Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Ma Ha Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña Taâm Kinh (Maha Prajnaparamita Hridaya Sutra), goïi taét laø Baùt Nhaõ Taâm Kinh (Sutra du Coeur), laø moät trong nhöõng baøi kinh phoå bieán vaø quan troïng nhaát cuûa Phaät giaùo Ñaïi Thöøa.
Ñoïc vaø hieåu
Ma Ha Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña
Taâm Kinh
Trònh Nguyeân Phöôùc Ñoù laø moät baøi kinh ngaén ñöôïc tuïng nieäm thöôøng xuyeân taïi caùc ngoâi chuøa Trung Hoa, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân, Vieät Nam, Taây Taïng, v.v., duø laø theo Thieàn, Tònh Ñoä hay Maät Toâng. Ngöôøi Phaät töû Vieät Nam khoâng maáy ai khoâng thuoäc loøng caâu "Saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc" cuûa baøi kinh, vaø "saéc khoâng" ñaõ trôû thaønh töø nöõg thoâng thöôøng ñeå dieãn taû tinh thaàn sieâu thoaùt cuûa ñaïo Phaät.
Baùt Nhaõ Taâm Kinh laø moät trong nhöõng baøi kinh cuûa boä kinh lôùn Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña (Prajnaparamita Sutra).
Nguoàn goác Taâm Kinh Ñoù laø moät trong nhöõng boä kinh ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo Ñaïi Thöøa, xuaát hieän taïi AÁn Ñoä vaøo giöõa theá kyû thöù I tröôùc CN vaø theá kyû thöù I sau CN, vaø tieáp tuïc ñöôïc boå xung cho tôùi theá kyû thöù IV sau CN. Toaøn phaàn boä kinh Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña goàm 40 baøi kinh, daøi ngaén khaùc nhau (töø 300 cho ñeán 100000 caâu), taát caû in laïi ñöôïc 600 quyeån ! Coù nhöõng baøi kinh coøn laïi döôùi baûn nguyeân taùc tieáng Phaïn (sanskrit), nhöng ña soá (trong ñoù coù Baùt Nhaõ Taâm Kinh) chæ coøn laïi döôùi baûn dòch sang tieáng Trung Hoa vaø Taây Taïng.
Taùc giaû cuûa nhöõng baøi kinh naøy khoâng bieát laø ai, haún laø coù nhieàu taùc giaû voâ danh (hay coá yù aån danh) vieát trong nhöõng thôøi kyø khaùc nhau. Moät trong nhöõng quan nieäm sai laàm cho raèng taùc giaû laø ngaøi Long Thuï, (hay Long Thoï, Nagarjuna), moät trong nhöõng trieát gia lôùn nhaát cuûa AÁn Ñoä (khoaûng theá kyû thöù II - III sau CN). Thaät ra, ñoái vôùi boä Kinh Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, ngaøi Long Thuï chæ laø moät nhaø chuù giaûi, bình luaän chính yeáu ñaõ coù coâng lôùn laøm saùng toû yù nghóa cuûa boä kinh.
Baùt Nhaõ Taâm Kinh laø baøi kinh ngaén goïn nhaát trong boä Kinh Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, vaø cuøng vôùi moät baøi kinh khaùc cuõng töông ñoái ngaén trong boä Kinh Baùt Nhaõ, laø Kinh Kim Cöông (hay Kim Cang, Vajracchedika Sutra), laø hai baøi kinh ñöôïc laáy laøm neàn taûng cho tinh thaàn Thieàn, tinh thaàn phaù chaáp cuûa ñaïo Phaät.
Baûn Maha Prajnaparamita Hridaya Sutra tieáng Phaïn ñöôïc ngaøi Huyeàn Trang ñôøi Ñöôøng sang AÁn Ñoä thænh veà, roài dòch sang tieáng Trung Hoa naêm 649, taïi chuøa Töø AÂn.
Hieän nay, coøn laïi 2 baûn Baùt Nhaõ Taâm Kinh, moät baûn "daøi" baèng tieáng Taây Taïng vaø moät baûn "ngaén" baèng tieáng Trung Hoa. Baûn chuùng ta vaãn thöôøng duøng taïi Vieät Nam laø baûn "ngaén" baèng tieáng Haùn (goàm coù 260 chöõ), gaàn ñaây ñaõ ñöôïc dòch sang tieáng Vieät trong nhöõng nghi thöùc tuïng nieäm.
Ñoïc vaø hieåu Taâm Kinh Coù theå noùi raèngBaùt Nhaõ Taâm Kinh, baèng caùch trình baày moät caùch saùng suûa vaø ngaén goïn taùnh Khoâng (Shunyata), ñaõ chöùa ñöïng ñöôïc caùi thaâm thuùy, coát tuûy cuûa tinh thaàn ñaïo Phaät.
Nhöng Khoâng cuõng laø moät trong nhöõng khaùi nieäm cao thaâm, khoù hieåu nhaát cuûa ñaïo Phaät. Nhaát laø khi khaùi nieäm ñoù duøng ñeå ñaû phaù nhöõng khaùi nieäm maø con ngöôøi thöôøng vöôùng maéc phaûi.
Hieåu laàm chöõ Khoâng cuõng chaúng khaùc gì khoâng bieát ñeán chöõ Khoâng, coù khi coøn teä haïi hôn laø khaùc. Tuïng nieäm thöôøng xuyeân vaø thuoäc loøng Baùt Nhaõ Taâm Kinh, maø khoâng hieåu ñöôïc chöõ Khoâng, chæ vöôùng maéc ôû nhöõng caâu laï luøng nhö "voâ quaùi ngaïi coá", "vieãn ly ñieân ñaûo", "voâ höõu khuûng boá", hay caâu thaàn chuù ôû cuoái baøi "Yeát ñeá, yeát ñeá...", thì cuõng chæ laø ñieàu voâ boå maø thoâi. Ñieàu quan troïng laø laøm sao hieåu ñöôïc caùi yù nghóa cuûa baøi kinh, caùi tinh thaàn Baùt Nhaõ maø ñöùc Phaät vaø caùc vò toå sö keá tieáp ngaøi ñaõ truyeàn ñaït cho caùc theá heä sau, qua khaép naêm chaâu vaø hôn hai ngaøn naêm lòch söû.
Qua baøi naøy, chuùng ta seõ coá gaéng tìm hieåu theâm veà Baùt Nhaõ Taâm Kinh. Döïa leân baûn kinh phoå bieán nhaát vieát baèng chöõ Haùn, chuùng ta seõ dòch sang tieáng Vieät vaø bình luaän töøng caâu. Neáu caàn, chuùng ta seõ theâm vaøo tieáng Phaùp ñeå laøm saùng theâm toû yù nghóa.
Dòch kinh Haùn-Vieät, vaø bình luaän 1. "Maha Prajnaparamita Hridaya Sutra" (teân baøi kinh)
Maha= to lôùn; Prajna= trí tueä Baùt Nhaõ; Paramita (Ba La Maät Ña) = tôùi beân bôø beân kia (tieáng Haùn laø "ñaùo bæ ngaïn"); Hridaya= taâm; Sutra = kinh.
Maha Prajnaparamita Hridaya Sutra coù nghóa laø "baøi kinh veà caùi taâm ñaït ñöôïc trí tueä Baùt Nhaõ ñöa tôùi beân bôø beân kia". Cuõng coù theå hieåu laø "baøi kinh coát yeáu" ("taâm" theo nghóa trung taâm = central) veà trí tueä Baùt Nhaõ, nhöng hieåu "taâm" theo nghóa caùi taâm cuûa nhaø Phaät coù leõ ñuùng hôn. Chuùng ta seõ trôû laïi vaán ñeà naøy sau.
Teân baøi kinh coù theå giöõ nguyeân vaên Phaïn-Haùn laø : "Ma Ha Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña Taâm Kinh", hoaëc laø dòch theo Haùn-Vieät laø "Ñaïi Trí Tueä Sieâu Vieät Taâm Kinh".
2. "Quaùn Töï Taïi Boà Taùt haønh thaâm Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, thôøi chieáu kieán nguõ uaån giai khoâng, ñoä nhaát theá khoå aùch".
= "Boà Taùt Quaùn Töï Taïi, sau khi nhìn saâu vaøo söï vaät baèng trí tueä Baùt Nhaõ, lieàn thaáy roõ raèng naêm uaån ñeàu khoâng, cho neân vöôït qua khoûi moïi khoå aùch".
3. "Xaù Lôïi Töû, saéc baát dò khoâng, khoâng baát dò saéc, saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc, thoï töôûng haønh thöùc, dieäc phuïc nhö thò".
= "Naøy, Xaù Lôïi Töû, saéc chaúng khaùc gì khoâng, khoâng chaúng khaùc gì saéc, saéc töùc laø khoâng, khoâng töùc laø saéc, thoï töôûng haønh thöùc, cuõng ñeàu nhö vaäy".
Khung caûnh xuaát hieän cuûa hai caâu ñaàu naøy coù theå hieåu theo hai caùch, tuøy theo baûn kinh "ngaén" hay baûn kinh "daøi" :
a) Theo caùch hieåu thoâng thöôøng, döïa leân baûn kinh "ngaén" (phoå bieán taïi Trung Hoa, Vieät Nam), thì ñaây laø lôøi giaûng cuûa ñöùc Phaät Thích Ca cho moät ñaïi ñeä töû ngaøi laø Xaù Lôïi Phaát (Shariputra), sau khi laáy göông Boà Taùt Quaùn Töï Taïi (cuõng laø moät teân hieäu cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, tieáng Phaïn laø Akita, laø moät teân hieäu cuûa Avalokiteshvara), ñaõ nhìn saâu vaøo söï vaät baèng trí tueäBaùt Nhaõ, neân thaáy roõ raèng naêm uaån ñeàu khoâng, vaø vöôït qua khoûi moïi khoå aùch...
b) Coøn moät caùch hieåu thöù hai, döïa leân baûn kinh "daøi" (theo truyeàn thoáng Taây Taïng). Baûn kinh naøy coù theâm moät ñoaïn ñaàu vaø moät ñoaïn choùt : "Böõa noï, ñöùc Phaät Thích Ca cuøng caùc vò Boà Taùt vaø caùc tyø kheo tuï hoïp nhau ôû treân nöùi Linh Thöùu. Trong khi ñöùc Phaät thieàn ñònh, thì Boà Taùt Quaùn Töï Taïi, sau khi nhìn saâu vaøo söï vaät baèng trí tueä Baùt Nhaõ, lieàn thaáy roõ raèng naêm uaån ñeàu khoâng, neân giaûng giaûi cho Xaù Lôïi Phaát taùnh Khoâng cuûa söï vaät (...) Ñöùc Phaät khoâng noùi moät lôøi naøo, vaø sau khi Boà Taùt Quaùn Töï Taïi giaûng xong, ngaøi xaû thieàn vaø noùi : "Ñuùng laém ! Ñuùng laém ! Ta vaø caùc vò Boà Taùt hoaøn toaøn taùn thaønh, vaø taùn thaùn coâng ñöùc cuûa Boà Taùt Quaùn Töï Taïi". Taát caû nghe xong ñeàu hoan hæ vaø cuùi mình ñaûnh leã ñöùc Phaät vaø caùc vò Boà Taùt".
Nhöng neáu hieåu nhö vaäy, thì chuùng ta coù theå töï hoûi taïi sao Boà Taùt Quaùn Töï Taïi, laø moät nhaân vaät bieåu töôïng cho loøng töø bi, cöùu khoå, laïi giaûng giaûi cho Xaù Lôïi Phaát, moät ñaïi ñeä töû cuûa ñöùc Phaät noåi tieáng veà thoâng minh vaø trí tueä ?
Thaät vaäy, Xaù Lôïi Phaát (Shariputra) laø moät ñeä töû ñaëc bieät thoâng minh vaø thoâng thaùi cuûa ñöùc Phaät. Chæ 15 ngaøy sau khi theo haàu ñöùc Phaät, ngaøi ñaõ ñaït ñöôïc giaùc ngoä, vaø theo lôøi cuûa caùc ñoàng moân, "ngoaøi ñöùc Theá Toân ra, khoâng ai coù ñöôïc moät phaàn möôøi saùu trí tueä cuûa Xaù Lôïi Phaát". Ngaøi laïi ñaëc bieät coù taøi toå chöùc, neân ñöôïc ñöùc Phaät trao cho troïng traùch giaûng huaán taêng ñoaøn. Ñaùng leõ ra ngaøi phaûi laø ngöôøi thay theá ñöùc Phaät ñeå ñieàu khieån phong traøo, nhöng chaúng may ngaøi ñaõ vieân tòch tröôùc ñöùc Phaät 6 thaùng. Tuy vaäy aûnh höôûng cuûa ngaøi vaãn tieáp tuïc treân nhieàu theá heä taêng giaø, vôùi moät soá ñi theo ñöôøng loái cuûa ngaøi (Thöôïng Toïa Boä), vaø moät soá choáng ñoái laïi ngaøi (Ñaïi Chuùng Boä). Bôûi vì trí tueä cuûa Xaù Lôïi Phaát bò ñaùnh giaù laø khoâ khan, laïnh luøng, thieân veà lyù trí.
Nhö vaäy, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc giaù trò bieåu töôïng cuûa baøi giaûng cuûa Boà Taùt Quaùn Töï Taïi, töôïng tröng cho tinh thaàn töø bi, söï hieåu bieát baèng tröïc giaùc (compreùhension intuitive, directe), baèng "traùi tim" (intelligence du coeur), cho Xaù Lôïi Phaát, töôïng tröng cho trí tueä khoâ khan, döïa treân lyù luaän (intelligence analytique). Y Ù nghóa cuûa söï giaûng daäy naøy laø : khoâng bao giôø trí tueä khoâ khan, döïa treân lyù luaän, duø beùn nhoïn tôùi ñaâu chaêng nöõa, coù theå ñöa tôùi trí tueä Baùt Nhaõ sieâu vieät, qua tôùi beân bôø beân kia, töùc laø giaûi thoaùt. Chæ coù caùi nhìn saâu (compreùhension profonde), baèng tröïc giaùc, baèng "traùi tim", môùi ñöa tôùi trí tueäBaùt Nhaõ, qua tôùi beân bôø beân kia. Y Ù nghóa cuûa chöõ "taâm" trong Taâm Kinh cuõng coù theå hieåu ñöôïc nhö vaäy. Vaø chuùng ta cuõng khoâng neân queân raèng Baùt Nhaõ Taâm Kinh thuoäc vaøo nhöõng boä kinh Ñaïi Thöøa, neân cuõng khoâng traùnh khoûi thieân vò : nhaân vaät soá moät Ñaïi Thöøa giaûng giaûi cho nhaân vaät soá moät Tieåu Thöøa, ñieàu ñoù cuõng khoâng coù gì laø laï...
Veà noäi dung, thì hai caâu ñaàu naøy heát söùc quan troïng, bôûi vì vaøo ñeà ñaõ noùi ngay tôùi tính chaát Khoâng (Shunyata) cuûa naêm uaån (khandha), laø caùi coát tuûy cuûa baøi kinh.
Nhaéc laïi laø naêm uaån laø : saéc (rupa, forme), thoï (vedana, sensations), töôûng (sanna, perception), haønh (samkhara, volitions), thöùc (vinnana, conscience), laø nhöõng caùi gì maø hoïp nhau laïi, tuï nhau laïi (töø ñoù ra chöõ agreùgats) thaønh ra con ngöôøi, thaønh ra caùi ngaõ, caùi ta. Neáu phaân chia ra laøm "thaân" (corps) vaø "taâm" (esprit), (thaät ra ñaïo Phaät khoâng coù phaân chia nhò ñoái nhö vaäy), thì coù theå noùi moät caùch giaûn löôïc laø saéc thuoäc vaøo "thaân", vaø thoï, töôûng, haønh, thöùc thuoäc vaøo"taâm". Ngaøy xöa, ngöôøi ta cho raèng thaân theå naøy laø do töù ñaïi (ñaát, nöôùc, gioù, löûa) hôïp thaønh; ngaøy nay, ngöôøi ta bieát raèng thaân theå goàm coù xöông, thòt, da, ñaàu, buïng, tay chaân, caùc boä phaän... muoán phaân chia theá naøo cuõng ñöôïc, cho tôùi moâ, teá baøo, phaân töû, vöøa phöùc taïp vöøa lieân ñôùi vôùi nhau.
Caâu ñaàu noùi raèng "Saéc chaúng khaùc gì khoâng, khoâng chaúng khaùc gì saéc", ñaõ laøm cho chuùng ta suy nghó roài, nhöng caâu sau laïi nhaán maïnh theâm nöõa : "saéc töùc laø khoâng, khoâng töùc laø saéc". "Saéc = khoâng, khoâng = saéc". Nhö vaäy laø quaù roõ raøng roài, khoâng theå naøo choái boû ñöôïc khaúng ñònh naøy. Nhöng vaán ñeà laø khaúng ñònh (affirmation) naøy cuõng laïi laø moät phuû ñònh (neùgation). Noùi raèng "saéc" laø "khoâng" cuõng coù nghóa laø "khoâng coù saéc".
Nhöng neáu hieåu "khoâng" laø "khoâng coù", thì laïi coù vaán ñeà. Ngöôøi ta seõ coù theå beû laïi raèng : roõ raøng "coù" raønh raønh nhö vaäy, maø laøm sao laïi baûo raèng "khoâng", raèng saéc laø "khoâng", raèng thoï, töôûng, haønh, thöùc cuõng laø "khoâng" ? Vaäy thì ai ñang vieát ñaây, ai ñang ñoïc ñaây, ai ñang suy nghó ñaây ?
Thaät ra, neáu muoán laøm saùng toû nghóa chöõ Khoâng, thì chuùng ta coù hai caùch :
1. Phaûi ñaët laïi ngay caâu hoûi : "Khoâng caùi gì ?" (Vide de quoi ?). Bôûi vì neáu baây giôø coù moät ngöôøi caát tieáng noùi leân : "Khoâng", vaø chæ coù moät chöõ "khoâng" thoâi (tröôùc ñoù khoâng coù gì), thì dó nhieân chöõ "khoâng" ñoù khoâng coù moät yù nghóa naøo. "Khoâng" phaûi laø khoâng moät caùi gì, chöù khoâng theå naøo "khoâng" troáng khoâng ñöôïc. Vaäy thì "khoâng" baét buoäc phaûi laø khoâng moät caùi gì, vaø "caùi gì" ñoù chuùng ta seõ ñeà caäp tôùi sau.
2. Muoán hieåu chöõ Khoâng thì phaûi baét ñaàu baèng chöõ "coù". Quan nieäm raèng moïi hieän töôïng (pheùnomeønes) (danh töø Phaät laø "phaùp", dharma) ñeàu coù thaät, goïi laø "taùnh höõu". Ñoù laø quan nieäm thoâng thöôøng nhaát. Ngöôøi ta thöôøng tin raèng moïi hieän töôïng, moïi söï vaät chung quanh cuõng nhö chính baûn thaân mình, laø coù thaät (reùel), laø coù töï taùnh (nature propre), laø coá ñònh (fixe), baát di baát dòch (stable, inchangeù), laø moät thöïc theå bieät laäp so vôùi nhöõng hieän töôïng khaùc (distinct, indeùpendant). Roài töø ñoù chaáp (s'attacher) vaøo caùi "coù" (töùc laø "chaáp höõu"), roài vöôùng maéc, khoå ñau trieàn mieân...
Trong khi ñoù, theo tinh thaàn Baùt Nhaõ, thì moïi hieän töôïng treân theá gian (trong ñoù coù chính mình) ñeàu coù "taùnh Khoâng", nghóa laø khoâng coù thaät, khoâng coù töï taùnh, khoâng coá ñònh, luoân luoân chuyeån ñoåi, vaø ñeàu do duyeân hôïp thaønh. Khoâng coù hieän töôïng naøo coù theå taùch bieät rieâng reõ ra khoûi caùc hieän töôïng khaùc, taát caû ñeàu lieân ñôùi maät thieát vôùi nhau.
Nguoàn goác Phaïn cuûa chöõ Khoâng cuõng giuùp chuùng ta hieåu theâm veà khaùi nieäm naøy. "Shunyata" = taùnh Khoâng (vacuiteù), "shunya" = khoâng (vide), laø töø chöõ "svi" (= laøm caêng phoàng leân) maø ra. Caùi gì caêng phoàng leân thì beân trong thöôøng troáng roãng. Chaúng haïn nhö caùi "ta", troâng veû ngoaøi nhö caêng phoàng leân, "goà gheà" laém, do naêm uaån taïo thaønh, nhöng thaät ra troáng roãng beân trong. Khoâng coù gì laø caùi "ta" ôû giöõa.
Nhöng noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø khoâng coù gì heát. Ñieàu laàm laãn lôùn nhaát hay gaëp phaûi laø hieåu Khoâng laø khoâng coù gì heát, laø hö voâ (neùant). Chính vì hieåu sai laàm Khoâng laø khoâng coù gì heát, laø hö voâ, cho neân ngöôøi ta môùi gaùn cho ñaïo Phaät laø moät chuû thuyeát hö voâ (nihilisme). Ngöôøi Taây phöông thöôøng dòch chöõ Khoâng laø "vide" hay "vacuiteù", vaø thöôøng dòch caâu ñaàu cuûa"Sutra du Coeur" laø "La forme est le vide, et le vide est la forme". Thieát töôûng neân duøng danh töø "vacuiteù" hôn, bôûi vì danh töø "vide" (vöøa laø tónh töø) thöôøng laøm ngöôøi ta hieåu laàm laø khoâng coù gì, laø hö khoâng. Trong khi ñoù, "vacuiteù" laø moät caùi gì teá nhò hôn, coù theå gôïi neân tính chaát khoâng coù töï taùnh, khoâng coá ñònh, khoâng bieät laäp, khoâng coù thaät. Trong ngheä thuaät Thieàn, ngöôøi ta hay veõ moät voøng troøn ñeå dieãn taû caùi Khoâng, nhöng phaûi hieåu ñoù laø Khoâng, chöù khoâng neân hieåu laø con soá khoâng, hay khoâng coù gì heát.
Nhö vaäy thì giaùo lyù voâ thöôøng (anicca), voâ ngaõ (anatta), duyeân khôûi (paticca-samuppada) cuûa ñaïo Phaät ñeàu naèm goïn trong moät chöõ Khoâng!
Tính chaát khoâng coá ñònh, khoâng thöôøng coøn cuûa naêm uaån chính laø voâ thöôøng, tính chaát khoâng coù töï taùnh, khoâng laø thöïc theå bieät laäp, maø luoân luoân töông höõu vôùi nhau (thieàn sö Nhaát Haïnh goïi laø inter-eâtre) chính laø voâ ngaõ, laø duyeân khôûi. Voâ thöôøng, voâ ngaõ lieân quan maät thieát vôùi nhau, chæ caàn moät chöõ Khoâng cuõng ñuû dieãn taû ñöôïc ñieàu ñoù. Xeùt cho cuøng, nguoàn goác cuûa taùnh Khoâng ñaõ coù töø giaùo lyù nguyeân thuûy cuûa ñöùc Phaät, nhöng chæ ñöôïc phaùt huy moät caùch toaøn dieän vôùi söï xuaát hieän cuûa tinh thaàn Baùt Nhaõ vaø phaùi Trung Quaùn(Madhyamaka), cuõng ñöôïc goïi laø Khoâng phaùi (Shunyata vada).
Neáu hieåu ñöôïc chöõ Khoâng töùc laø hieåu ñöôïc ñaïo Phaät. Haønh saâu ñöôïc taùnh Khoâng, nhö Boà Taùt Quaùn Töï Taïi, töùc laø vöôït qua khoûi moïi khoå aùch, laø giaûi thoaùt, laø giaùc ngoä.
4. "Xaù Lôïi Töû, thò chö phaùp khoâng töôùng, baát sanh baát dieät, baát caáu baát tònh, baát taêng baát giaûm".
= "Xaù Lôïi Töû, ñoù laø töôùng khoâng cuûa caùc phaùp, khoâng sanh khoâng dieät, khoâng dô khoâng saïch, khoâng theâm khoâng bôùt".
Caâu naøy tieáp noái caâu tröôùc : vì taát caû caùc phaùp (hieän töôïng) ñeàu khoâng coá ñònh, cho neân sanh trôû thaønh dieät, dô trôû thaønh saïch, theâm trôû thaønh bôùt, noùng trôû thaønh laïnh, ñeïp trôû thaønh xaáu, v.v. Vaø vì caùi naøy trôû thaønh caùi kia, cho neân thöïc ra khoâng coù sanh khoâng coù dieät, khoâng coù dô khoâng coù saïch, khoâng coù theâm khoâng coù bôùt... Taát caû ñoåi thay khoâng ngöøng, tuøy duyeân maø xuaát hieän döôùi töôùng naøy hay töôùng khaùc. Hôn nöõa, sanh dieät, dô saïch, theâm bôùt, töï chuùng khoâng phaûi laø nhöõng thöïc theå, ñoù chæ laø nhöõng danh töø, nhöõng khaùi nieäm, nhöõng bieåu töôïng maø con ngöôøi töï taïo neân baèng caùi taâm phaân bieät cuûa mình.
Caâu naøy cuõng laøm chuùng ta nhôù tôùi "8 caùi khoâng" cuûa ngaøi Long Thuï (Nagarjuna), trình baày trong Trung Quaùn Luaän (Madhyamika Shastra): "Khoâng sanh khoâng dieät, khoâng thöôøng khoâng ñoaïn, khoâng moät khoâng nhieàu, khoâng tôùi khoâng ñi" (ni production ni destruction, ni aneùantissement ni persistance, ni uniteù ni pluraliteù, ni venue ni deùpart).
5."Thò coá khoâng trung voâ saéc, voâ thoï, töôûng, haønh, thöùc; voâ nhaõn, nhó, tyû, thieät, thaân, yù; voâ saéc, thanh, höông, vò, xuùc, phaùp; voâ nhaõn giôùi naõi chí voâ yù thöùc giôùi".
= "Cho neân trong töôùng khoâng, khoâng coù saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc; khoâng coù maét, tai, muõi, löôõi, thaân, yù; khoâng coù saéc, thanh, höông, vò, xuùc, phaùp; khoâng coù nhaõn giôùi cho ñeán khoâng coù yù thöùc giôùi".
Veà maët ngoân ngöõ, chuùng ta nhaän thaáy tieáng Vieät chæ coù moät chöõ "khoâng" ñeå chæ danh töø "taùnh Khoâng" vaø traïng töø phuû ñònh "khoâng phaûi", trong khi tieáng Haùn phaân bieät danh töø "khoâng" (taùnh Khoâng) vaø nhöõng traïng töø phuû ñònh "voâ", "baát" vaø "phi". Ñoù coù theå laø moät trong nhöõng lyù do deã ñöa chuùng ta tôùi hieåu laàm veà chöõ Khoâng trong ñaïo Phaät.
Trong danh töø Phaät giaùo, coù 5 uaån (agreùgats), 6 caên (laø 5 cô quan giaùc quan vaø cô quan tö töôûng = 5 organes des sens, et organe de la penseùe), 6 traàn (laø 5 giaùc quan vaø tö töôûng = 5 sens, et la penseùe), 12 xöù (laø 6 caên coäng vôùi 6 traàn), vaø 18 giôùi (18 mondes). Taát caû ñeàu khoâng coù gì laø thöïc taùnh, laø coá ñònh heát, taát caû ñeàu tuøy duyeân maø ra.
6. "Voâ voâ minh, dieäc voâ voâ minh taän, naõi chí voâ laõo töû, dieäc voâ laõo töû taän; voâ khoå, taäp, dieät, ñaïo; voâ trí, dieäc voâ ñaéc".
(ÔÛ ñaây, ñöøng laàm chöõ "dieäc" vôùi chöõ "dieät", "dieäc" coù nghóa laø "cuõng", "dieät" coù nghóa laø "huûy dieät").= "Khoâng coù voâ minh, cuõng khoâng coù heát voâ minh; cho ñeán khoâng coù giaø cheát, cuõng khoâng coù heát giaø cheát; khoâng coù khoå, taäp, dieät, ñaïo; khoâng coù trí tueä, cuõng khoâng coù chöùng ñaéc".
Nhö vaäy coù nghóa raèng caùi gì cuõng laø Khoâng heát, ngay caû nhöõng ñieàu caên baûn trong giaùo lyù Phaät, nhö Möôøi hai Nhaân duyeân (töø voâ minh cho tôùi laõo töû), Boán Ñeá (khoå, taäp, dieät, ñaïo), maø ngöôøi hoïc Phaät ñaõ nghe ñi nghe laïi cho ñeán khi in saâu vaøo taâm khaûm, vaø ngay caû caùi trí tueä chöùng ñaéc maø ngöôøi tu Phaät vaãn haèng ao öôùc.
Vaäy laø theá naøo ? Neáu taát caû ñeàu laø Khoâng, thì chaúng leõ ñaïo Phaät cuõng laø "khoâng" hay sao ? Dó nhieân caâu naøy khoâng khoûi gaây hoang mang, nghi vaán vaø xaùo troän trong ñaàu ngöôøi hoïc Phaät.
Nôi ñaây, chuùng ta thaáy taát caû söï thaâm saâu vi dieäu cuûa tinh thaàn ñaïo Phaät. Trong Kinh Baùt Nhaõ, moãi khi ñöùc Phaät thuyeát giaûng moät ñieàu quan troïng, ngaøi thöôøng laëp laïi : "Na punar yathocyate" ("Tuy noùi nhö vaäy, nhöng khoâng phaûi laø nhö vaäy"). Bôûi vì ñöùc Phaät muoán löu yù ngöôøi nghe raèng ngoân ngöõ, danh töø chæ laø moät phöông tieän, vaø khi ngaøi leân tieáng noùi ñaõ laø sai, ñaõ taùch rôøi khoûi söï thaät, chæ coù theå ñoùn nhaän ñöôïc baèng thöïc nghieäm, baèng tröïc giaùc. Trong suoát lòch söû trieát hoïc vaø toân giaùo, coù leõ chæ coù ñöùc Phaät laø ngöôøi duy nhaát noùi leân nhöõng lôøi nhö vaäy.
Ngaøi Long Thuï (Nagarjuna) cuõng ñaõ vaïch roõ ra hai möùc ñoä chaân lyù trong giaùo lyù ñöùc Phaät : tuïc ñeá (samvriti satya), töùc laø söï thaät töông ñoái (veùriteù relative), theo quy öôùc (conventionnelle), vaø chaân ñeá, coøn goïi laø ñeä nhaát nghóa ñeá (paramartha satya), töùc laø söï thaät tuyeät ñoái (veùriteù absolue), vónh cöûu (eùternelle), vöôït khoûi khaùi nieäm, ngoân töø (au-delaø des concepts, du langage). Nhìn döôùi khía caïnh tuïc ñeá, thì Möôøi hai Nhaân duyeân, Boán Ñeá coù giaù trò, nhöng nhìn döôùi khía caïnh chaân ñeá, thì Möôøi hai Nhaân duyeân, Boán Ñeá ñeàu laø khoâng, nghóa laø khoâng coù töï taùnh, khoâng coá ñònh. Sôû dó ñöùc Phaät taïo döïng neân nhöõng ñieàu ñoù, laø ñeå giuùp cho chuùng sanh dieät khoå, cuõng nhö ngöôøi thaày thuoác cheá taïo ra lieàu thuoác ñeå chöõa cho ngöôøi beänh khoûi beänh. Giaùo lyù ñöùc Phaät chæ nhö caùi beø duøng ñeå qua soâng, nhö ngoùn tay ñeå chæ maët traêng. Ñoù chæ laø moät phöông tieän, moät giaû thieát (prajnapti). Chaáp vaøo ñoù, coi ñoù nhö laø moät söï thaät coá ñònh, laø sai laàm vaäy.
Theo quan nieäm Ñaïi Thöøa, thì ñaïo Phaät chia ra laøm 3 thôøi kyø :
1- Sô kyø Phaät giaùo : giaûi thích veà "Boán Ñeá", "Möôøi hai Nhaân duyeân", coøn thieân veà hình thöùc (formel), phaân bieät coù khoâng, thieän aùc, v.v. Kinh ñieån laø cuûa Phaät giaùo Nguyeân Thuûy, chuû yeáu laø Tam Taïng Pali.
2- Trung kyø Phaät giaùo : noùi veà "taùnh Khoâng"(shunyata) töùc laø tinh thaàn Baùt Nhaõ. Kinh ñieån thöôøng laø kinh ñieån Ñaïi Thöøa (boä kinh Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, trong ñoù coù kinh Kim Cöông vaø Baùt Nhaõ Taâm kinh).
3- Haäu kyø Phaät giaùo : noùi veà lyù "Chaân Khoâng dieäu höõu". Kinh ñieån laø nhöõng kinh ñieån Ñaïi Thöøa veà sau.
(Baøn veà haäu kyø Phaät giaùo, veà thuyeát Chaân Nhö (tathata), vöôït khoûi khuoân khoå cuûa baøi naøy. Nhöng chuùng ta coù theå noùi sô qua raèng thaät ra taùnh Khoâng vôùi Chaân Nhö laø moät. Khoâng cuõng laø coù, maø coù cuõng laø Khoâng. Söï thaät noù nhö vaäy ("nhö thò", ainsiteù, tel quel), vaø chæ laø nhö vaäy, khoâng theå naøo nhaän ñònh, dieãn taû ñöôïc baèng khaùi nieäm, ngoân töø. Nieát Baøn laø luaân hoài vaø luaân hoài laø Nieát Baøn, giaûi thoaùt laø phieàn naõo vaø phieàn naõo laø giaûi thoaùt. Söï phaù chaáp trôû neân toaøn dieän).
Ñoái vôùi Phaät giaùo Nguyeân Thuûy (Theravada), thì chæ coù sô kyø Phaät giaùo, nghóa laø nhöõng lôøi daäy cuûa ñöùc Phaät Thích Ca ñöôïc cheùp laïi trong Tam Taïng kinh ñieån, môùi laø trung thöïc, laø ñaùng tin caäy. Nhöng ñoái vôùi Phaät giaùo Ñaïi Thöøa (Mahayana), thì chính nhöõng lôøi daäy ñoù (Boán Ñeá, Möôøi hai Nhaân duyeân) thuoäc vaøo tuïc ñeá, vaø nhö vaäy khoâng coù thöïc töôùng, khoâng coá ñònh. Ñaïi Thöøa muoán phaù luoân caû caùi chaáp vaøo nhöõng tuïc ñeá ñoù, baèng "taùnh Khoâng", ñeå cuoái cuøng ñi tôùi chaân ñeá baèng con ñöôøng tröïc giaùc.
Nhöng trong Baùt Nhaõ Taâm Kinh, "khoâng coù trí tueä, maø cuõng khoâng coù chöùng ñaéc". Nghóa laø khi ngöôøi theo Boà Taùt haïnh duøng 6 Ba La Maät ñeå cöùu ñoä chuùng sanh (trong ñoù coù trí Ba La Maät laø caên baûn), thì thaät ra cuõng khoâng coù trí maø cuõng khoâng coù ñaéc. Trong kinh cuõng coù caâu : "Boà Taùt maø bieát mình laø Boà Taùt, thì khoâng phaûi laø Boà Taùt". Bôûi vì theo ñuoåi muïc ñích trôû thaønh Boà Taùt, bieát mình laø Boà Taùt, thì töùc laø coøn mang taâm phaân bieät, coøn chaáp tröôùc, vaø chöa ñöôïc giaûi thoaùt thöïc söï. ÔÛ ñaây, phaù luoân caû caùi chaáp trí ñaéc cuûa Boà Taùt.
Tinh thaàn Baùt Nhaõ nhö vaäy laø tinh thaàn phaù chaáp (non attachement, laâcher-prise), phaù chaáp thöïc sai, phaûi traùi, thieän aùc, xaáu toát, saïch dô, bôûi vì taát caû laø töông ñoái, ñeàu laø ñoái ñaõi, khoâng coá ñònh, tuøy duyeân maø chuyeån bieán. Nhöõng caâu "Vaïn phaùp giai Khoâng", "Cöûa Thieàn laø cöûa Khoâng", cuõng naèm trong yù nghóa ñoù.
Ñeå traû lôøi ngöôøi hoûi coøn naëng tinh thaàn chaáp tröôùc, caùc vò thieàn sö ngaøy xöa thöôøng giô 2 ngoùn tay leân, coù nghóa laø ngöôøi hoûi coøn keït ôû ñoái ñaõi hai beân, töùc laø chöa thaáu ñöôïc ñaïo. Hoaëc laø giô moät ngoùn tay leân ôû giöõa, nghóa laø caâu traû lôøi naèm ôû con ñöôøng Trung ñaïo, khoâng phaûi laø "coù" maø cuõng khoâng phaûi laø "khoâng".
Nhöng thaät ra, chæ coù giöõ im laëng môùi laø gaàn vôùi söï thaät. Nhö söï im laëng saám seùt cuûa ñöùc Phaät Thích Ca, coøn ñöôïc goïi laø Mahamuni, ñöùc Ñaïi Tónh Maëc (Maâu Ni = tónh maëc). Hay söï im laëng huøng hoàn cuûa Boà Taùt Duy Ma Caät (Vimalakirti), ngöôøi ñeä töû cö só ñaày töø bi vaø trí tueä cuûa ñöùc Phaät, tröôùc caâu hoûi veà baûn taùnh cuûa söï vaät.
7. "Dó voâ sôû ñaéc coá, Boà Ñeà Taùt Ñoûa y Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña coá, taâm voâ quaùi ngaïi. Voâ quaùi ngaïi coá, voâ höõu khuûng boá, vieãn ly ñieân ñaûo moäng töôûng cöùu caùnh Nieát Baøn. Tam theá chö Phaät y Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña coá, ñaéc A Naäu Ña La Tam Mieäu Tam Boà Ñeà".
= "Vì khoâng sôû ñaéc, neân Boà Taùt y theo Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, taâm khoâng ngaên ngaïi. Vì khoâng ngaên ngaïi neân khoâng sôï haõi, xa haún ñieân ñaûo moäng töôûng, ñaït ñeán cöùu caùnh Nieát Baøn. Chö Phaät trong ba ñôøi cuõng nöông Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, ñaït ñaïo quaû Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc".
Khoâng sôû ñaéc coù nghóa laø khoâng vöôùng maéc vaøo moät ñieàu gì, ñaït ñöôïc caùi taâm nhö nhö, cho neân Boà Taùt nöông theo tinh thaàn Baùt Nhaõ, xa laùnh taát caû nhöõng mô töôûng sai laàm, vaø ñaït ñöôïc Nieát Baøn. Chính laø voâ ñaéc maø ñaéc, khoâng tìm maø ñaït, ñoù môùi laø tinh thaàn Baùt Nhaõ.
8. "Coá tri Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, thò ñaïi thaàn chuù, thò ñaïi minh chuù, thò voâ thöôïng chuù, thò voâ ñaúng ñaúng chuù, naêng tröø nhaát thieát khoå, chaân thaät baát hö.
Coá thuyeát Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña chuù töùc thuyeát vieát : Yeát ñeá, yeát ñeá, ba la yeát ñeá, ba la taêng yeát ñeá, Boà Ñeà Taùt Baø Ha".= "Neân bieát, Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña laø ñaïi thaàn chuù, laø ñaïi minh chuù, laø voâ thöôïng chuù, laø voâ ñaúng ñaúng chuù, hay tröø ñöôïc heát thaåy khoå, chaân thaät khoâng sai.
Vì vaäy noùi chuù Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, lieàn noùi chuù raèng : Yeát ñeá, yeát ñeá, ba la yeát ñeá, ba la taêng yeát ñeá, Boà Ñeà Taùt Baø Ha ".Ñaây noùi veà Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, nhö moät caâu thaàn chuù (mantra)mang moät söùc maïnh voâ bieân, coù khaû naêng tieâu tröø ñöôïc taát caû nhöõng khoå ñau.
Söï xuaát hieän cuûa caâu thaàn chuù naøy vaøo cuoái baøi kinh vaãn coøn laø moät nghi vaán cho nhöõng nhaø Phaät hoïc. Coù nhöõng nhaø Phaät hoïc cho raèng vaøo luùc nhöõng baûn cuoái cuûa Baùt Nhaõ Taâm Kinhñöôïc soaïn thaûo (theá kyû thöù IV sau CN), thì Maät toâng (tantrisme) ñaõ baét ñaàu phaùt trieån maïnh meõ nôi daân gian, vaø ñaõ baét ñaàu xaâm nhaäp vaøo Phaät giaùo. Ñieàu ñoù giaûng nghóa taïi sao baøi Baùt Nhaõ Taâm Kinh laïi ñöôïc keát thuùc baèng moät caâu chuù. Nguyeân vaên chöõ Phaïn laø : "Gate gate paragate parasamgate bodhi svaha", coù nghóa laø : "Vöôït qua, vöôït qua, vöôït qua beân bôø kia, hoaøn toaøn vöôït qua, hoaøn toaøn giaùc ngoä !" (theo thieån yù, neáu muoán ñoïc nhö moät caâu chuù, thì neân giöõ nguyeân vaên chöõ Phaïn, chöù duøng chöõ Phaïn phieân aâm ra chöõ Haùn "Yeát ñeá yeát ñeá..." thì thaät laø voâ nghóa, cuõng khoâng khaùc gì goïi La Fontaine laø Laõ Phuïng Tieân, Napoleùon laø Naõ Phaù Luaân, v.v.).
Nhöng coøn moät caùch hieåu caâu chuù naøy, theo tinh thaàn Thieàn, laø : ñoïc caâu chuù naøy khoâng phaûi ñeå hieåu, maø ñeå chæ thaúng vaøo taâm, caùi taâm khoâng khoâng phaân bieät, khoâng yù nieäm. Khaùc vôùi phaàn ñaàu duøng ngoân töø, yù nieäm ñeå giaûng giaûi, caâu chuù keát thuùc naøy ñaùnh thaúng moät chuøy vaøo tröïc giaùc, vaøo caùi taâm ñaõ môû roäng ñeå saün saøng ñoùn nhaän trí tueä vöôït khoûi ngoân töø. Ñoù laø caùch giaûng cuûa thieàn sö Thanh Töø, vaø thaày coù daãn hai thí duï laø baøi keä cuûa thieàn sö Trì Baùt ñôøi Lyù, doøng Tyø Ni Ña Löu Chi, vaø baøi taùn Tueä Trung Thöôïng Só bôûi quoác sö Toâng Caûnh, ñôøi Traàn, caû hai ñeàu keát thuùc baèng caâu "AÙn toá roâ toá roâ taát rò".
Keát luaän Ñoïc vaø nghieàn ngaãm Baùt Nhaõ Taâm Kinh giuùp chuùng ta hieåu theâm veà chöõ Khoâng (Shunyata)laø ñieåm caên baûn vaø khoù hieåu nhaát trong ñaïo Phaät.
Phaûi hieåu ñuùng chöõ Khoâng, môùi ñuùng laø môû vaøo cöûa Thieàn, cöûa Phaät. Nhöng hieåu khoâng cuõng chöa ñuû, coøn phaûi tu chöùng nöõa, coøn phaûi aùp duïng trong cuoäc soáng haøng ngaøy, theo tieán trình "vaên, tö, tu" (hoïc hoûi, suy nghó, tu taäp)...
Khoâng khoâng coù nghóa laø khoâng coù gì, laø coi taát caû cuoäc ñôøi nhö moät con soá khoâng lôùn, laø mình phaûi buoâng xuoâi taát caû, phaûi chaáp nhaän taát caû, hay choái boû taát caû. Khoâng coù nghóa laø coù, nhöng caùi coù nhö vaäy vaø chæ nhö vaäy thoâi, khoâng coù nhöõng gì taâm trí con ngöôøi theâm bôùt vaøo ñoù, nghóa laø nhöõng aûo töôûng gaây neân bôûi chính mình.
Muïc ñích cuûa Khoâng laø ñeå phaù caùi "coù", khoâng phaûi laø caùi "coù" nhö vaäy thoaùt khoûi moïi yù nieäm, ngoân töø, nhöng maø laø caùi "coù" taïo neân bôûi chính mình, vaø laøm cho mình chaáp vaøo ñoù. Tinh thaàn Baùt Nhaõ laø tinh thaàn phaù chaáp, phaù chaáp höõu, phaù chaáp ngaõ, phaù chaáp thöôøng, phaù chaáp phaùp, phaù chaáp trí ñaéc, vaø phaù ngay caû caùi chaáp khoâng.
Khoâng phaûi laø moät söï tình côø khi luïc toå Hueä Naêng vaø vua Traàn Thaùi Toâng ñeàu nghe tôùi caâu "Öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm" trong Kinh Kim Cöông, maø boãng nhieân giaùc ngoä. Khoâng ñeå taâm vöôùng maéc vaøo ñaâu, töùc laø thaáu ñaït caùi Khoâng, laø giaûi thoaùt.
Taát caû nhöõng coâng aùn, baøi thô, caâu keä cuûa caùc vò thieàn sö töø xöa tôùi nay vaãn chæ phaûng phaát tinh thaàn Khoâng huyeàn dieäu. Cuõng nhö baøi thô sau ñaây cuûa thieàn sö Höông Haûi (doøng Truùc Laâm, theá kyû thöù XVII-XVIII, ñôøi nhaø Nguyeãn) :
Taïm dòch laø :"Nhaïn quaù tröôøng khoâng,
nh traàm haøn thuûy.
Nhaïn voâ di tích chi yù,
Thuûy voâ löu aûnh chi taâm".Caùi ñaëc ñieåm cuûa con ngöôøi laø hay muoán naém giöõ, muoán theo ñuoåi moät caùi gì khoâng bao giôø naém giöõ ñöôïc. Nhìn con nhaïn löôùt qua vôùi chieác boùng lung linh treân maët nöôùc, maø ñaõ muoán löu laïi boùng hình trong phim aûnh, trong tranh veõ, trong lôøi thô. Trong khi ñoù, nhaïn chæ bay qua, khoâng coù yù ñeå laïi daáu veát, nöôùc chæ phaûn aùnh laïi, khoâng coù taâm giöõ laïi boùng hình. Boùng hình ñoù coù hay khoâng cuõng chæ laø trong aùnh maét cuûa ngöôøi nhìn, laø trong taâm cuûa ngöôøi thöôûng ngoaïn. Noùi laø khoâng coù thì cuõng khoâng ñuùng. Coù, nhöng söï thaät laø khoâng coù gì khaùc, khoâng coù gì ñeå naém baét, ñeå ghi laïi, ñeå tieác nuoái."Nhaïn lieäng treân khoâng,
AÙnh chìm ñaùy nöôùc,
Nhaïn khoâng löu daáu veát,
Nöôùc chaúng giöõ boùng hình".Coù bình dò thaûn nhieân nhö vaäy, thì cuõng chaúng khaùc maáy gì Khoâng.
Trònh Nguyeân Phöôùc
6/1999
Taøi lieäu ñoïc theâm 1. EDWARD CONZE, Le Bouddhisme, Editions Payot & Rivages, coll Petite Bibliotheøque, 1952-1995
2. PETER HARVEY , Le Bouddhisme - Enseignements, histoire, pratiques, Editions du Seuil, 1993
3. THÍCH NHAÁT HAÏNH, Le coeur de la compreùhension - Commentaires sur le Soutra du Coeur de la Prajnaparamita, Village des Pruniers, 1990
4. THÍCH THANH TÖ Ø , Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña Taâm Kinh giaûng giaûi, http://www.thuong-chieu.org/
5. THÍCH THANH TÖ Ø, Thieàn sö Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn TP Hoà Chí Minh, 1995
6. DAISETZ TEITARO SUZUKI, Manuel de Bouddhisme Zen, Editions Derby, 1999
7. CHOGYAM TRUNGPA , Pratique de la voie tibeùtaine, Editions du Seuil, coll Points Sagesse, 1976
8. ALAN W. WATTS, Le Bouddhisme Zen, Editions Payot, coll Petite Bibliotheøque, 1969
[ Trôû Veà ]