, giaûi thoaùt laø yù nghóa cuûa trí tueä.

Moät ngöôøi laø ñeä töû cuûa Phaät luoân ñöôïc trang bò giaùo duïc ñeå coù ñöôïc hai ñöùc tính caên baûn naøy laø phöôùc ñöùc vaø trí tueä. Qua haønh ñoäng boá thí, ta coù theå thaønh ñaït hai ñöùc tính aáy.

Baøi VIII

I. Chaùnh Vaên

Ñeä thaát giaùc ngoä
Nguõ duïc quaù hoaïn
Tuy vi tuïc nhaân
Baát nhieãm theá laïc
Thöôøng nieäm tam y
Ngoõa baùt phaùp khí
Chí nguyeän xuaát gia
Thuû ñaïo thanh baïch
Phaïm haïnh cao vieãn
Töø bi nhaát thieát.

Ñieàu thöù baûy giaùc ngoä raèng: Naêm loaïi duïc laø nguyeân nhaân gaây ra toäi loãi vaø tai hoïa. Vaäy tuy laøm ngöôøi cö só maø soáng khoâng ñaém nhieãm naêm thöù vui phaøm tuïc aáy. Taâm thöôøng nghó ñeán ba y vaø bình baùt. Taâm nguyeän höôùng veà ñôøi soáng xuaát gia. Vì vaäy, soáng thanh tònh, giöõ gìn ñaïo haïnh, tu taäp phaïm haïnh thanh cao, thöông yeâu taát caû muoân loaøi.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Ñieàu thöù baûy giaùc ngoä veà söï nguy hieåm cuûa caùc duïc laïc theá gian maø ngöôøi cö só ñang soáng ôû trong ñoù; söï nguy hieåm aáy coù hai maët laø phaùt sinh haønh vi toäi aùc, naûy sinh nhöõng tai öông hoaïn naïn, khoå ñau.

Laø moät ngöôøi cö só taïi gia thöïc haønh Boà taùt haïnh, ngöôøi Phaät töû phaûi coù ñôøi soáng bieåu hieän söï giaùc ngoä, nghóa laø phaûi vöôït leân treân caùc duïc laïc phaøm tình, gioáng nhö hoa sen ôû trong buøn vöôït leân treân buøn maø khoâng hoâi muøi buøn. Treân caên baûn ñaïo ñöùc thanh tònh aáy, ngöôøi cö só phaùt trieån loøng töø bi vaø cöùu ñoä chuùng sanh coù hieäu quaû.

Ñieàu thöù baûy naày coù caùc quan ñieåm khaùc nhau giaûi thích veà noù; coù ngöôøi cho raèng ñaây laø haïnh ly nhieãm cuûa ngöôøi xuaát gia, nghóa laø ngöôøi xuaát gia haønh ñaïo giöõa ñôøi thöôøng coù theå bò heä luïy tham ñaém naêm duïc. Nhö vaäy cuõng khoâng coù gì laø sai. Tuy nhieân Kinh vaên ghi raát roõ laø: "tuy vi tuïc nhaân" thì ta phaûi hieåu laø ngöôøi theá tuïc, "ngöôøi ñôøi". Caùc giaûng sö Trung Hoa nhö Ngaøi Thaùi Hö Ñaïi sö, Ngaøi Tinh Vaân... ñeàu giaûng laø ngöôøi cö só. Trong taùc phaåm "Dòch giaûi taùm ñieàu giaùc ngoä cuûa Baäc Thöôïng Nhaân" Hoaø Thöôïng Trí Quang vieát: "Ñieàu giaùc ngoä thöù baûy daïy rieâng cho Phaät töû taïi gia. Phaät töû taïi gia neân taâm nieäm xuaát gia, neân soáng theo haïnh ly nhieãm: "caùi haïnh hoa sen". Chuùng toâi cho raèng ñaây laø ñieàu daïy cho ngöôøi cö só ñeå hoï thöïc haønh muïc ñích giaûi thoaùt trong ñôøi soáng theá tuïc. Naâng cao vai troø ngöôøi cö só trong ñôøi soáng xaõ hoäi, thöïc haønh Boà taùt haïnh, hoaèng phaùp lôïi sinh nhö ngöôøi xuaát gia laø ñöôøng loái Phaät hoùa nhaân gian cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa.

Ngöôøi cö só ñaït ñöôïc giaûi thoaùt giöõa ñôøi soáng theá tuïc qua caùc giai ñoaïn tu taäp nhöng khoâng nhieãm duïc laïc, soáng ñôøi thanh baïch, phaïm haïnh cao vieãn vaø thöông yeâu muoân loaøi thì giaù trò cuûa ngöôøi cö só raát lôùn, taùc duïng raát lôùn ñoái vôùi cuoäc ñôøi. Ñaây laø ñôøi soáng lyù töôûng cuûa Boà taùt ñaïo. Thöïc ra, trong Kinh taïng Nguyeân Thuûy, Ñöùc Phaät ñaõ ñöa ra moâ thöùc cuûa ñôøi soáng giaûi thoaùt ôû trong theá tuïc, nhö trong kinh Taêng Chi, Ngaøi daïy coù boán haïng xuaát gia:

1. Thaân xuaát gia maø taâm khoâng xuaát gia.
2. Taâm xuaát gia maø thaân khoâng xuaát gia.
3. Thaân vaø taâm ñeàu xuaát gia.
4. Thaân vaø taâm ñeàu khoâng xuaát gia. - (Chöông boán phaùp)

Ñôøi soáng cuûa ngöôøi cö só taïi gia bò vaây quanh bôûi naêm duïc thaät khoâng deã daøng ñoaïn tröø chuùng ñeå thöïc haønh haïnh ly nhieãm. Kinh Trung Boä coù ghi raèng: Coù laàn moät vò cö só ñeán gaëp ñöùc Phaät vaø trình baøy raèng oâng ta nhôø thaâm hieåu lôøi Phaät daïy, neân thaáy raát roõ naêm duïc laø nguy hieåm, haï lieät, oâ ueá, vui ít khoå nhieàu... nhöng taïi sao oâng ta khoâng ñoaïn tröø ñöôïc chuùng? Ñöùc Phaät ñaõ daïy: -- Sôû dó oâng ta khoâng ñoaïn tröø ñöôïc naêm duïc laø vì oâng coøn soáng ñôøi soáng theá tuïc, neân duø bieát roõ veà duïc maø vaãn khoâng ñoaïn tröø ñöôïc chuùng.

Ngöôøi taïi gia soáng vôùi thoùi quen höôûng thuï caùc duïc laïc, leä thuoäc caùc caûm thoï laïc thuù, bò raøng buoäc raát khoù thoaùt ly. Höôûng thuï duïc laïc laø baûn naêng cuûa sinh vaät, cuûa con ngöôøi, vì vaäy chæ caàn chaïm nheï laø ñaùnh thöùc baûn naêng ngay. Ñôøi soáng cuûa ngöôøi cö só ñoái vôùi caùc ñoái töôïng cuûa duïc laïc luoân kích thích baûn naêng höôûng laïc laøm cho noù luoân taêng tröôûng, raát khoù xaû ly chuùng. Coù nhöõng cö só hoïc roäng hieåu nhieàu, hoïc vò cao, coù coâng ñöùc lôùn ñoái vôùi ñaïo phaùp, laõnh hoäi ñöôïc Phaät phaùp cao sieâu neân hoï töôûng mình ñaõ ñöôïc töï taïi giaûi thoaùt giöõa ñôøi thöôøng. Thöïc ra, hoï raát khoù vöôït ra caùi thoùi quen höôûng thuï: aên ngon, maëc ñeïp, nguû nghæ deã chòu, nhu caàu tình duïc, vaø caùc thuù vui teá nhò khaùc... Thoùi quen tieän nghi ñaõ taïo cho hoï daáu aán treân thaân theå, naõo boä... neân noù coù söùc maïnh tieàm aån khoù nhaän ra, vì vaäy maø khoù ñoaïn tröø ñöôïc chuùng.

Ñeå ñaït ñöôïc trình ñoä "Baát nhieãm theá laïc" nhö Kinh vaên ñaõ daïy: Ngöôøi cö só phaûi kieán taïo cho mình moät thoùi quen, moät loái tö duy môùi, ñoù laø thöôøng nhôù nghó ñeán ba y vaø bình baùt. Ba y vaø bình baùt laø taøi saûn baát ly thaân cuûa ngöôøi xuaát gia. Ba y goàm coù An-ñaø-hoäi, dòch laø Taùc-vuï-y, nghóa laø khi chaáp taùc lao ñoäng phuïc dòch... thì baän y naøy; Y Uaát-ña-la-taêng dòch laø Nhaäp chuùng y, nghóa laø khi vaøo trong chuùng Taêng laøm caùc Phaät söï nhö: Trai taêng, nghe phaùp, tuïng kinh, toïa thieàn...thì baän y naøy; vaø y Taêng-giaø-leâ dòch laø Taïp- toaùi- y nghóa laø loaïi y naøy goàm nhieàu maûnh raùp laïi (coù loaïi: y 9 ñieàu, y 11 ñieàu, y 13 ñieàu...) duøng ñeå baän khi thaêng toøa thuyeát phaùp, vaøo laøng khaát thöïc, haøng phuïc ngoaïi ñaïo... Bình baùt Phaïn ngöõ laø Baùt-ña-la dòch laø öùng löôïng khí nghóa laø phuø hôïp dung löôïng ñeå ñöïng thöïc phaåm. Y thì hoaïi saéc khoâng ñeïp, mang yù nghóa giaûi thoaùt: giaûi thoaùt yù nieäm ñeïp ñeõ cuûa saéc töôùng. Bình baùt theå hieän tính chaát giaûi thoaùt söï heä luïy cuûa moùn aên. Thöôøng nghó ñeán ba y vaø bình baùt nghóa laø khoâng tìm kieám laïc thuù ôû nôi aên vaø maëc, do ñoù khoâng heä luïy vaán ñeà aên maëc. Thöôøng nhôù nghó ñeán y baùt töùc ñi ngöôïc laïi thoùi quen höôûng thuï veà moùn aên vaø maëc, ñoù laø hai thoùi quen quan troïng cuûa ñôøi soáng theá tuïc.

Vaäy böôùc ñaàu chuù taâm giaûm thieåu nhu caàu höôûng thuï mang tính thoâ thieån beà ngoaøi, hoï taïo ñöôïc khoaûng caùch giöõa ñöùc haïnh vaø söï caùm doã cuûa laïc thuù. Maëc duø soáng trong voøng vaây cuûa caùc duïc nhöng ñaõ taïo ñöôïc ranh giôùi caàn thieát ñeå coù söï baûo hoä ñaïo haïnh. Nhö ngöôøi Boà Taùt cö só aên chay chaúng haïn, hoï seõ töï taïi vôùi caùc laïc thuù vaø söï tranh giaønh moùn aên ngon cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh, hoï caûm thaáy "ñöùng ngoaøi" maëc duø ôû chung vôùi nhau.

Böôùc tieáp theo ngöôøi cö só nuoâi döôõng moät öôùc muoán, moät "chí nguyeän" töø boû ñôøi soáng theá tuïc. Ñaây laø moät böôùc ñi quan troïng ñeå thoaùt voøng vaây cuûa duïc. Nguõ duïc laø ñoái töôïng cuûa öôùc muoán, laø nguyeän voïng cuûa ña soá, cuûa thöôøng tình; nay ta khoâng nuoâi döôõng öôùc voïng ñoù nöõa, ta nuoâi döôõng öôùc voïng khaùc: ñôøi soáng giaûi thoaùt, ñôøi soáng vieãn ly. Taâm duïc baát thieän nay bieán thaønh taâm duïc thieän, höôùng thöôïng, nhôø vaäy maø thay ñoåi xu höôùng cuûa taâm, thay ñoåi ñöôïc baûn naêng. Nhö vaäy, ta taïo ñöôïc moät ranh giôùi caàn thieát cho taâm höôùng thöôïng trong bieån taâm nhieãm oâ.

Qua hai böôùc treân, ngöôøi cö só coù ñöôcó söùc maïnh caên baûn cuûa thaân vaø cuûa taâm, töø ñoù hoï tieán leân böôùc thöù ba: Thay ñoåi toaøn boä loái soáng cuûa mình vaø cuûa caû gia ñình mình; nghóa laø soáng moät ñôøi soáng thanh baïch, ñaïm baïc veà vaät chaát, veà hình thöùc, nhöng phong phuù giaøu coù veà tinh thaàn, maø kinh vaên goïi laø "thuû ñaïo thanh baïch".

Cuoäc soáng cuûa ngöôøi cö só khoâng phaûi laø moät cuoäc soáng ñôn ñoäc maø coøn coù gia ñình vôï con thaân thuoäc... Cho neân nhöõng böôùc tu taäp cuûa mình phaûi ñuû söùc caûm hoùa gia ñình vôï con... ñeå hoï cuøng tu vôùi mình, cuøng nhìn veà moät höôùng... ñaây laø moät ñieàu khoù cho moät ngöôøi tu taïi gia. Cuoäc soáng ñaïm baïc thanh cao cuûa ta seõ ñoå vôõ neáu khoâng ñöôïc söï trôï duyeân cuûa vôï con. Maët khaùc, neáu ta khoâng caûm hoùa thuyeát phuïc ñöôïc vôï con tu taäp thì ta chæ laø ngöôøi cö só thöôøng thoâi chöù khoâng thöïc haønh noåi vai troø vaø haïnh nguyeän cuûa moät cö só Boà Taùt. Bôûi leõ, chuùng sinh trong nhaø maø mình khoâng ñoä ñöôïc laøm sao ñoä ñöôïc chuùng sanh ôû ngoaøi. Thieàn truyeän Trung Hoa coù ñeà caäp ñeán gia ñình oâng Baøng Long Uaån ñaéc ñaïo caû nhaø laø moät moâ hình lyù töôûng cho ngöôøi cö só taïi gia.

Thay ñoåi loái soáng töø höôûng thuï duïc laïc qua loái soáng thanh baïch ñaïo vò, töùc laø kieán taïo ñöôïc moät moâi tröôøng thuaän lôïi cho söï tu taäp, laø taïo ñieàu kieän quaù ñoä cho moät ñôøi soáng môùi: Ñôøi soáng phaïm haïnh vaø tình thöông muoân loaøi.

Ñôøi soáng phaïm haïnh laø ñôøi soáng khoâng coù tình duïc vaø caùc thuù vui phaøm tuïc, khoâng coi troïng hay bò leä thuoäc vaøo aân aùi vôï choàng, khoâng bò raøng buoäc bôûi tình yeâu giôùi tính. Tình aân aùi laø moät loaïi tình thöông mang tính troùi buoäc, vò kyû coù taùc duïng laøm con ngöôøi gaén chaët hôn nöõa vaøo ñôøi soáng baûn naêng vaø söï ñau khoå. Cho neân, ñôøi soáng phaïm haïnh laø ñôøi soáng töø boû tình yeâu vò kyû, phaùt trieån tình yeâu vò tha. Ñaây laø lyù do taïi sao kinh vaên laïi ñöa coâng haïnh phaïm haïnh vaøo trong ñôøi soáng cuûa Boà Taùt cö só. Taâm töø ñoái vôùi muoân loaøi khoâng theå coù nôi Boà Taùt cö só, neáu hoï coøn ñaém nhieãm aân aùi, laïc thoï vò kyû. Soáng phaïm haïnh trong ñôøi soáng theá tuïc khoâng deã daøng vaø vaán ñeà giaùc ngoä ñaïo lyù cuûa vôï con laø ñieàu phaûi coù. Vaán ñeà phaïm haïnh cuûa ngöôøi cö só coù theå coù hai caùch hieåu: Moät laø ñoaïn tröø daâm duïc; hai laø khoâng bò troùi buoäc vaø ñaém nhieãm daâm duïc, khoâng bò tình aân aùi caûn trôû hay haïn cheá söï phaùt trieån töø bi taâm. Moät ñôøi soáng nhö vaäy thì khoâng khaùc noäi dung ñôøi soáng cuûa moät vò Boà Taùt xuaát gia.

IV. Keát Luaän

Ngöôøi cö só soáng ñôøi soáng theá tuïc coù kinh nghieäm phong phuù, coù söï hieåu bieát saâu saéc veà con ngöôøi: caên cô, trình ñoä, taâm lyù, öôùc muoán cuûa hoï; hieåu bieát moät caùch tröïc tieáp veà baûn chaát cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Vì vaäy hoï coù theå hieåu bieát caûm thoâng vaø thöông yeâu con ngöôøi moät caùch chaân thaät. Tuy vaäy, ñeå ñaït ñöôïc moät ñôøi soáng lyù töôûng "taâm xuaát gia maø thaân khoâng xuaát gia", ñaït ñöôïc muïc ñích vaø haïnh nguyeän cuûa moät Boà Taùt cö só thì hoï phaûi thöïc haønh tuaàn töï töøng böôùc:

- Quaùn chieáu ñeå thaáy roõ baûn chaát cuûa naêm duïc laïc ñöa ñeán toäi aùc vaø tai öông hoaïn naïn, maø hoaïn naïn lôùn nhaát laø bò che khuaát trí tueä vaø chìm ñaém trong voøng sanh töû. Phaûi tu taäp ñeå chieán thaéng söï kieàm toûa cuûa naêm duïc, phaûi trieät tieâu aùp löïc cuûa chuùng trong noäi taâm mình.

- Phaûi taïo thoùi quen, xu höôùng môùi cho taâm thöùc, höôùng tö duy veà söï giaûi thoaùt, veà ñôøi soáng vieãn ly thaønh töïu ñöôïc chaùnh tö duy, thieän taâm baét ñaàu toûa saùng.

- Kieán taïo moät ñôøi soáng ñaïm baïc thanh cao. Trong ñoù bao goàm caùc ñoái töôïng beân caïnh mình nhö vôï con...ñeå thieát laäp cuoäc soáng chung giaøu trí tueä vaø an laïc.

- Töø ñoù, thieát laäp ñôøi soáng phaïm haïnh coi nheï tình yeâu aân aùi vôï choàng giôùi tính bieán thaønh tình yeâu vò tha ñoái vôùi muoân loaøi, bieán caùc chaát lieäu cuûa tình thöông ñau khoå, haïn cheá thaønh chaát lieäu tình thöông voâ löôïng, an laïc.

Baøi IX

I. Chaùnh Vaên

Ñeä baùt giaùc tri
Sanh töû xí nhieân,
Khoå naõo voâ löôïng
Phaùt ñaïi thöøa taâm,
Phoå teá nhaát thieát,
Nguyeän ñaïi chuùng sanh
Thoï voâ löôïng khoå
Linh chö chuùng sanh
Taát caùnh ñaïi laïc

Ñieàu thöù taùm giaùc ngoä raèng löûa sanh töû böøng chaùy laøm chuùng sanh thoï khoå voâ löôïng. Vì vaäy Boà taùt phaùt taâm Ñaïi thöøa cöùu giuùp taát caû. Nguyeän thay theá cho chuùng sanh chòu caùc khoå naõo voâ löôïng aáy. Laøm cho moïi loaøi chuùng sanh ñaït ñöôïc nieàm vui toái thöôïng.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Ñieàu thöù taùm laø ñieàu giaùc ngoä sau cuøng cuûa Kinh Taùm Ñieàu Giaùc Ngoä cuûa Baäc Ñaïi Nhaân. Ñieàu giaùc ngoä naøy laø ñænh cao cuûa Boà Taùt haïnh, hay noùi caùch khaùc ñaây laø ñænh ñieåm cuûa töø bi taâm. Coù theå noùi, ñieàu giaùc ngoä thöù taùm naøy laø tö töôûng chuû ñaïo, laø muïc tieâu cuûa Kinh Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc.

Nhö ñaõ noùi ôû phaàn nhaän thöùc toång quaùt, höôùng ñi cuûa kinh Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc laø coå xuùy tö töôûng Ñaïi thöøa. Khai trieån Boà Taùt haïnh vaø coù höôùng nghieâng veà Boà Taùt cö só. Ñieàu thöù baûy tình thöông vò tha ñaõ ñöôïc xaây döïng, tình thöông aáy ñaõ ñöôïc trí tueä bình ñaúng laøm neàn ôû ñieàu thöù saùu, ñeán ñaây loä trình taâm ñaõ leân ñeán ñænh cao, söï hôïp nhaát cuûa trí tueä vaø töø bi trí tueä vaø töø bi naøy ñöôïc thieát laäp treân neàn taûng taâm thanh tònh, qua quaù trình tu taäp laâu daøi (ñieàu 1, 2, 3, 4, 5). Ngaøi An Theá Cao ñaõ xaây döïng loä trình tu taäp moät caùch heä thoáng, bieän chöùng. Ñænh ñieåm cuûa trí tueä vaø töø bi goàm coù:

1. Sanh töû xí nhieân, khoå naõo voâ löôïng: Söï giaùc ngoä veà theá giôùi chuû quan vaø khaùch quan bao goàm luïc ñaïo, ba coõi ñeàu naèm trong bieån löûa, noùi caùch khaùc chuùng laø löûa, nhö Kinh noùi: "Tam giôùi voâ an du nhö hoûa traïch"-(ba coõi khoâng yeân gioáng nhö ngoâi nhaø löûa) - Theá giôùi aáy ñöôïc kieán taïo baèng löûa tham duïc, löûa saân haän vaø löûa ngu si meâ muoäi. Nhö vaäy chuùng sanh noùi chung, con ngöôøi noùi rieâng ñang soáng ôû trong ñoù phaûi chòu ñöïng nhieàu noãi ñau khoå baát taän, chòu nhöõng keát quaû cuûa tham, saân, si, töùuøc nghieäp baùo naëng neà. Hình aûnh ngoâi nhaø löûa hay ngoïn löûa buøng chaùy cuûa coõi sanh töû taïo aán töôïng maïnh meõ veà nhöõng noãi khoán ñoán thöông ñau cuûa moïi loaøi. Chæ noùi veà con ngöôøi cuõng thaáy roõ noãi khoå laø voâ löôïng: coù nhöõng loaïi khoå thuoäc veà thaân theå sinh lyù, coù nhöõng loaïi khoå thuoäc veà taâm lyù, coù nhöõng noãi khoå thuoäc veà hieän töôïng, coù nhöõng noãi khoå thuoäc veà baûn chaát... Nhöõng noãi khoå aáy coù maët thöôøng xuyeân hoaëc aâm æ, hoaëc boäc phaùt, laøm cho söï coù maët cuûa con ngöôøi luoân keùo theo söï coù maët cuûa baát an, khoå ñau vaø roái loaïn. Beà ngoaøi thì coù ngöôøi giaøu sang, keû ngheøo heøn; ngöôøi thoâng minh taøi trí, keû thì ñaàn ñoän ngu si; ngöôøi thì thaønh coâng röïc rôõ, keû thì thaát baïi chua cay; ngöôøi thì maïnh meõ veïn toaøn, keû thì yeáu ñuoái bònh hoaïn... Nhöng taát caû moïi ngöôøi ñeàu coù moät maãu soá chung: ñoù laø noãi Ñau Khoå, moãi ngöôøi ñeàu coù noãi ñau khoå rieâng tuøy theo taâm traïng, hoaøn caûnh, ñòa vò... maø moãi ngöôøi gaùnh laáy nieàm ñau noãi baát an cuûa rieâng mình, laøm nhö ñau khoå laø taøi saûn cuûa nhaân loaïi nhö OÂn Nhö Haàu noùi:

"Thaûo naøo khi môùi choân nhau
Ñaõ mang tieáng khoùc ban ñaàu maø ra
Khoùc vì noãi thieát tha söï theá
Ai baøy troø baõi beå nöông daâu..."

2. Phaùt taâm Ñaïi thöøa phoå teá nhaát thieát: Taâm Ñaïi Thöøa coù nghóa laø taâm Ñaïi Bi, taâm cöùu giuùp taát caû chuùng sanh ñeàu ñöôïc thoaùt khoå, laø taâm öôùc muoán vaø haønh ñoäng vì lôïi ích cho muoân loaøi. Ñeå phaùt ñöôïc taâm naøy ta phaûi thaáy roõ vaø caûm thoâng ñöôïc noãi khoå voâ taän cuûa moïi ngöôøi trong doøng ñôøi ñen baïc.

Khi ta thaáy roõ noãi khoå thöïc söï cuûa ngöôøi naøo thì ta seõ thöông ngöôøi aáy, ta khoâng coøn buoàn, giaän, ñoá kî vôùi ngöôøi aáy. Quaùn chieáu caùi khoå cuûa moïi ngöôøi ñeå phaùt khôûi tình thöông laø moät phaùp tu taäp töø bi taâm. Coù nhöõng ngöôøi hung döõ ñoäc aùc nhöng khi ta thaáy hoï bò ñaùnh ñaäp ñaày thöông tích, ñang quaèn quaïi trong vuõng maùu ta lieàn thay ñoåi thaùi ñoä: khoâng gheùt hay giaän hoï nöõa maø ta thöông xoùt vaø giuùp ñôõ hoï.

Khi ta thaáy ai khoå thì ta thöông ngöôøi aáy, ñoù laø caùi thaáy haïn cheá, nghóa laø caùi thaáy baèng maét ñoøi hoûi phaûi coù hình aûnh cuï theå, tröôøng hôïp cuï theå ta môùi xuùc ñoäng, ta môùi thöông. Vì vaäy ngöôøi ñöôïc ta thöông phaûi laø ngöôøi ñang bò tai öông hoaïn naïn vaø phaûi gaàn ta, ta môùi thaáy, môùi gaëp. Coù ngöôøi khoâng coù tình thöông ai khi ôû nhaø, nhöng khi vaøo beänh vieän thaáy caûnh ñau ñôùn cuûa beänh nhaân lieàn khôûi taâm thöông yeâu. Ñoù laø tình thöông bình thöôøng, khoâng phaûi laø Ñaïi bi taâm.

Ñeå ñaït ñöôïc taâm ñaïi bi caàn phaûi quaùn chieáu, phaûi thaáy baèng tueä nhaõn ñöa taâm töø bi ñeán vôùi muoân loaøi khoâng giôùi haïn, nhôø thaáy ñöôïc ngoïn löûa sanh töû buøng chaùy neân thaáy noãi khoå voâ löôïng cuûa chuùng sanh. Vì vaäy phaùt trieån taâm ñaïi bi cöùu giuùp taát caû. Trong Kinh Töø Bi, Ñöùc Phaät daïy: Ngöôøi tu taäp taâm thöông yeâu luoân taâm nieäm raèng " Nguyeän cho taát caû loaøi sinh vaät treân traùi ñaát ñeàu ñöôïc soáng an laønh, nhöõng loaøi yeáu, nhöõng loaøi maïnh, nhöõng loaøi cao, nhöõng loaøi thaáp,nhöõng loaøi lôùn, nhöõng loaøi nhoû, nhöõng loaøi ôû gaàn nhöõng loaøi ôû xa, nhöõng loaøi ñaõ sanh vaø nhöõng loaøi saép sanh ..." " Ta haõy ñem loøng töø bi khoâng giôùi haïn cuûa ta maø bao truøm caû theá gian vaø muoân loaøi, töø treân xuoáng döôùi, töø traùi sang phaûi, loøng töø bi khoâng bò baát cöù caùi gì laøm ngaên caùch, taâm ta khoâng coøn vöông vaán moät chuùt gì hôøn oaùn hoaëc caêm thuø. Baát cöù luùc naøo khi ñi, khi ñöùng, khi ngoài, khi naèm, mieãn laø coøn thöùc, ta nguyeän duy trì trong ta chaùnh nieäm töø bi" (Metta Sutta- Nhaát Haïnh dòch).

Loøng ñaïi bi thöông yeâu moät caùch veïn toaøn vieân maõn khoâng coù choã khuyeát hay khoaûng hôû nhö ñöôïc dieãn taû trong kinh Töø Bi vaø ñoái töôïng cuûa taâm ñaïi bi cuõng ñaày ñuû vieân maõn khoâng thieáu soùt, khoâng haïn cheá, ñoù laø yù nghóa cuûa "Phaùt ñaïi thöøa taâm phoå teá nhaát thieát"

3. Nguyeän ñaïi chuùng sanh thoï voâ löôïng khoå: Taâm ñaïi bi ñaõ vieân maõn chín muøi thì seõ taïo ra taùc duïng tích cöïc moät caùch töï nhieân; nhö ta thöông ai moät caùch ñaày ñuû thì ta seõ coù haønh ñoäng, böôùc ñaàu laø haønh ñoäng giuùp ñôõ cho hoï caùi gì maø hoï caàn ñeå baøy toû söï caûm thoâng hoaëc ñeå thoûa maõn noäi taâm chaát chöùa ñaày tình thöông cuûa mình. Giaû söû ngöôøi kia khoâng muoán nhaän söï giuùp ñôõ cuûa mình, hoï töø choái... ñieàu ñoù laøm mình ñau xoùt laém! Ñoù laø thaùi ñoä taâm lyù cuûa moät baø meï thöông ñöùa con cuûa mình.

Böôùc thöù hai laø muoán chia seû noãi ñau maø ngöôøi kia ñang gaùnh chòu mình khoâng theå thôø ô tröôùc söï ñau khoå cuûa keû khaùc, mình khoâng muoán ñöùng ngoaøi, hay noùi caùch khaùc mình khoâng theå ñöùng ngoaøi ñöôïc khi chaùnh nieäm töø bi luoân coù maët. Vôùi taâm töø bi bao truøm moïi loaøi vieân maõn caû khoâng gian vaø thôøi gian mình caûm ñöôïc caùi khoå cuûa moïi ngöôøi neân noãi ñau cuûa ngöôøi seõ laø noãi ñau cuûa mình. Döôùi trí tueä quaùn chieáu duyeân khôûi thì moïi loaøi, moïi ngöôøi vaø moïi vaät töông quan töông duyeân vaø töông taùc vôùi nhau, laøm sao ta coù theå taùch rôøi khoûi vaïn vaät ñöôïc?

Taâm ñaïi bi muoán thay theá cho chuùng sanh thoï khoå laø ñænh cao cuûa coâng trình tu taäp töø bi taâm, tieâu bieåu cho haïnh nguyeän ñaïi bi naøy laø Boà Taùt Ñòa Taïng Vöông: "Ñòa nguïc vò khoâng theä baát thaønh Phaät, chuùng sanh ñoä taän phöông chöùng boà ñeà" ( neáu chuùng sanh trong ñòa nguïc chöa heát, ta chöa thaønh Phaät, chuùng sanh ñaõ ñoä heát roài môùi chöùng quaû Boà Ñeà). Ñaây laø moät taâm nguyeän, moät öôùc voïng vó ñaïi maø taâm voâ ngaõ laøm neàn- ta vaø chuùng sanh laø moät, ta ôû trong chuùng sanh, chuùng sanh ôû trong ta. Vaäy chuùng sanh chöa thaønh Phaät ta laøm sao thaønh?!

Coù caùch giaûi thích ñieàu "Nguyeän thay theá chuùng sanh thoï khoå voâ löôïng" laø moät nghòch haønh phaùp moân, trong Tuùc Sanh truyeän coù khaù nhieàu chuyeän minh hoïa cho phaùp moân naày nhö thí thaân cho coïp ñoùi, boá thí vôï con... Ñoù laø moät ñôøi soáng mang tính chaát lyù töôûng hôn laø hieän thöïc. Ñieàu thöïc hieän ôû ñaây chính laø taâm thöông yeâu roäng lôùn bieåu hieän trí tueä theå nhaäp thöïc taïi maø kinh saùch thöôøng noùi: "voâ duyeân ñaïi töø, ñoàng theå ñaïi bi". Taâm nguyeän thay theá chuùng sanh thoï khoå chính laø taâm töø bi vieân maõn.

4. Linh chö chuùng sanh taát caùnh ñaïi laïc: - Dieäu duïng cuûa taâm töø bi laø ñem ñeán söï an vui haïnh phuùc cho moïi ngöôøi. Ñeå ñaït ñöôïc keát quaû toát ñeïp aáy, ngöôøi tu Boà Taùt haïnh phaûi duøng caùc phöông tieän khaùc nhau ñeå caûm hoùa con ngöôøi. Phöông tieän ñoä sanh cuûa Boà taùt raát ña daïng, ñoâi khi thi haønh caùc phöông tieän beà ngoaøi nhö laø khoâng toát nhöng ñaït ñöôïc muïc ñích hoùa ñoä, coù theå noùi phöông tieän coù ñeán taùm vaïn boán ngaøn moân. Trong kinh Nguyeân Thuûy cuõng nhö Ñaïi thöøa, Ñöùc Phaät khaùi quaùt boán caùch ñoä sanh chính, goïi laø Töù Nhieáp phaùp: Boá thí, AÙi ngöõ, Lôïi haønh, Ñoàng söï.

Khi ta ñaõ coù saün taâm töø bi bao la thì taùc duïng ñoä sanh laø moät nhu caàu thieát yeáu nhö aên, uoáng, hít thôû... khoâng keå Nguyeân thuûy hay ñöôøng loái Ñaïi thöøa ñeàu nhö vaäy, vì vaäy ta seõ coù phöông caùch ñoä ngöôøi, giuùp ngöôøi. Söï cöùu giuùp chuùng sanh ôû ñaây khoâng coøn ñôn giaûn laø boá thí vaät chaát hay tinh thaàn ñeå con ngöôøi coù ñöôïc nieàm vui maø ta laøm theá naøo ñeå moïi ngöôøi ñeàu ñaït ñöôïc nieàm vui toái thöôïng, nghóa laø giaûi thoaùt hoaøn toaøn sanh töû. Neáu chöa ñaït ñöôïc nhö vaäy thì Boà Taùt khoâng theå naøo thoûa maõn ñöôïc nhö haïnh nguyeän cuûa Boà Taùt Ñòa Taïng Vöông. Vì vaäy, lôøi nguyeän haèng ngaøy cuûa Phaät töû bieåu hieän yù chí maïnh meõ, loøng töø voâ bieân:

" Chuùng sanh voâ bieân theä nguyeän ñoä
Phieàn naõo voâ taän theä nguyeän ñoaïn
Phaùp moân voâ löôïng theä nguyeän hoïc
Phaät ñaïo voâ thöôïng theä nguyeän thaønh"

Ñieàu giaùc ngoä thöù taùm laø ñænh cao cuûa loä trình tu taäp Boà Taùt haïnh. ÔÛ ñoù theå hieän trí tueä vaø töø bi vieân maõn, ñoàng thôøi theå hieän taùc duïng hoùa ñoä chuùng sanh moät caùch cao ñoä. Taát caû nhöõng khaû naêng aáy ñeàu ñöôïc noùi ñeán trong Kinh taïng Nguyeân Thuûy cuõng nhö Ñaïi Thöøa. ÔÛ ñaây bieåu hieän raát roõ höôùng ñi cuûa maãu ngöôøi lyù töôûng: Boà Taùt nhaäp theá. Ñaây laø con ñöôøng maø ngöôøi Boà Taùt cö só coù raát nhieàu ñieàu kieän vaø cô hoäi thöïc haønh.

- Khoå vaø thoaùt khoå laø moái tö duy chaân chính xuyeân suoát moïi phaùp moân tu taäp. Laøm cho mình heát khoå, giuùp cho ngöôøi bôùt khoå laø moät coâng trình ñoøi hoûi trí tueä, söùc löïc vaø thôøi gian. Coøn hoøa vaøo ñôøi chòu caûnh toái taêm lem luoác ñeå daãn daét chuùng sanh leân bôø giaûi thoaùt laø moät haïnh nguyeän vó ñaïi cuûa nhöõng Ñaïi Só, cuõng goïi laø haïnh nguyeän hay söï giaùc ngoä cuûa Baäc Ñaïi Nhaân maø Kinh naøy ñeà caäp ñeán.

I. Chaùnh Vaên

Nhö thöû baùt söï
Naõi thò chö Phaät
Boà Taùt Ñaïi Nhaân
Chi sôû giaùc ngoä
Tinh taán haønh ñaïo
Töø bi tu hueä
Thöøa phaùp thaân thuyeàn
Chí Nieát Baøn ngaïn
Phuïc hoaøn sanh töû
Ñoä thoaùt chuùng sanh
Dó tieàn baùt söï
Khai ñaïo nhaát thieát
Linh chö chuùng sanh
Giaùc sanh töû khoå
Xaõ ly nguõ duïc
Tu taâm thaùnh ñaïo
Nhöôïc Phaät ñeä töû
Tuïng thöû baùt söï
Ö nieäm nieäm trung
Dieät voâ löôïng toäi
Tieán thuù Boà Ñeà
Toác chöùng chaùnh giaùc.
Vónh ñoaïn sanh töû
Thöôøng truï khoaùi laïc

Taùm ñieàu noùi treân laø nhöõng ñieàu giaùc ngoä cuûa chö Phaät, caùc vò Boà Taùt vaø caùc Baäc Ñaïi Nhaân. Caùc Ngaøi ñaõ tinh taán haønh ñaïo, tu taäp töø bi vaø trí tueä, nöông thuyeàn phaùp thaân maø leân bôø Nieát Baøn, roài laïi trôû veà coõi sanh töû ñeå giuùp chuùng sanh ñöôïc giaûi thoaùt. Caùc ngaøi laáy taùm ñieàu giaùc ngoä naøy maø chæ daãn chuùng sanh. Laøm cho moïi chuùng sanh giaùc ngoä ñöôïc noãi khoå sanh töû maø buoâng boû naêm duïc laïc höôùng taâm veà con ñöôøng Thaùnh.

Neáu laø ñeä töû cuûa Phaät thì phaûi ñoïc tuïng taùm ñieàu naøy. ÔÛ nôi moãi yù nieäm ñeàu nhö vaäy dieät ñöôïc voâ löôïng toäi, höôùng ñeán giaùc ngoä, mau leân chaùnh giaùc. Vónh vieãn ñoaïn tröø sanh töû, thöôøng ôû trong söï an laïc Nieát Baøn.

III. Giaûi Thích Noäi Dung

Phaàn keát thuùc Kinh laø nhöõng lôøi noùi leân taùc duïng sieâu vieät cuûa taùm ñieàu giaùc ngoä cuûa Baäc Ñaïi Nhaân nhaèm khích leä tinh thaàn tu taäp cuûa caùc haønh giaû Phaät töû. Phaàn naày coù theå chia thaønh hai yù chính:

1. Taùc duïng xuaát theá cuûa taùm ñieàu giaùc ngoä:

Taùm ñieàu giaùc ngoä naày khoâng phaûi laø phaùp moân thoâng thöôøng maø noù coù giaù trò vaø lôïi ích raát lôùn: Laø phöông tieän ñeå giaûi thoaùt cuûa chö Phaät, Boà taùt, Thaùnh Hieàn... Caùc Ngaøi nhôø noã löïc tu taäp theo taùm ñieàu giaùc ngoä naày maø vieân maõn ñöôïc ñöùc taùnh töø bi vaø trí tueä, nhôø töø bi vaø trí tueä vieân maõn maø taïo thaønh chieác thuyeàn phaùp thaân daãn ñeán beán bôø Nieát Baøn - giaûi thoaùt toái haäu.

Taùc duïng xuaát theá goàm nhöõng gì? Ñoù laø tu taäp quaùn chieáu Töù Nieäm Xöù, trang bò cho mình nhaän thöùc roõ veà thaân, veà thoï, veà taâm vaø veà phaùp. Tu taäp haïnh thieåu duïc tri tuùc soáng ñôøi thanh baïch töø boû caùc laïc thuù ôû ñôøi. Nhôø vaäy trí tueä ñöôïc taêng tröôûng - tueä giaûi thoaùt phaùt sinh.

- Con ñöôøng tu taäp ñeå laøm thanh tònh Thaân - Khaåu - Y Ù, ñoaïn tröø caùc aùc nghieäp vaø caùc oâ nhieãm taâm lyù, laøm chuû ñöôïc caùc haønh vi baûn naêng, môû roäng ñöôøng cho trí tueä vaø giaûi thoaùt; ñoù laø con ñöôøng tu taäp chung cuûa moïi ngöôøi Phaät töû. Dó nhieân ngöôøi xuaát gia coù lôïi theá hôn. Ñaây laø coâng haïnh caên baûn, laø hieän töôùng giaûi thoaùt cuûa ngöôøi tu, neáu khoâng coù hay khoâng ñaït ñöôïc hoaëc khoâng qua loä trình taâm thanh tònh naày thì khoâng coù loä trình giaûi thoaùt naøo, nghóa laø muoán qua soâng thì phaûi bieát bôi, coøn söû duïng khaû naêng bieát bôi ñeå cöùu ngöôøi hay khoâng laø chuyeän khaùc. Vì vaäy khoâng theå chaáp nhaän moät ngöôøi Phaät töû, nhaát laø Phaät töû xuaát gia maø tham lam, saân haän quaù lôùn, khoâng coù lyù do chính ñaùng naøo bieän minh cho caùc vieäc laøm hay haønh vi baát thieän.

- Con ñöôøng Boà taùt haïnh hay Ñaïi thöøa cuõng döïa treân cô sôû giaûi thoaùt vaø thanh tònh naày maø höôùng taâm veà cöùu ñoä chuùng sanh.

- Thuyeàn phaùp thaân ñöôïc laøm baèng trí tueä vaø töø bi, trí tueä vaø töø bi ñöôïc laøm baèng chaát lieäu thanh tònh khoâng oâ nhieãm. Con thuyeàn aáy ñöa haønh giaû ñeán bôø giaûi thoaùt.

2. Taùc duïng nhaäp theá cuûa taùm ñieàu giaùc ngoä:

- Tu taäp haïnh thanh tònh giaûi thoaùt xuaát theá ñoái vôùi ñöôøng loái cuûa Kinh taùm ñieàu giaùc ngoä coù hai muïc ñích: Moät laø trang bò cho mình khaû naêng giaûi thoaùt khoûi söï troùi buoäc cuûa sanh töû. Hai laø söû duïng khaû naêng aáy ñeå giuùp cho chuùng sanh cuõng ñöôïc lôïi ích giaûi thoaùt nhö mình. Thöïc ra, baûn chaát cuûa giaùo phaùp maø Ñöùc Phaät daïy luoân bao haøm hai khaû naêng aáy.

- Trong lôøi keát thuùc noùi raèng: sau khi caùc Ngaøi ñaéc ñaïo nhôø tu taäp taùm ñieàu giaùc ngoä, caùc Ngaøi töø coõi Nieát Baøn trôû veà coõi sinh töû giuùp chuùng sanh giaûi thoaùt. Ñieàu naày raát roõ raøng, tröôùc khi hoùa ñoä chuùng sanh thì phaûi hoùa ñoä mình tröôùc, mình coù giaùc ngoä, coù giaûi thoaùt môùi "trôû veà" hoùa ñoä chuùng sanh, chöù khoâng phaûi mình chöa giaûi thoaùt maø voäi ñoä sanh chæ taêng tröôûng phieàn naõo vaø toäi loãi. Vì vaäy, ta khoâng coù lyù do gì ñeå pheâ bình nhöõng ngöôøi ñang noã löïc tu taäp "ñoä mình" laø nhöõng ngöôøi tieâu cöïc, ích kyû.

Tuy nhieân, neáu mình "ñoä mình" laâu quaù, chuùng sanh ñang ñau khoå maø mình chöa "coâng vieân quaû maõn" thì coù phaûi ñang boû rôi chuùng sanh hay khoâng? Coù leõ ñoù laø moät ñieàu lo xuaát phaùt töø thieän yù nhöng cuõng nhö lo "voi cheát khoâng coù hoøm", kieåu noùi cuûa tuïc ngöõ Vieät Nam.

Con ñöôøng tu taäp cuûa Phaät giaùo khoâng neân phaân caùch quaù cöùng ngaéc giöõa ñoä mình vaø ñoä ngöôøi. Neáu quaùn chieáu theo chaân lyù duyeân sanh, ta seõ thaáy: Ñoä mình laø ñoä ngöôøi, ñoä ngöôøi cuõng laø ñoä mình. Chaát lieäu tu taäp coù chaát lieäu töø bi thì heä quaû taát nhieân laø coù ñoä chuùng sanh. Vì vaäy, khoâng theå noùi Ñaïi thöøa môùi hoaù ñoä chuùng sanh ñöôïc, coøn caùc ñöôøng tu taäp khaùc thì khoâng!

Taùc duïng nhaäp theá cuûa taùm ñieàu giaùc ngoä laø thaønh töïu bieän taøi thuyeát phaùp caûm hoùa chuùng sanh, giuùp ñôõ cho chuùng sanh veà maët vaät chaát cuõng nhö tinh thaàn ñeå hoï bôùt khoå, taïo cho hoï cô hoäi ñeå hoï tu taäp höôùng thöôïng, höôùng thieän. Laáy neáp soáng maãu möïc thanh baïch vaø voâ duïc cuûa mình laøm taám göông, laøm thaân giaùo ñeå moïi ngöôøi quay veà chaùnh ñaïo. Cuoái cuøng neáu caàn thieát, mình coù theå nhaäp cuoäc nhaän laõnh khoå ñau neáu ñoù laø ñieàu giuùp cho moïi ngöôøi bôùt khoå theâm vui. Ñoù laø con ñöôøng nhaäp theá cuûa Boà taùt, cuûa Kinh Taùm Ñieàu Giaùc Ngoä.

Taát caû moïi phöông tieän maø Boà taùt thöïc haønh ñoái vôùi chuùng sanh ñeàu phaûi höôùng ñeán caùc taùc duïng cuï theå:

a."Linh chuùng sanh giaùc sanh töû khoå": Laøm cho chuùng sanh coù ñöôïc trí tueä nhaän chaân khoå ñeá maø caùi khoå lôùn nhaát laø caùi khoå cuûa söï sanh töû luaân hoài. Ñieàu naày khoâng deã, ngöôøi ta deã daøng nhaän thöùc hay chaáp nhaän chaân lyù khoå nhö: khoå veà sanh, laõo, beänh, töû, thöông yeâu maø phaûi xa nhau, gheùt maø phaûi gaàn nhau, hoaëc caàu mong maø khoâng toaïi yù, töùc laø nhöõng caùi khoå mang tính hieän töôïng, coøn caùi khoå baûn chaát thì hoï khoâng bieát vaø raát khoù bieát. Vì vaäy, hoï chæ mong heát khoå thoâng thöôøng chöù khoâng mong ñöôïc giaûi thoaùt.

b. "Xaû ly nguõ duïc": Laøm cho chuùng sanh nhaän chaân ñöôïc Taäp ñeá laø nguyeân nhaân cuûa khoå, tham aùi nguõ duïc. Chuùng sanh ñang ôû trong cuoäc ñôøi, ñang höôûng thuï nguõ duïc, ñang höôùng taâm trí ñeán caùc ñoái töôïng cuûa duïc vaø vì vaäy maø hoï ñang ñau khoå. Laøm cho chuùng sanh thaáy roõ baûn chaát cuûa duïc laø nguy hieåm luoân gaây ra haäu quaû ñau khoå, ñeå hoï daàn daàn nhaän thöùc vaø töø boû chuùng.

c. Tu haønh thaùnh ñaïo: Laøm cho chuùng sanh hieåu ñöôïc Ñaïo ñeá, tu haønh con ñöôøng daãn ñeán ñoaïn tröø khoå ñau.

- Tu haønh thaùnh ñaïo laø gì? - Chính laø tu taäp haønh trì Baùt Chaùnh Ñaïo: Chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh. Neáu chuùng sanh tu taäp thaùnh ñaïo naày thì chaéc chaén thoaùt ly khoå aùch.

- Ñoaïn cuoái cuøng nhaéc nhôû khích leä ngöôøi ñeä töû Phaät phaûi ñoïc tuïng vaø nhôù nghó ñeán taùm ñieàu giaùc ngoä naày. Ñöôïc nhö vaäy thì trong töøng yù nghó tieáp dieãn chæ coù thieän phaùp, khoâng coù aùc nieäm, aùc phaùp. Nhôø ñoù maø aùc nghieäp ñöôïc tieâu dieät, daãn ñeán giaùc ngoä, thaønh töïu thaùnh quaû vaø khoå sanh töû chaám döùt, höôûng nieàm vui toái thöôïng, an laïc Nieát Baøn.

IV.Keát Luaän

- Lôøi keát thuùc kinh bao haøm yù nghóa khaùi quaùt con ñöôøng tu taäp cuûa kinh, ñoù laø thöïc haønh söï thanh tònh laøm cho taâm heát oâ nhieãm thaønh töïu caùc ñöùc tính trí tueä vaø töø bi, nhôø ñoù maø ñöôïc giaûi thoaùt toái thöôïng. Sau khi ñaït ñöôïc söï giaûi thoaùt thöïc haønh haïnh lôïi tha duøng khaû naêng giaûi thoaùt giaùc ngoä cuûa mình giuùp cho moïi ngöôøi coù ñieàu kieän höôùng veà chaân lyù vaø giaûi thoaùt nhö mình.

- Ñoàng thôøi, lôøi keát thuùc cuõng ñöa ra muïc tieâu cuï theå cho haønh giaû thöïc haønh coâng cuoäc hoùa ñoä laøm cho chuùng sanh nhaän chaân veà söï khoå, veà nguyeân nhaân ñöa ñeán khoå vaø con ñöôøng ñöa ñeán dieät khoå.

-Cuoái cuøng laø khích leä tu taäp baèng caùch neâu baät leân coâng duïng quaùn chieáu chaùnh nieäm ñöa ñeán ñoaïn tröø aùc nghieäp thaønh töïu Nieát Baøn.

Con ñöôøng maø kinh Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc giôùi thieäu laø con ñöôøng thuaän tieän cho ñôøi soáng cuûa ngöôøi cö só thöïc haønh ñeå ñaùp öùng nguyeän voïng cuûa Boà Taùt daán thaân vaøo ñôøi cöùu ñoä chuùng sanh. Con ñöôøng aáy ñaëc bieät ôû choã soáng giöõa cuoäc ñôøi buïi baëm maø khoâng dính buïi, ngöôïc laïi coù theå chuyeån hoùa buïi baëm oâ nhieãm thaønh thanh tònh thanh löông./.