Theá Naøo Laø Voâ Minh Duyeân Haønh? 

101. Veà 24 duyeân ñaõ keå, thì voâ minh laø duyeân cho phöôùc haønh theo hai caùch, cho phi phöôùc haønh theo nhieàu caùch, vaø cho baát ñoäng haønh theo moät caùch. 

102. Voâ minh laø ñieàu kieän cho phöôùc haønh theo hai kieåu: keå nhö duyeân sôû duyeân vaø nhö duyeân y chæ. Vaøo luùc hieåu ñöôïc, nhôø quaùn tueä, raèng voâ minh ñöa ñeán taøn haïi vaø ñoïa laïc, thì voâ minh laø duyeân sôû duyeân cho phöôùc haønh thuoäc coõi duïc, cuõng vaäy, vaøo luùc bieát ñöôïc moät taâm roái loaïn, v.v. nhôø thaéng trí, thì voâ minh laø duyeân sôû duyeân cho phöôùc haønh thuoäc saéc giôùi. Nhöng voâ minh laø ñieàu kieän thaân y ôû caû hai tröôøng hôïp, nghóa laø cho caùc haønh thuoäc duïc giôùi, khi moät ngöôøi vì muoán vöôït qua voâ minh maø laøm nhöõng phöôùc nghieäp nhö boá thí, v.v. vaø cho caùc haønh thuoäc saéc giôùi, nôi ngöôøi vì muïc ñích töông töï maø tu thieàn ñònh saéc giôùi. Cuõng theá, khi moät ngöôøi vì khao khaùt khoaùi laïc coõi duïc coõi saéc maø laøm caùc coâng ñöùc treân, vì bò voâ minh laøm môø maét. 

103. Vôùi phi phöôùc haønh, thì voâ minh laø duyeân theo nhieàu caùch. Ñoù laø, noù laøm ñieàu kieän sôû duyeân vaøo luùc sanh taâm tham, v.v. laøm sôû duyeân taêng thöôïng vaø sôû duyeân thaân y vaø luùc ñaët taàm quan troïng cho voâ minh vaø thöôûng thöùc noù; laøm thaân y duyeân nôi ngöôøi vì voâ minh laøm môø aùm, khoâng yù thöùc moái nguy, maø saùt sanh haïi maïng, v.v. laø voâ giaùn duyeân, ñaúng voâ giaùn, voâ giaùn thaân y, taäp haønh duyeân, phi höõu vaø ly khöù duyeân cho toác haønh taâm thöù hai vaø nhöõng toác haønh taâm keá tieáp, laøm nhaân duyeân, caâu sanh, hoã töông y chæ, töông öng höõu duyeân vaø baát ly khöù nôi ngöôøi laøm vieäc baát thieän. 

104. Ñoái vôùi caùc haønh baát ñoäng, thì voâ minh chæ laøm ñieàu kieän theo moät caùch, laø thaân y maø thoâi. Vaø voâ minh laøm duyeân thaân y cho baát ñoäng haønh caàn ñöôïc hieåu nhö ñaõ noùi ôû ñoaïn 102, ñoái vôùi phöôùc haønh. 

105. ÔÛ ñaây, coù theå coù caâu hoûi: Nhöng sao laïi theá? Coù phaûi voâ minh laø duyeân duy nhaát cho haønh, hay coù nhieàu duyeân khaùc? Laäp tröôøng ôû ñaây laø theá naøo? Neáu voâ minh laø thaân duy nhaát, thì seõ ñöa ñeán söï xaùc nhaän coù moät thaân duy nhaát. Coøn neáu coù nhieàu duyeân khaùc, thì noùi "voâ minh duyeân haønh" laø sai. Traû lôøi: Khoâng töø moät nhaân maø sinh moät hay nhieàu quaû, cuõng khoâng phaûi moät quaû töø nhieàu nhaân. Nhöng thaät ích lôïi neáu laáy moät nhaân moät quaû laøm ñaïi bieåu. 

106. Khoâng phaûi raèng coù moät hay nhieàu quaû, töø moät caùi nhaân duy nhaát, cuõng khoâng phaûi coù moät quaû duy nhaát töø nhieàu nhaân, maø phaûi noùi raèng coù nhieàu quaû töø nhieàu nhaân. Nghóa laø, töø moät caùi nhaân ña daïng, nhö thôøi tieát, ñaát ñai, haït gioáng vaø ñoä aåm, ta thaáy coù moät caùi quaû ña daïng sinh ra, ñoù laø maàm coù theå thaáy vaø muøi, vò, v.v. Nhöng chæ ñöa ra ñaïi dieän moät nhaân moät quaû laø "Voâ minh duyeân haønh", "haønh duyeân thöùc"... vì ñieàu naøy coù moät yù nghóa, moät coâng duïng. 

107. Ñöùc Theá toân duøng moät nhaân moät quaû laøm ñaïi bieåu, khi ñieàu naøy thích hôïp cho vieäc giaùo hoùa, vaø thuaän theo caên taùnh ngöôøi nghe. Coù khi ngaøi laøm vaäy vì ñoù laø yeáu toá caên ñeå, coù khi vì ñoù laø yeáu toá roõ nhaát, vaø coù khi laïi vì ñoù laø yeáu toá khoâng chung cho taát caû. 

Trong ñoaïn "xuùc duyeân thoï", ngaøi noùi moät nhaân moät quaû vì ñoù laø yeáu toá caên ñeå. Xuùc laø nhaân caên ñeå cuûa thoï, vì caùc loaïi caûm thoï ñöôïc ñònh nghóa theo loaïi xuùc, nhö thoï do nhaõn xuùc sanh, v.v.. vaø thoï laø caùi quaû chính yeáu cuûa xuùc, vì xuùc ñöôïc ñònh roõ tuøy theo loaïi caûm thoï maø noù laøm phaùt sinh. Ngaøi noùi moät nhaân duy nhaát trong caâu "ñaøm beänh" (beänh do ñaøm thaïnh) vì ñoù laø nhaân roõ nhaát, khoâng phaûi nghieäp hay gì khaùc, ñöôïc noùi veà sau, trong cuøng moät baûn kinh. Ngaøi noùi moät nhaân duy nhaát trong caâu: "Naøy caùc tyû kheo, phaøm coù nhöõng phaùp gì baát thieän, phaùp aáy ñeàu baét nguoàn töø söï phi nhö lyù taùc yù". (S. v, 91), vì nhaân aáy khoâng chung cho taát caû: söï phi nhö lyù taùc yù caùc phaùp baát thieän laø khoâng chung cho taát caû, kieåu nhö caên vaø traàn laø chung cho taát caû. 

108. Do vaäy, maëc duø caùc nhaân khaùc cuûa haønh, nhö caên, traàn vaø caùc phaùp cu sanh laø thöïc höõu, song voâ minh vaãn ñöôïc xem nhö caùi nhaân ñaïi bieåu cho caùc nhaân sinh ra haønh, vì tröôùc heát noù laø yeáu toá caên ñeå, caùi nhaân cuûa moïi nhaân khaùc (cuûa haønh) nhö tham, v.v. nhö ñöôïc noùi: "Tham taêng tröôûng nôi moät ngö?i soáng thaáy vò ngoït nôi caùc phaùp" (S. ii, 84) vaø: "Vôùi söï sanh cuûa voâ minh, coù söï sanh cuûa laäu hoaëc". Laïi nöõa, ñoù laø caùi nhaân roõ nhaát: "Naøy caùc tyû kheo, vì khoâng bieát, vì voâ minh noù laøm caùc phöôùc haønh". Vaø sau cuøng, vì nhaân aáy khoâng chung cho taát caû. Bôûi vaäy, söï duøng moät nhaân laøm ñaïi bieåu vaø moät quaû ñaïi bieåu, caàn ñöôïc hieåu theo loái giaûi thích naøy ôû moãi tröôøng hôïp. 

109. ÔÛ ñaây, coù theå naïn vaán: "Voâ minh thaät ñaùng traùch vaø hoaøn toaøn baát khaû yù, nhöng sao noù laïi coù theå laø duyeân cho caùc phöôùc haønh vaø baát ñoäng haønh? Mía ngoït khoâng moïc töø gioáng ñaéng. Traû lôøi: Sao laïi khoâng? Trong theá gian, cuõng coâng nhaän raèng nhöõng duyeân sanh ra moät phaùp naøo ñoù coù theå traùi ngöôïc vôùi phaùp aáy, hoaëc khoâng traùi ngöôïc, coù theå gioáng hoaëc khoâng gioáng phaùp aáy. Vì phaùp aáy khoâng thaønh dò thuïc quaû. 

110. Moät ñieàu ñöôïc theá gian coâng nhaän laø, khi caùc phaùp ñaõ coù moät duyeân (ñieàu kieän), thì duyeân aáy coù theå traùi ngöôïc hoaëc khoâng traùi ngöôïc vôùi phaùp aáy veà maët hieän höõu, töï tính, nhieäm vuï, v.v. Moät taâm ñi tröôùc coù theå laø moät duyeân ñoái laäp veà phöông dieän hieän höõu, v.v. vôùi taâm ñeán sau. Nghieäp laø moät duyeân traùi ngöôïc veà maët töï tính, v.v. vôùi saéc. Söõa laø moät duyeân cho bô, v.v. khoâng gioáng noù. AÙnh saùng laø duyeân cho nhaõn thöùc nhöng traùi ngöôïc veà nhieäm vuï, v.v. vôùi nhaõn thöùc. Nöôùc ñöôøng laø duyeân cho caùc thöù röôïu. Ñaáy laø nhöõng thí duï veà duyeân traùi ngöôïc vôùi caùi ñeán sau. Nhöng maét vaø saéc laø duyeân sinh ra nhaõn thöùc thì khoâng traùi ngöôïc vôùi nhaõn thöùc veà phöông dieän hieän höõu. Toác haønh taâm thöù nhaát vaø nhöõng toác haønh keá tieáp laø duyeân cho nhöõng toác haønh taâm sau nöõa, duyeân naøy khoâng traùi ngöôïc veà phöông dieän töï tính, nhieäm vuï. 

Duyeân cuõng coù theå gioáng hoaëc khoâng gioáng vôùi quaû do duyeân sinh. Saéc phaùp, ví duï thôøi tieát vaø thöïc phaåm, laø duyeân cho saéc phaùp, nhö haït luùa laø duyeân cho caây luùa: ñaáy laø tröôøng hôïp gioáng nhau. Saéc cuõng coù theå laø duyeân cho voâ saéc, vaø voâ saéc duyeân cho saéc: ñaáy laø khaùc nhau, nhö loâng boø loâng cöøu laø duyeân cho coû dabba moïc. Nhöõng phaùp naøo do caùc phaùp khaùc (gioáng hoaëc khoâng gioáng, traùi ngöôïc hoaëc khoâng traùi ngöôïc) laøm duyeân, thì khoâng phaûi laø quaû cuûa caùc phaùp aáy. 

111. Bôûi vaäy, maëc duø voâ minh coù quaû hoaøn toaøn khoâng khaû yù, vaø töï tính noù thaät ñaùng traùch, song vaãn laø duyeân cho caùc phöôùc haønh, phi phöôùc haønh, baát ñoäng haønh duyeân naøy traùi hoaëc khoâng traùi, gioáng hay khaùc noù, tuøy tröôøng hôïp, veà phöông dieän töï tính, hieän höõu, nhieäm vuï. Do vaäy, "Vì khoâng bieát, vì voâ minh veà khoå, taäp, v.v. chöa ñöôïc töø boû, vì khoâng bieát quaù khöù vò lai, con ngöôøi tin raèng voøng taùi sinh laø vui neân noù daáu mình vaøo ba loaïi haønh laøm nhaân cho khoå". (ñoaïn 62). 

112. Laïi coøn coù loái giaûi thích sau: 

Khi moät ngöôøi voâ minh veà söï cheát, 
taùi sinh vaø voøng sinh töû. 
khoâng bieát ñaëc tính caùc phaùp ñöôïc taïo, 
töùc caùc phaùp duyeân sinh. 
Vaø trong voâ minh noù laøm caùc haønh thuoäc ba loaïi 
Thì khi ñoù, chính voâ minh laø duyeân cho moãi loaïi haønh.

114. Khi môø mòt veà taùi sinh, thì thay vì hieåu "sanh laø söï bieåu hieän cuûa naêm uaån", con ngöôøi laïi töôûng töôïng coù moät linh hoàn tröôøng cöûu di chuyeån töø theá giôùi naøy sang theá giôùi khaùc, vaø töø theá giôùi khaùc ñeán theá giôùi naøy. 

116. Khi môø mòt veà nhöõng ñaëc tính cuûa haønh, thì thay vì hieåu nhöõng ñaëc tính rieâng vaø chung (bieät töôùng, toáng töôùng), noù laïi töôûng töôïng haønh laø ngaõ, thuoäc veà ngaõ; laø thöôøng, laïc vaø tònh. 

117. Khi môø mòt veà caùc phaùp duyeân sinh, thì thay vì xem söï sinh khôûi cuûa haønh laø do voâ minh, noù töôûng töôïng coù moät caùi ngaõ chuû teá cuûa bieát hoaëc khoâng bieát, haønh ñoäng vaø laøm phaùt sinh haønh ñoäng, caùi ngaõ aáy xuaát hieän vaøo luùc kieát sanh; vaø töôûng töôïng raèng cöïc vi, ñaïi ngaõ... thaønh hình trong nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau cuûa thai baøo, ñem laïi cho noù caùc caên, vaø khi baøo thai ñaày ñuû caùc caên thì noù chaïm xuùc, caûm thoï, khaùt aùi, chaáp thuû, noã löïc vaø taùi sinh trong ñôøi keá tieáp, hoaëc töôûng töôïng raèng, taát caû chuùng sinh ñeàu do ñònh meänh, ngaãu nhieân, hoaëc töï nhieân sanh. (D. i,53) Noù töôûng töôïng nhö vaäy, do voâ minh laøm muø loøa. 

118. Nhö ngöôøi muø ñi khaép maët ñaát, khí gaëp chaùnh ñaïo, khi gaëp taø ñaïo, khi leân ñoài khi xuoáng hoá, khi gaëp ñaát baèng, khi gaëp choã loài loõm, con ngöôøi cuõng theá luùc thì laøm caùc phöôùc nghieäp, luùc thì laøm phi phöôùc nghieäp, luùc thì laøm baát ñoäng nghieäp. Do ñoù: 

119. 

Nhö ngöôøi muø sôø soaïng 
Khoâng ñöôïc höôùng ñaïo giuùp 
Noù choïn ñöôøng khi ñuùng 
Nhöng cuõng coù khi laàm. 
Keû ngu khoâng ai daïy 
ôû trong voøng sinh töû 
ba hoài laøm nghieäp phöôùc 
ba hoài laøm nghieäp toäi 
cuõng gioáng heät anh muø. 

Nhöng khi noù bieát Phaùp 
thaâm nhaäp boán dieäu ñeá 
cuoái cuøng heát voâ minh 
noù ñi ñöôïc an oån.

Thöùc - 32 Dò Thuïc Thöùc Thuoäc Theá Gian 

120. Trong meänh ñeà "haønh duyeân thöùc", thöùc naøy coù saùu, laø nhaõn thöùc, nhó, tæ, thieät, thaân, yù thöùc . ÔÛ ñaây, nhaõn thöùc coù hai, laø thieän dò thuïc vaø baát thieän dò thuïc. Nhó tæ thieät thaân thöùc cuõng vaäy. Nhöng yù thöùc coù 22, laø: 

- hai yù giôùi dò thuïc thieän, baát thieän; 
- ba yù thöùc giôùi voâ nhaân (caâu höõu hæ, caâu höõu xaû, vaø baát thieän); 
- taùm dò thuïc höõu nhaân (xeáp theo caâu höõu hæ hay xaû, töông öng hay khoâng töông öng trí, vaø caàn hay khoâng caàn nhaéc baûo); 
- naêm taâm saéc giôùi; 
- boán taâm voâ saéc.

121. Coù theå neâu caâu hoûi: Laøm sao bieát ñöôïc caùc thöùc naøy thöïc söï coù haønh laøm duyeân? 

Traû lôøi: Vì khoâng coù nghieäp dò thuïc neáu khoâng coù nghieäp tích luõy. Thöùc naøy laø nghieäp dò thuïc, vaø nghieäp dò thuïc khoâng sinh khôûi khi khoâng coù nghieäp tích luõy. Neáu noù cöù khôûi (duø khoâng coù nghieäp tích luõy) thì khi aáy taát caû dò thuïc thöùc seõ khôûi leân trong taát caû loaïi höõu, nhöng thöïc teá khoâng vaäy. Do vaäy, bieát thöùc naøy coù haønh laøm duyeân. 

122. Nhöng thöùc naøo coù haønh naøo laøm duyeân? 

Tröôùc heát, 16 taâm sau ñaây sanh khôûi do phöôùc haønh duïc giôùi laøm duyeân, ñoù laø: naêm thieän dò thuïc laø nhaõn thöùc, nhó tæ thieät thaân thöùc, moät loaïi yù giôùi vaø hai loaïi yù thöùc giôùi (caâu höõu hæ vaø xaû), taùm taâm duïc giôùi dò thuïc; nhö ñöôïc noùi: "Do thieän nghieäp duïc giôùi ñaõ laøm, ñaõ ñöôïc tích luõy, maø sanh khôûi dò thuïc nhaõn thöùc, nhó tæ thieät thaân thöùc, dò thuïc yù giôùi, yù thöùc giôùi caây höõu hæ, yù thöùc giôùi caâu höõu xaû, vaø taùm loaïi: 

- caâu höõu hæ, töông öng trí, caàn nhaéc baûo, 
- caâu höõu hæ, töông öng trí, khoâng caàn nhaéc, 
- caâu höõu hæ, khoâng töông öng trí, caàn nhaéc baûo 
- caâu höõu hæ, khoâng töông öng trí, khoâng caàn nhaéc 

- caâu höõu xaû, töông öng trí, caàn nhaéc baûo 
- caâu höõu xaû, töông öng trí, khoâng caàn nhaéc, 
- caâu höõu xaû, khoâng töông öng trí, caàn nhaéc baûo, 
- caâu höõu xaû, khoâng töông öng trí, khoâng caàn nhaéc. (Dhs.498)

Treân ñaây laø 21 taâm do duyeân phöôùc haønh. 

124. Baûy taâm do duyeân phi phöôùc haønh laø: naêm baát thieän dò thuïc nhaõn thöùc cho ñeán nhaân thöùc, moät yù giôùi vaø moät yù thöùc giôùi, nhö ñöôïc noùi: "Do baát thieän nghieäp ñaõ ñöôïc laøm, ñaõ ñöôïc tích luõy, maø dò thuïc nhaõn thöùc cho ñeán thaân thöùc sanh khôûi, dò thuïc yù giôùi vaø dò thuïc yù thöùc giôùi sanh khôûi" (Dhs.564) 

125. Coù boán taâm dò thuïc voâ saéc coù ñieàu kieän (duyeân) laø baát ñoäng haønh: "Do thieän nghieäp voâ saéc ñaõ ñöôïc laøm, ñöôïc tích luõy, baèng caùch tu thieàn voâ saéc, vôùi söï töø boû thaân laïc khoå... vò aáy chuùng truù dò thuïc töù thieàn, thieàn naøy vôùi söï hoaøn toaøn vöôït qua saéc töôûng... caâu höõu Khoâng voâ bieân xöù... Thöùc voâ bieân... voâ sôû höõu... phi töôûng phi phi töôûng xöù". 

126. Sau khi bieát loaïi thöùc naøo do duyeân haønh naøo, ta haõy tìm hieåu thöùc aáy sanh khôûi nhö theá naøo. 

Söï Sanh Khôûi Taâm Dò Thuïc 

Taát caû taâm dò thuïc sanh khôûi theo hai caùch: trong doøng töông tuïc cuûa ñôøi soáng vaø vaøo luùc kieát sanh. 

Hai nhoùm naêm thöùc tröôùc, thuoäc phöôùc haønh vaø phi phöôùc haønh, hai yù giôùi (moät thieän moät baát thieän), vaø yù thöùc giôùi voâ nhaân caâu höõu hæ, laø 13 taâm chæ sanh khôûi trong quaù trình hieän höõu cuûa naêm uaån, 19 taâm coøn laïi sanh khôûi trong caû ba coõi hoaëc trong ñôøi, hoaëc ôû kieát sanh, tuøy tröôøng hôïp. Nhö theá naøo? 

a) Trong Quaù Trình Moät Ñôøi 

127. Nôi moät ngöôøi ñaõ taùi sinh do thieän dò thuïc hoaëc baát thieän dò thuïc, thì khi caùc caâu ñaõ thuaàn thuïc, naêm thieän dò thuïc nhaõn thöùc vaân vaân khôûi leân hoaøn taát caùc nhieäm vuï thaáy nghe ngöûi neám sôø khi gaëp naêm ñoái töôïng khaû yù hay khaû yù trung tính ñi vaøo söï chuù yù cuûa caùc caên vaø coù tònh saéc cuûa maét vaân vaân laøm choã y cöù. Cuõng vaäy, naêm baát thieän dò thuïc kh?i leân, khi ñoái töôïng laø baát khaû yù hay baát khaû yù trung tính. Möôøi thöù dò thuïc naøy khoâng thay ñoåi veà phöông dieän moân, ñoái töôïng, choã y cöù vaät lyù, nhieäm vuï vaø vò trí trong loä trình taâm. 

128. Tieáp theo thieän dò thuïc nhaõn (nhó tæ..) thöùc, thieän dò thuïc yù giôùi khôûi leân laøm nhieäm vuï thieáp thoï, cuøng ñoái töôïng vôùi noù, nhöng choã y cöù laø taâm cô (heart-basis). Keá tieáp baát thieän nhaõn thöùc, v.v. coù baát thieän yù giôùi khôûi leân. Hai thöù naøy trong khi coù thay ñoåi veà caên moân, ñoái töôïng, laïi khoâng thay ñoåi veà saéc caên vaø vò trí trong taâm loä trình. 

129. Tieáp theo thieän dò thuïc yù giôùi, laø yù thöùc giôùi voâ nhaân caâu höõu vôùi hæ hoaøn taát nhieäm vuï suy ñaït coù cuøng ñoái töôïng nhö yù giôùi, coù nhuïc ñoaøn taâm (taâm cô) laøm choã y cöù. Khi ñoái töôïng laø moät vaät raát soáng ñoäng thuoäc moät trong saùu cöûa (moân) cuûa höõu tình duïc giôùi, thoâng thöôøng vaøo cuoái nhöõng toác haønh taâm töông öng vôùi tham, ñoái töôïng aáy ngaên söï taùi dieãn cuûa höõu phaàn baèng caùch khôûi leân moät hoaëc hai laàn taâm ñoàng sôû duyeân coù cuøng ñoái töôïng vôùi toác haønh taâm, nhö Luaän Trung boä noùi. Nhöng Sôù giaûi A tì ñaøm thì noùi coù hai loaïi chæ taâm ñoàng sôû duyeân: moät laø ñoàng sôû duyeân coù cuøng ñoái töôïng vôùi nhöõng toác haønh taâm tröôùc, hai laø pitthi-bhavanga chæ haäu quaû höõu phaàn (xem Ch. XIV, 122). Noù thay ñoåi veà moân vaø ñoái töôïng, nhöng khoâng ñoåi veà caên baûn vaät lyù, vò trí vaø nhieäm vuï. 

Treân ñaây laø 13 loaïi taâm sanh khôûi trong quaù trình moä ñôøi, ôû loaïi höõu tình coù naêm uaån. 

130. Veà 19 taâm coøn laïi, khoâng taâm naøo laø khoâng khôûi leân nhö moät kieát sanh töông öng vôùi noù, (xem ñ. 133). Nhöng trong quaù trình moät ñôøi, thì yù thöùc giôùi thieäu vaø baát thieän dò thuïc voâ nhaân hai thöù, khôûi leân hoaøn taát boán nhieäm vuï: suy ñaït ôû nguõ moân, tieáp theo thieän vaø baát thieän duïc yù giôùi, ñoàng sôû duyeân ôû saùu moân nhö ñaõ noùi, nhieäm vuï höõu phaàn tieáp theo kieát sanh do chính chuùng ñem laïi, khi khoâng coù taâm naøo khôûi leân giaùn ñoaïn höõu phaàn, vaø cuoái cuøng laø nhieäm vuï töû taâm ôû cuoái quaù trình hieän höõu. Nhö vaäy, hai taâm naøy (yù thöùc giôùi dò thuïc voâ nhaân thieän, baát thieän) khoâng thay ñoåi veà phöông dieän coù moät taâm cô, vaø khaû bieán veà cöûa caên, ñoái töôïng, vò trí vaø nhieäm vuï. 

131. Taùm taâm duïc giôùi thieän dò thuïc höõu nhaân (42-49) sinh khôûi laøm ba nhieäm vuï ñoàng sôû duyeân ôû saùu moân, höõu phaàn sau kieát sanh do chính chuùng ñem laïi, khi khoâng coù söï sanh taâm naøo laøm giaùn ñoaïn doøng höõu phaàn, vaø cuoái cuøng laø nhieäm vuï töû taâm. Chuùng khoâng ñoåi veà phöông dieän taâm cô vaø thay ñoåi veà ñoái töôïng, moân, vò trí vaø nhieäm vuï. 

132. Naêm taâm saéc giôùi dò thuïc (57-61) vaø boán taâm voâ saéc dò thuïc (62-65) sanh khôûi vôùi hai nhieäm vuï laø höõu phaàn tieáp sau kieát sanh do chính chuùng ñem laïi, neáu khoâng coù söï giaùn ñoaïn höõu phaàn, vaø töû taâm ôû cuoái ñôøi. Nhöõng taâm saéc giôùi baát bieán veà taâm cô, ñoái töôïng, nhöng thay ñoåi veà vò trí, nhieäm vuï. Nhöõng taâm voâ saéc giôùi thì sanh khôûi khoâng caàn taâm cô, khoâng thay ñoåi veà ñoái töôïng, coù thay ñoåi veà vò trí nhieäm vuï. 

Ñaáy laø 32 dò thuïc taâm sanh khôûi trong quaù trình moät doøng hieän höõu coù haønh laøm duyeân. Vaø trong quaù trình naøy, nhöõng loaïi haønh laøm ñieàu kieän nghieäp duyeân vaø thaân y duyeân cho nhöõng dò thuïc taâm aáy. 

b) Vaøo Giai Ñoaïn Kieát Sanh 

133. Caâu noùi treân ñaây "Veà 19 taâm coøn laïi, khoâng coù taâm naøo sanh maø khoâng laø kieát sanh thích öùng" ôû ñoaïn 130 caàn giaûi thích chi tieát nhö sau, vôùi caùc vaán ñeà: 

- Coù Bao Nhieâu Loaïi Kieát Sanh? Coù Bao Nhieâu Loaïi Kieát Sanh Taâm? Kieát Sanh Saåy Ra ÔÛ Ñaâu, Caùch Naøo? Kieát Sanh Taâm Laáy Gì Laøm Ñoái Töôïng? 

Traû lôøi nhö sau: 

134. Keå caû kieát sanh cuûa nhöõng chuùng sinh phi töôûng, coù 20 loaïi kieát sanh. 

Coù 19 loaïi taâm kieát sanh nhö ñaõ taû. 

Kieát sanh vôùi yù thöùc giôùi baát thieän, dò thuïc voâ nhaân xaûy ra ôû caùc ñoïa xöù. Kieát sanh vôùi thieän dò thuïc (41) xaûy ra ôû coõi ngöôøi, nôi nhöõng keû sanh manh, sinh ra ñaõ muø, hoaëc ñieác, ñieân, ngôù ngaån khoâng coù nam caên hoaëc nöõ caên. Kieát sanh vôùi thieän taâm duïc giôùi höõu phaàn (42-49) xaûy ra ôû caùc loaøi chö thieân duïc giôùi vaø ngöôøi coù phöôùc ñöùc. Kieát sanh vôùi naêm dò thuïc saéc giôùi (57-61) 

Xaûy ra ôû saéc giôùi Phaïm thieân. Kieát sanh vôùi boán saéc (62-65) xaûy ra ôû voâ saéc giôùi. Nhö vaäy kieát sanh phuø hôïp vôùi nhaân duyeân cuûa noù. Noùi vaén taét, thì kieát sanh thöùc coù ba loaïi ñoái töôïng laø quaù khöù, hieän tai vaø khoâng theå xeáp loaïi theo thôøi gian. Kieát sanh cuûa loaøi phi töôûng khoâng coù ñoái tuôïng. 

135. Trong thöùc voâ bieân xöù vaø phi töôûng phí phi töôûng xöù, ñoái töôïng cuûa kieát sanh laø quaù khöù. Ñoái töôïng cuûa 10 loaïi kieát sanh duïc giôùi laø quaù khöù hoaëc hieän taïi. Ñoái töôïng cuûa caùc kieát sanh coøn laïi laø khoâng theå phaân loaïi. Nhöng trong khi kieát sanh thöùc khôûi leân vôùi ba loaïi ñoái töôïng nhö theá, thì töû taâm maø keá ñoù kieát sanh khôûi leân, chæ coù moät ñoái töôïng hoaëc quaù khöù hoaëc khoâng theå phaân loaïi, vì khoâng coù töû taâm vôùi moät ñoái töôïng hieän taïi. Do vaäy, caàn thieát noù khôûi nhö theá naøo trong thieän thuù vaø aùc thuù nhö sau. 

136. [Töø Thieän Thuù Ñeán AÙc Thuù] Ví duï moät ngöôøi ñang ôû trong moät thieän thuù maø laøm aùc, khi ñang naèm chôø cheát, caùc aùc nghieäp cuûa noù tích luõy, hoaëc töôùng acnh aáy xuaát hieän ôû yù moân, nhö kinh noùi: "Khi aáy nhöõng aùc nghieäp maø noù ñaõ laøm trong quaù khöù... bao boïc laáy noù." (M. iii, 164). Tieáp theo nghieäp hay nghieäp töôùng aáy, loä trình taâm khôûi leân goàm nhöõng toác haønh taâm keát thuùc baèng taâm ñoàng sôû duyeân, vaø keá ñeán töû taâm khôûi leân laáy ñoái töôïng höõu phaàn laøm ñoái töôïng cuûa noù... Khi töû taâm chaám döùt, kieát sanh thöùc sanh khôûi, tuøy thuoäc vaøo töôùng hay nghieäp töôùng naøo ñaõ ñi vaøo chuù yù cuûa noù. Vaø khi kieát sanh thöùc khôûi leân nhö vaäy, noù ñaõ ôû vaøo aùc thu, bò ñaåy tôùi ñoù do söùc maïnh cuûa nhöõng oâ nhieãm phieàn naõo chöa ñöôïc ñoaïn tröø. Ñaáy laø loaïi kieát sanh coù moät ñoái töôïng quaù khöù, keá tieáp töû taâm vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

137. Tröôøng hôïp moät ngöôøi khaùc, do nghieäp thuoäc loaïi ñaõ taø, vaøo luùc cheát ôû yù moân xuaát hieän töôùng cuûa aùc thuù nhö löûa ñòa nguïc v.v... Sau khi höõu phaàn khôûi vaø dieät hai laàn, coù ba loaïi taâm trong loä trình sanh khôûi tuøy thuoäc ñoái töôïng aáy, moät loaïi laø tam taùc yù, chæ coù naêm toác haønh taâm vì chaäm laïi luùc gaàn cyeát, vaø hai loaïi ñoàng sôû duyeân. Sau ñoù, moät töû taâm khôûi leân laát ñoái töôïng höõu phaàn laøm ñoái töôïng. ÔÛ ñieåm naøy, möôøi moät saùt-na taâm ñaõ troâi qua. Keá tieáp, kieát sanh thöùc sanh khôûi coù cuøng moät ñoái töôïng aáy, ñoái töôïng coù moät ñôøi soáng laø naêm saùt-na taâm coøn laïi. Ñaáy laø loaïi kieát sanh coù moät ñoái töôïng hieän taïi vaø xuaát hieän sau khi cheát, keá tieáp töû taâm vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

138. Trong tröôøng hôïp moät ngöôøi khaùc nöõa, vaøo luùc saép cheát xuaát hieän ôû moät trong naêm cuûa caên, moät ñoái töôïng haï lieät laøm nhaân cho tham, v.v... Khi moät loä trình taâm töø taùc yù cho ñeán xaùc ñònh ñaõ tuaàn töï khôûi leân, coù 5 toác haønh taâm sanh khôûi do söï chaäm laïi luùc gaàn cheát, vaø hai taâm ñoàng sôû duyeân. Sau ñoù, moät töø taâm laáy ñoái töôïng höõu phaàn laøm ñoái töôïng. ÔÛ ñieåm naøy, 15 taâm saùt-na ñaõ troâi qua, ñoù laø: 2 höõu phaàn, 1 taùc yù, 1 thaáy, 1 tieáp thoï, 1 suy ñaït, 1 xaùc ñònh, 5 toác haønh, 2 ñoàng sôû duyeân, vaø 1 töû taâm. Roài kieát sanh thöùc khôûi leân, coù cuøng ñoái töôïng vôùi ñoái töôïng coù ñôøi soáng daøi 1 saùt-na taâm coøn laïi. Thöùc naøy cuõng thuoäc loaïi kieát sanh coù moät ñoái töôïng hieän taïi, xaûy ñeán tieáp töû taâm vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

Treân ñaây laø caùch kieát sanh vaøo moät aùc thuù, vôùi ñoái töôïng quaù khöù vaø hieän taïi, xaûy ra keá töû taâm taïi moät thieän thuù, vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

139. [Töø AÙc Thuù ñeán Thieän Thuù] Trong tröôøng hôïp moïi ngöôøi ôû hoaøn caûnh xaáu nhöng ñaõ tích luõy nhöng nghieäp khoâng laàm loãi, thì thieän nghieäp cuûa ngöôøi aáy ñaõ tích luõy, hoaëc töôùng cuûa thieän nghieäp xuaát hieän ôû yù moân... taát caû caàn ñöôïc hieåu töông töï nhö treân, thay khía caïnh ñen toái baèng saùng suûa. 

Treân ñaây laø caùch kieát sanh xaûy ñeán trong moät thieän thuù vôùi ñoái töôïng quaù khöùuø vaø hieän taïi, keá tieáp töû taâm trong moät aùc thuù, vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

140. [Töø Thieän Thuù Ñeán Thieän Thuù] Trong tröôøng hôïp moät keû ñang ôû coát toát ñaõ tích luõy nghieäp khoâng loãi laàm, khi y ñang naèm chôø cheát, thieän nghieäp tích luõy hay töôùng cuûa nghieäp hieän ra ôû yù moân, nhö kinh noùi: "Khi aáy caùc nghieäp laønh noù ñaõ laøm trong quaù khöù... . vaây phuû aáy noù," v.v... Vaø ñieàu naøy chæ aùp duïng trong tröôøng hôïp moät ngöôøi tích luõy thieän nghieäp duïc giôùi, coøn neáu moät ngöôøi ñaõ tích luõy nghieäp thuoäc caùc coõi cao, thì chæ coù nghieäp töôùng xuaát hieän ôû yù moân. Roài, keá tieáp loä trình chæ goàm nhöõng toác haønh, töû taâm khôûi leân coù ñoái töôïng laø ñoái töôïng cuûa höõu phaàn taâm keát thuùc baèng ñoàng sôû duyeân, hoaëc loä trình chæ goàm nhöõng toác haønh, töû taâm khôûi leân coù ñoái töôïng laø ñoái töôïng cuûa höõu phaàn tuøy thuoäc vaøo nghieäp hay nghieäp töôùng ñaõ xuaát hieän. Khi noù ñaõ dieät, kieát sanh thöùc khôûi leân, y cöù nghieäp hay nghieäp töôùng aáy, vaø truù trong coõi laønh, vì ñuôïc daãn daét ñeán ñaáy bôûi maõnh löïc cuõa nhöõng caáu ueá chöa tröø ñoaïn. Ñaây laø loaïi kieát sanh coù moät ñoái töôïng quaù khöù hoaëc khoâng theå phaân loaïi, xaûy ra keá tieáp töû taâm vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

141. Trong tröôøng hôïp moät ngöôøi khaùc, do nghieäp khoâng loãi ôû duïc giôùi, vaøo luùc laâm chung, xuaát hieän oû yù moân töôùng cuûa moät thieän thuù, nhö töôùng cuûa maãu thai trong loaøi ngöôøi, hay laïc vieân, cung trôøi neâu laø thieân giôùi. Kieát sanh thöùc cuûa ngöôøi aáy khôûi leân keá tieáp töû taâm theo thöù töï ñaõ noùi ôû phaàn aùc thuù. Ñaây laø loaïi kieát sanh coù moät ñoái töôïng hieän taïi, xaûy ñeán sau töû taâm vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

142. Trong tröôøng hôïp moät nghieäp khaùc, nhöõng quyeán thuoäc ñöa ñeán tröôùc noù nhöõng vaät thuoäc saéc phaùp nhö hoa, traøng hoa, côø loïng... . vaø baûo: "Caùi naøy seõ ñem daâng cuùng ñöùc Theá Toân nhaân danh ngöôøi, haõy an taâm"; hoaëc moät ñoái töôïng thuoäc aâm thanh nhö noùi Phaùp, dieãn taáu aâm nhaïc, hoaëc höông, hoaëc vò vaø noùi nhö treân. Khi ñoái töôïng ñaõ ñi vaøo söï chuù yù cuûa ngöôøi saép cheát, vaø caùc taâm tuaàn töï khôûi leân keát thuùc baèng xaùc ñònh taâm, thì keá tieáp laø 5 toác haønh taâm sanh khôûi do chaäm laïi luùc gaàn cheát, vaø 2 ñoàng sôû duyeân, roài 1 toác haønh töû taâm, laáy ñoái töôïng cuûa höõu phaàn laøm ñoái töôïng. ÔÛ cuoái töû taâm, kieát sanh thöùc khôûi leân, coù cuøng ñoái töôïng keùo daøi 1 saùt-na aáy cuûa töû taâm. Ñaây cuõng laø loaïi kieát sanh vôùi 1 ñoái töôïng hieän taïi, xaûy ñeán sau töû taâm vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

143. Trong tröôøng hôïp moät keû khaùc ñang ôû thieän thuù vaø ñaõ ñaït ñeán ñaïi haønh taâm do tu thieàn kasina Ñaát, v.v... thì luùc laâm chung, xuaát hieän ôû yù moân, thieän nghieäp duïc giôùi, hoaëc nghieäp töôùng, hoaëc thuù töôùng hoaëc töôùng veà kasina ñaát, v.v... hoaëc ñaïi haønh taâm, hoaëc moät ñoái töôïng thuø thaéng cuûa maét hay tai laøm nhaân cho thieän taùi sanh. Khi caùc taâm keát thuùc baèng xaùc ñònh taâm, tuaàn töï khôûi leân, coù 5 toác haønh sanh khôûi do söï chaäm laïi khi gaàn cheát. Nhöng ôû nhöõng ngöôøi thuoäc vaøo moät sanh thuù cao sieâu, thì khoâng coù taâm ñoàng sôû duyeân. Bôûi theá chæ moät töû taâm duy nhaát khôûi leân tieáp sau toác haønh taâm, laáy ñoái töôïng höõu phaàn laøm ñoái töôïng. Cuoái töû taâm aáy, kieát sanh thöùc khôûi leân, truù trong moät thieän thuù thuoäc duïc giôùi hay coõi cao, thöùc naøy coù ñoái töôïng laø moät trong nhöõng vaät ñaõ xuaát hieän theo caùch ñaõ noùi. Ñaáy laø loaïi kieát sanh coù moät ñoái töôïng quaù khöù, hieän taïi hoaëc khoâng theå phaân loaïi, tieáp sau töû taâm, taïi moät thieän thuù, vôùi moät ñoái töôïng khoâng theå phaân loaïi (laø quaù khöù hay hieän taïi, v.v... ). 

144. Kieát sanh keá tieáp söï cheát ôû voâ saùuøc giôùi caàn ñöôïc hieåu töông töï nhö treân. 

Treân ñaây ñaõ noùi veà kieát sanh khôûi leân nhö theá naøo, vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù, hieän taïi hay khoâng theå phaân loaïi, keá tieáp sau töû taâm ôû moät thieän thuù, vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù hoaëc khoâng theå xeáp loaïi. 

145. [Töø AÙc Thuù Ñeán AÙc Thuù] Vôùi tröôøng hôïp moät nghieäp ñang ôû coõi xaáu vaø laïi laøm aùc, thì nghieäp hoaëc nghieäp töôùng hoaëc thuù töôùng (nghieäp laø thoùi quen thöôøng laøm veà thaùn lôøi yù, nghieäp töôùng laø hình aûnh thuoäc thoùi quen aáy, nhöng nghieäp ñoà teå thaáy chaäu maùu vaø con dao, thuù töôùng laø hình aûnh coõi döõ maø ngöôøi aáy seõ taùi sanh vaøo. -- Chuù thích cuûa N.D). xuaát hieän ôû yù moân, hoaëc nguõ moân, ñoái töôïng naøy laø nhaân cho söï taùi sanh baáaùt thieän. Khi aáy kieát sanh thöùc khôûi leân tuaàn töï, ôû cuoái töû taâm, vaø kieát sanh aáy khôûi leân taïi moät coõi döõ, vôùi moät trong nhöõng ñoái töôïng noùi treân. 

Treân ñaây laø noùi kieát sanh thöùc khôûi nhö theá naøo vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù hay hieän taïi, tieáp theo sau töû taâm, taïi moät aùc thuù, vôùi moät ñoái töôïng quaù khöù. 

Theá Naøo Haønh (Nghieäp) Laø Moät Duyeân? 

Cho ñeán ñaây, chuùng ta ñaõ neâu roû söï sanh khôûi cuûa 19 thöù kieát sanh thöùc. Coøn coù theå phaân loaïi 19 thöù naøy nhieàu caùch nöõa, nhö seõ noùi sau ñaây: 

146. (baøi keä) 

Trong khi khôûi leân ôû kieát sanh nhö vaäy, 
noù coøn thuoäc hai loaïi 
do nghieäp, coù laãn loän hay khoâng. 
Vaø coøn ñöôïc phaân nhieàu loaïi nöõa.

148. Khi sanh khôûi nhö vaäy, kieát sanh coøn ñöôïc phaân bieät thaønh coù laãn hoaëc khoâng laãn, vaø nhieàu caùch phaân loaïi nöõa. Ví duï: Maëc duø loaïi taâm naøy chæ khôûi theo moät caùch laø kieát sanh, song noù coù hai, laø laãn hay khoâng laãn vôùi saéc phaùp; noù coù ba khi chia thaønh duïc, saéc hay voâ saéc höõu, coù 4 khi chia thaønh boán loaøi sanh laø tröùng, thai, thaáp, hoùa sanh, coù 5 khi keå 5 sanh thuù (ngöôøi, tu la, ñòa nguïc, quyû, suùc), coù 7 theo thöùc truù vaø coù 8 theo höõu tình cö. 

149. 

Loaïi coù laãn goàm hai, 
laø coù gioáng vaø khoâng gioáng. 
Coù gioáng cuõng goàm hai. 
Loaïi moät coù nhöõng thaäp phaùp ít nhaát laø ba vaø hai.

151. "Loaïi moät coù nhöõng thaäp phaùp ít nhaát laø ba hoaëc hai': Cuøng vôùi kieát sanh thöùc coù laãn saéc phaùp vaø ñöôïc keå ñeán ñaàu tieân, khôûi leân ít nhaát hai thaäp phaùp (xem Chöông XVIII, ñoaïn 5) saéc caên vaø thaân thaäp phaùp, hoaëc ba thaäp phaùp laø saéc caên, thaân vaø taùnh thaäp phaùp. Khoâng coù söï giaûm thieåu saéc phaùp ôû döôùi möùc naøy. 

152. Nhöng khi löôïng toái thieåu aáy sanh khôûi trong hai loaïi sanh laø tröùng vaø thai, thì noù khoâng lôùn hôn moät gioït söõa ñoâng naèm treân sôïi loâng tô cuûa con vaät môùi sinh, vaø noù ñöôïc xem laø "baøo thai ôû giai ñoaïn ñaàu". (S. i, 206). 

153. Caùc loaøi xuaát hieän nhö theá naøo, coù theå hieåu theo loaïi coõi. Veà caùc loaïi aáy thì: 

Tröùng, thai, thaáp ba loaøi 
Khoâng coù trong ñòa nguïc hay chö thieân. 
tröø nhöõng ñòa tieân; caû boán loaøi 
ñeàu ñöôïc tìm thaáy trong ngöôøi, quyû, suùc.

155. 
Chö thieân saéc giôùi coù 29 saéc phaùp. 
Loaøi hoùa sanh vaø thaáp sanh 
Coù nhieàu nhaát laø baûy möôi. 
Vaø ít nhaát laø ba möôi saéc phaùp.

157. Nôi nhöõng ngöôøi sinh ra ñaõ muø, ñieác, khoâng muõi, khoâng taùnh, cuõng coù ít nhaát 30 saéc phaùp khôûi leân, laø thaäp phaùp löôõi, thaân vaø saéc caên. Giöõa nhieàu nhaát vaø ít nhaát, soá phaän cao thaáp caàn ñöôïc hieåu theo ñaáy. 

158. 

Laïi nöõa, sau khi bieát ñieàu naøy, 
Ta caàn xeùt ñeán (caëp) sanh vaø töû. 
Theo uaån, ñoái töôïng nguyeân nhaân, sanh thuù, caûm thoï. 
Hæ laïc, vaø tö duy taàm, töù. 
Phaân bieät chuùng baèng söï gioáng vaø khaùc nhau.

160. Coù khi keá tieáp moät caùi cheát ôû voâ saéc vôùi boán uaån, coù kieát sanh 4 uaån vôùi cuøng ñoái töôïng. Coù khi moät kieát sanh thuø thaéng vôùi moät ñoái töôïng noäi taâm laïi xaûy ñeán keá tieáp moät caùi cheát khoâng thuø thaéng vôùi moät ñoái töôïng ngoaøi. Ñaây laø phöông phaùp, trong tröôøng hôïp caùc coõi voâ saéc. 

Ñoâi khi coù moät kieát sanh duïc giôùi 5 uaån xaûy ñeán keá tieáp moät caùi cheát voâ saéc boán uaån. Ñoâi khi coù moät kieát sanh coù voâ saéc boán uaån keá tieáp moät caùi cheát duïc giôùi 5 uaån, hay caùi cheát saéc giôùi. 

Nhö vaäy coù kieát sanh vôùi ñoái töôïng hieän taïi keá tieáp moät caùi cheát vôùi ñoái töôïng quaù khöù, coù kieát sanh taïi moät coõi baát haïnh keá tieáp moät caùi cheát ôû coõi laønh, coù kieát sanh höõu nhaân keá tieáp moät caùi cheát voâ nhaân, coù kieát sanh caâu höõu vôùi hæ keá tieáp moät caùi cheát caâu höõu vôùi xaû; coù kieát sanh coù hyû keá tieáp moät caùi cheát khoâng hyû; coù kieát sanh coù taàm keá tieáp moät caùi cheát khoâng taàm; coù kieát sanh coù töù keá tieáp moät caùi cheár khoâng töù; coù kieát sanh coù taàm töù keá tieáp moät caùi cheát khoâng taàm töù. 

Theo kieåu aáy chuùng ta coù theå phaàn thaønh nhieàu caëp ñoái nhau, tuøy söï thích öùng. 

161. 

Chæ coù moät phaùp hoäi ñuû duyeân 
Xuaát hieän trong hieän höõu keá tieáp 
Maëc duø noù khoâng töø quaù khöù maø ñeán 
Song khoâng coù coù nhaân duyeân trong quaù khöù cuõng baát thaønh.

163. Chuùng ta seõ giaûi thích ñieàu naøy baèng tieán trình bình thöôøng cuûa caùi cheát vaø kieát sanh nôi con ngöôøi. Khi, trong ñôøi quaù khöù moät ngöôøi saép cheát töï nhieân hay baïo töû, noù khoâng theå chòu noåi nhöõng caûm thoï ñau ñôùn khoác lieät nhö göôm dao, tay chaân rôøi raõ, cô theå taøn heùo daàn nhö ngoïn laù töôi döôùi naéng choùi; khi caùc giaùc quan ñaõ ngöng hoaït ñoäng, chæ coøn thaân caên, yù caên vaø maïng caên thoi thoùp nôi ngöïc (taâm cô), thì thöùc coù taâm cô laøm choã yù cöù, khôûi leân tuøy thuoäc vaøo moät nghieäp thuoäc loaïi "cöïc troïng", "thöôøng laøm", hay "caän töû", noùi caùch khaùc, ñoù laø loaïi haønh hoäi ñuû nhöõng duyeân coøn laïi, hay thuoäc veà ñoái töôïng xuaát hieän bôûi nghieäp aáy, nghóa laø nghieäp töôùng hoaëc thuù töôùng. Vaø trong khi noù khôûi leân nhö vaäy, vì khaùt aùi vaø voâ minh chöa döùt, neân khaùt aùi thì ñaåy noù vaø caùc haønh caâu sanh neùm veà phía ñoái töôïng kia; nhöõng nguy hieåm trong ñoái töôïng aáy bò voâ minh che khuaát. Vaø khi, qua moät tieán trình lieân tuïc, bò aùi ñaåy tôùi vaø caùc haønh neùm tôùi tröôùc, noù lieàn boû choã töïa tröôùc kia cuûa mình, nhö moät ngöôøi sang soâng ñu mình treân moät sôïi daây buoäc vaøo caây treân bôø naøy, vaø duø coù ñöôïc moät ñieåm töïa môùuøi do nghieäp sinh hay khoâng, noù vaãn sanh khôûi nhôø caùc duyeân chæ bao goàm trong duyeân sôû duyeân, v.v... 

164. Taâm tröôùc trong hai taâm phaùp naøy goïi laø töû taâm vì noù rôi xuoáng (cavana), vaø taâm sau goïi laø kieát sanh vì noù noái lieàn khe hôõ phaân caùch vôùi khôûi ñaàu cuûa ñôøi sau. Nhöng caàn hieåu raèng noù khoâng ñeán ñaây töø hieän höõu tröôùc, maø noù cuõng khoâng theå xuaát hieän neáu khoâng coù nghieäp, caùc haønh, söï thuùc ñaåy, ñoái töôïng, v.v... laøm nhaân duyeân. 

165. 

Coù theå laáy hình aûnh moät tieáng vang. 
ñeå laøm thí duï ôû ñaây: do töông tuïc. 
noái lieàn nhau, neân khoâng theå noùi 
laø ñoàng nhaát hay laø dò bieät.

167. Vaø vôùi moät doøng töông tuïc thì khoâng coù gioáng hay khaùc. Vì neáu coù söï gioáng nhau tuyeät ñoái trong moät doøng töông tuïc, thì seõ khoâng coù chuyeän söõa ñoâng thaønh vaùng söõa. Maø neáu coù söï khaùc nhau tuyeät ñoái thì vaùng söõa ñaõ khoâng xuaát phaùt töø söõa maø ra. Cuõng vaäy, vôùi caùc phaùp duyeân sinh. Do theá, khoâng theå noùi laø hoaøn toaøn gioáng hay hoaøn toaøn khaùc. 

168. ÔÛ ñaây, coù theå ñaët caâu hoûi: Neáu khoâng coù söï luaân chuyeån roõ reät, vaäy sau khi caùc uaån ñaõ chaám döùt nôi ngöôøi naøy, caùi quaû kia seõ laø moät cuûa ngöôøi khaùc, hay do bôûi nghieäp khaùc, vì nghieäp laøm duyeân cho quaû aáy khoâng di chuyeån töø nhaân ñeán quaû. Vaø quaû aáy laø cuûa ai, khi khoâng coù ngöôøi caûm thoï? Do vaäy, thuyeát naøy döôøng nhö khoâng oån. 

169. Ñaây laø giaûi ñaùp: 

Trong doøng töông tuïc, thì quaû 
khoâng phaûi cuûa moät caùi khaùc hay töø moät caùi khaùc, 
Coù theå chöùng minh ñieàu naøy 
baèng quaù trình taïo thaønh haït gioáng.

171. Laïi coøn caâu hoûi: Quaû aáy cuûa ai, neáu khoâng ngöôøi caûm thoï? Traû lôøi: 

"Ngöôøi caûm thoï: chæ laø moät giaû danh 
ñeå chæ s? khôûi sanh cuûa quaû. 
Ngöôøi ta noùi "quaû cuûa noù" do coâng öôùc 
Khi treân caây xuaát hieän traùi caây.

173. Nhöng ngöôøi ta coù theå noùi: Vaäy ngöôøi haønh naøy phaûi laø duyeân cho quaû trong khi chuùng hieän dieän hay khi chuùng khoâng hieän dieän. Neáu khi ñang hieän dieän, thì quaû cuûa haønh chæ sanh vaøo luùc haønh sanh. Neáu khi khoâng hieän dieän, thì haønh phaûi luoân luoân mang quaû ngay caû tröôùc vaø sau khi chuùng xuaát hieän. Coù theå traû lôøi raèng: 

Chuùng laø duyeân khi hieän haønh 
Chuùng mang quaû moät laàn, nhöng khoâng laàn nöõa. 
Ví duï ngöôøi quaûn söï vaø töông töï. 
Seõ laøm saùng toû nghóa naøy.

Ñeán ñaây, söï sanh khôûi cuûa kieát sanh thöùc do duyeân "haønh" kieát sanh coù laãn saéc vaø khoâng laãn, ñaõ ñöôïc neâu roõ. 

Haønh Duyeân Thöùc 

175. Baây giôø, ñeå tröø hoang mang veà 32 dò thuïc thöùc: 

Caàn thaáy roõ ngöôøi haønh naøy 
laøm duyeân cho ngöôøi gì, baèng caùch naøo, 
trong khi sanh ra, vaø trong ñôøi soáng 
ôû nôi ba loaïi höõu, v.v...

177. Tröôùc heát, veà caùc phöôùc haønh: caùc phöôùc haønh bao haøm taùm haønh duïc giôùi (1-8 theo Bieåu ñoà I), laø moät duyeân theo hai caùch, laø nghieäp duyeân taùc ñoäng töø thôøi khaùc, vaø thaân y duyeân, cho caû chín loaïi thöùc dò thuïc (41-49) trong kieát sanh ôû thieän thuù duïc giôùi. Naêm thieän haønh saéc giôùi (9-13) laø duyeân theo caùch töông töï, cho naêm loaïi kieát sanh ôû saéc höõu (57-61). 

178. Haønh duïc giôùi ñöôïc phaân nhö treân, laø moät duyeân, theo hai caùch ñaõ noùi, cho baûy loaïi höõu haïn dò thuïc thöùc (34-40) tröø yù thöùc giôùi voâ nhaân caâu höõu xaû (41) trong quaù trình moät ñôøi, nhöng khoâng trong kieát sanh, taïi caùc sanh thuù baát haïnh thuoäc duïc giôùi höõu. Vì khi aáy, noù laø moät duyeân cho thieän dò thuïc thöùc khôûi leân ôû ñòa nguïc khi gaëp moät ñoái töôïng khaû yù vaøo ngöôøi dòp nhö cuoäc vieáng thaêm ñòa nguïc cuûa tröôûng laõo Muïc lieân, v.v... Trong loaøi suùc sinh vaø ngaï quyû coù theá löïc, moät ñoái töôïng khaû yù cuõng ñaït ñöôïc nhôø cuøng moät duyeân aáy. 

179. Taùm phöôùc haønh cuõng laø duyeân cho 16 thieän dò thuïc thöùc trong moät ñôøi (34-41) vaø trong kieát sanh (42-49) trong caùc thieän thuù duïc giôùi höõu. Noù cuõng laø moät duyeân cho taát caû möôøi loaïi dò thuïc thöùc trong moät ñôøi (34, 35, 39-41) vaø trong kieát sanh (57-61) ôû saéc giôùi höõu. 

180. Phi phöôùc haønh goàm 12 baát thieän taâm (22-23) ôû aùc thuù duïc giôùi, laø duyeân cho moät thöùc trong kieát sanh (56) chöù khoâng ôû trong ñôøi soáng. Noù cuõng laø duyeân cho saùu thöùc (50-55) trong ñôøi soáng, khoâng trong kieát sanh, vaø duyeân cho caû baûy thöùc moät phaàn trong ñôøi moät trong kieát sanh. Vaø trong nhöõng thieän thuù thuoäc duïc giôùi, noù cuõng laø duyeân cho caû baûy quaù trình soáng, khoâng ôû kieát sanh. Noù laïi laø duyeân cho söï thaáy vaø nghe (cuûa Phaïm thieân) nhöõng saéc thanh khoâng khaû yù ôû coõi duïc. ÔÛ coõi Phaïm thieân thì khoâng coù saéc thanh naøo laø khoâng khaû yù, cuõng vaäy, ôû trong coõi trôøi duïc giôùi 

[Chuù thích: tröø khi saép cheát, nhöõng vò trôøi naøy thaáy caùc ñieåm xaáu nhö hoa heùo, v.v... laø nhöõng saéc khoâng khaû yù].

Treân ñaây laø noùi veà caùch caùc haønh laøm duyeân cho nhöõng thöùc dò thuïc naøo, ôû kieát sanh vaø ôû ba coõi höõu. Töông töï, vôùi caùc sanh, thuù, truù, ... 

182. Sau ñaây chæ noùi nhöõng danh muïc, töø ñaàu. 

Trong ba loaïi haønh naøy, tröôùc heát laø phöôùc haønh, khi ñem laïi kieát sanh, saûn xu?t toaøn theå quaû baùo cuûa noù ôû trong hai höõu: cuõng theá trong boán sanh, hai thuù (Trôøi, Ngöôøi), boán thöùc truù (ngöôøi, sô thieàn, nhò thieàn, tam thieàn) ñöôïc noùi ñeán nhö sau: "Khaùc nhau veà thaân vaø töôûng, khaùc veà thaân gioáng veà töôûng, gioáng veà thaân khaùc veà töôûng, gioáng nhau veà thaân vaø töôûng... " (D. iii, 253), vaø trong boán höõu tình cö maø thoâi, vì trong coõi chuùng sanh phi töôûng, phöôùc haønh chæ taïo ra saéc phaùp. Bôûi theá noù laø moät duyeân, theo caùch ñaõ noùi, cho 21 dò thuïc thöùc ôû hai höõu, boán sanh, hai thuù, boán thöùc truù, boán höõu tình cö, tuøy theo chuùng ñöôïc phaùt sinh trong kieát sanh (41-49) (57-61) hay trong ñôøi soáng. 

183. Phi phöôùc haønh keå nhö kieát sanh chæ chín muøi ôõ duïc giôùi höõu, trong boán sanh, ba thuù coøn laïi, trong moät thöùc truù laø "khaùc thaân gioáng töôûng vaø trong moät tình cö töông öùng. Bôûi vaäy, noù laø moät duyeân theo caùch ñaõ noùi, cho baûy loaïi dò thuïc ôû trong moät höõu, boán sanh, ba thuù, moät thöùc truù vaø moät höõu tình cö, ôû kieát sanh (56) vaø caû trong quaù trình ñôøi soáng (50-56). 

184. Baát ñoäng keå nhö kieát sanh, chín muøi ôû voâ saéc höõu chæ trong loaøi hoùa sanh, trong thieän thuù (coõi trôøi), trong ba thöùc truù ñaàu, vaø trong boán höõu tình cö keå töø Khoâng voâ bieân xöù, caû ôû kieát sanh vaø trong quaù trình hieän höõu. 

185. 

Treân ñaây laø caùch neân hieåu caùc haønh 
laøm duyeân cho caùi gì, vaø caùch naøo, 
trong kieát sanh vaø trong ñôøi soáng 
ôû caùc höõu, sanh, thuù, truù, höõu tình cö