Kinh Udaøna, ñöôïc dòch laø Phaät töï thuyeát kinh, nghóa laø nhöõng kinh naøy ñöùc Phaät töï noùi, do caûm xuùc maïnh ñoät khôûi, khoâng ai thænh Phaät thuyeát. Cuõng coù khi dòch laø "Voâ vaán töï thuyeát", nghóa laø khoâng coù ngöôøi hoûi ñöùc Phaät töï noùi. Coù khi ñöôïc dòch laø "Nhöõng lôøi caûm höùng", nghóa laø lôøi noùi ñoät khôûi, do caûm xuùc maïnh thuùc ñaåy, khi ñöùc Phaät töï mình chöùng kieán nhöõng söï vieäc xaûy ra xung quanh. Theo taäp Upanishads, chöõ Udaøna coù nghóa laø caùc hôi thôû sinh meänh (praøna, apaøna, sumaøna, vyaøna, udaøna), ôû trung taâm coå hoïng ñöôïc phaùt ra.

Taäp naøy goàm taùm chöông. Moãi chöông coù 10 kinh. Nhö vaäy coù taùm möôi kinh taát caû. Ñeå tieän tìm kieám, khi vieát "I, 2" thôøi hieåu laø chöông I, kinh soá 2; khi ghi "IV, 7", thôøi hieåu laø chöông IV kinh 7 v.v... Moãi kinh goàm hai phaàn, phaàn ñaàu vaên xuoâi, ghi nhaän moät caâu chuyeän do ñöùc Phaät chöùng kieán hay do caùc tyû kheo keå laïi, vaø phaàn thöù hai laø lôøi caûm höùng cuûa ñöùc Phaät, phaàn lôùn laø baèng nhöõng baøi keä (gaøthaø), chæ coù 1, 2 baøi kinh Udaøna ñöôïc cheùp baèng vaên xuoâi.

Tröôùc heát laø moät soá kinh do lieân heä ñeán ñôøi soáng cuûa ñöùc Phaät, nhö ba kinh ñaàu, Phaåm Boà Ñeà dieãn taû ñöùc Phaät khi môùi thaønh ñaïo, ngoài nhaäp ñònh döôùi goác caây Boà Ñeà, suy töôûng ñeán lyù 12 nhaân duyeân, thuaän chieàu vaø nghòch chieàu roài noùi leân caûm höùng. (xem I. 1, 2, 3). Kinh II, 1 noùi ñeán tích ñöùc Phaät ngoài nhaäp ñònh gaëp möa to gioù lôùn, coù con raén Mucalinda quaán thaân mình chung quanh ñöùc Phaät ñeå che chôû cho Ngaøi. Kinh IV, 5 ñeà caäp ñeán tích ñöùc Phaät bò caùc vò xuaát gia, taïi gia, vua chuùa ñeán laøm phieàn nhieãu neân Ngaøi boû ñi vaøo nuùi moät mình vaø soáng vôùi moät con voi, con voi naøy cuõng bò ñaøn voi quaáy raày neân ñeán soáng moät mình vôùi ñöùc Phaät. Söï tích khi ñöùc Phaät töø boû thoï haønh vaø tuyeân boá sau ba thaùng seõ nhaäp Nieát baøn ñöôïc kinh VI, 1 dieãn taû. Vaø cuõng ñöôïc dieãn taû laø böõa côm cuoái cuøng do thôï reøn Cunda cuùng döôøng ñöùc Phaät. Sau böõa côm aáy, ñöùc Phaät nhuoám beänh vaø khoâng bao laâu ñöùc Phaät nhaäp Nieát baøn. Nhöõng söï tích treân giuùp chuùng ta coù theâm moät soá taøi lieäu veà lòch söû ñöùc Phaät.

Song song vôùi caùc söï tích veà ñôøi soáng ñöùc Phaät, taäp Udaøna noùi ñeán khaù nhieàu veà caùc ñeä töû cuûa ñöùc Phaät, nhö Saøriputta, Moggallaøna, Kaccaøna, Subbuøti, Mahakassapa, Nanda... Mahakassapa bò beänh tu ñònh luoân 7 ngaøy ñeå trò beänh (Kinh III, 7); Nanda ban ñaàu meâ caùc tieân nöõ neân tu haønh, sau bò caùc ñoàng Phaïm haïnh chæ trích neân tinh taán tu haønh chöùng ñöôïc quaû A la haùn (III, 2); Saøriputta ngoài nhaäp ñònh bò quyû Daï xoa ñaùnh treân ñaàu (IV. 4, 7); 500 tyû kheo do Yasoja caàm ñaàu laøm oàn bò ñöùc Phaät ñuoåi ñi, sau tinh taán tu haønh, chöùng ñöôïc quaû A la haùn (III, 3). Ñöùc Phaät khen toân giaû Lakunlaka Bhaddiya trong dung saéc xaáu xí nhöng ñaõ chöùng quaû giaûi thoaùt (VII, 5)  Toân giaû Dabba Mallaputta nhaäp ñònh hoûa giôùi töï thieâu tröôùc chuùng Taêng, khoâng ñeå laïi tro taøn gì (VIII, 9, 10).

Tieáp ñeán laø caùc ñeä töû taïi gia, nhö nöõ cö só Visaøkhaø hai laàn ñeán yeát kieán ñöùc Phaät, moät laàn vì coù söï vieäc caàn phaûi giaûi quyeát vôùi Vua Pasenadi (II, 9), moät laàn coù ñöùa chaùu trai cheát neân ñeán baùo caùo ñöùc Phaät (VIII, 8). Söï tích 500 cung nöõ cuûa Vua Udena, trong aáy coù Saømavati bò cheát thieâu cuõng ñöôïc ñeà caäp. Vua Pasenadi nöôùc Kosala ñöôïc noùi ñeán nhieàu laàn vaø moät laàn vua hoûi ñöùc Phaät coù theå bieát ñöôïc caùc ngöôøi tu haønh coù chöùng quaû hay khoâng, thôøi ñöùc Phaät traû lôøi vôùi nhöõng ngöôøi nhö Vua Pasenadi soáng trong duïc laïc, khoù loøng bieát ñöôïc quaû chöùng cuûa caùc nhaø tu haønh (VI, 2). 

Bao giôø cuõng vaäy, giöõa ñöùc Phaät vaø caùc ngoaïi ñaïo cuõng coù nhöõng va chaïm, nhöõng xung khaéc, vaø caùc tích naøy ñöôïc nghe nhaän khaù nhieàu trong taäp Udaøna. Tröôùc heát laø söï kieän khi Nhö Lai chöa xuaát hieän thôøi caùc ngoaïi ñaïo ñöôïc quaàn chuùng cung kính cuùng döôøng, nhöng khi Nhö Lai xuaát hieän, thôøi söï cung kính cuùng döôøng bò chaám döùt (Vi, 9; II, 9). Cuõng vì vaäy, ngoaïi ñaïo thuø haèn ñöùc Phaät vaø chuùng Taêng, gieát kyõ nöõ teân Sundarì ñem choân ôû Jetavana ñeå vu oan cho chuùng Taêng (IV, 8). Vaø daân chuùng ôû Thuøma do ngoaïi ñaïo xuùi duïc ñoå coû vaø raùc xuoáng gieáng ñeå ngaên ñöùc Phaät khoâng ñöôïc uoáng nöôùc (VII, 9). 

Thöôøng thöôøng ñöùc Phaät duøng moät vaøi hình aûnh chaâm bieám ñeå noùi ñeán caùc ngoaïi ñaïo. Chuùng ta nhôù caâu chuyeän caùc ngöôøi muø rôø voi, dieãn taû caùc ngoaïi ñaïo moãi ngöôøi chaáp chaët chuû thuyeát cuûa mình (VI, 4). Cuõng mæa mai laø caâu chuyeän moät du só ngoaïi ñaïo, tìm daàu cho vôï mình saép sinh ñeû, vaøo kho vua uoáng quaù nhieàu daàu ñeå ñem veà cho vôï, nhöng vì uoáng quaù nhieàu daàu neân bò ñau ñôùn, laên loän, khoán khoå (II, 6). Ngoaøi ra nhieàu vaán ñeà xaõ hoäi, raát bình thöôøng cuõng ñöôïc noùi ñeán. Nhö ñöùc Phaät thaáy ñöùa con nít haønh haï con raén (II, 3), caùc daân chuùng Vöông xaù tranh nhau ngöôøi kyõ nöõ (VI, 8), daân Saøvatthi quaù ñaém say veà duïc (VII, 3, 4) cuõng ñöôïc ñöùc Phaät ñeà caäp vaø noùi leân lôøi caûm höùng.

Trong 80 kinh cuûa taäp Udaøna, 80 tröôøng hôïp ñöôïc ghi nhaän laø ñöùc Phaät thoát leân nhöõng lôøi caûm höùng, sau khi caûm thaáy xuùc ñoäng tröôùc moät soá söï kieän, vaø chính nhöõng lôøi caûm höùng môùi thaät laø quan troïng trong taäp Udaøna naøy. Vì ñaây laø dòp ñöùc Phaät noùi leân quan ñieåm cuûa mình ñoái vôùi nhöõng söï vieäc ñaõ xaûy ra ôû xung quanh; vaø chính nhöõng quan ñieåm aáy ñaõ trôû thaønh nhöõng giaùo lyù chính ñöùc Phaät ñaõ giaûng daïy vaø trình baøy. Chuùng ta ñaõ tìm ñöôïc nhöõng phaùp vaø tuøy phaùp ñöùc Phaät ñaõ thuyeát giaûng ngay qua caùc lôøi caûm höùng aáy.

Tröôùc heát laø lyù 12 nhaân duyeân hay lyù duyeân khôûi ñöôïc trình baøy ba laàn, trong ba kinh ñaàu I. 1, 2, 3, thuaän chieàu, nghòch chieàu, thuaän chieàu vaø nghòch chieàu, töø voâ minh duyeân haønh, haønh duyeân thöùc, thöùc duyeân danh saéc cho ñeán duyeân sanh, laõo töû, saàu bi khoå öu naõo. Quaù trình sanh töû cuûa con ngöôøi, töø quaù khöù ñeán hieän taïi, töø hieän taïi ñeán töông lai ñöôïc kheùo coâ ñoäng trong thuyeát duyeân khôûi. Bao giôø cuõng vaäy, ñöùc Phaät nhaém trong daây chuyeàn sanh töû, hai phaùp "duïc" vaø "aùi" raát laø quan troïng. Vaø do vaäy nhieàu lôøi caûm höùng ñeà caäp ñeán duïc vaø aùi. Trong kinh VII, 4, daân chuùng Saøvatthi quaù ñaém say veà duïc neân ñöùc Phaät ñaõ than :

"Bò muø bôûi caùc duïc,
Bò löôùi duïc bao phuû,
Bò aùi duïc bao truøm,
Laïi coøn bò troùi buoäc,
Bôûi troùi buoäc phoùng daät,
Nhö caù maéc mieäng löôùi,
Chuùng ñi ñeán giaø cheát,
Nhö con beâ buù söõa,
Ñi ñeán vôùi meï noù."

"Saàu than vaø ñau khoå,
Sai bieät coù ôû ñôøi,
Duyeân thaân aùi chuùng coù,
Khoâng thaân aùi chuùng khoâng.
Do vaäy, ngöôøi an laïc,
Ngöôøi khoâng coù saàu muoän
Laø nhöõng ai ôû ñôøi,
Khoâng coù ngöôøi thaân aùi,
Do vaäy ai tha thieát,
Ñöôïc khoâng saàu, khoâng tham,
Chôù laøm thaân, laøm aùi,
Vôùi moät ai ôû ñôøi".

"Giöõa laøng, taïi nuùi röøng,
Caûm thoï khoå vaø laïc,
Chôù quy veà töï mình,
Chôù quy veà ngöôøi khaùc.
Caùc xuùc ñöôïc caûm thoï,
Laø do duyeân sanh y.
Vôùi vò khoâng sanh y,
Do ñaâu, xuùc caûm thoï?!" (II, 4)

"Baäc aån só töø boû,
Caùc haønh ñoäng sanh höõu,
Sanh höõu coù caân löôïng,
Sanh höõu khoâng coù caân löôïng.
Öa thích höôùng noäi taâm,
Thaät ñònh tænh an tònh,
Phaù ñoå ngaõ sanh höõu,
Nhö côûi thoaùt aùo giaùp."

"Thaân haønh nieäm an laäp,
Saùu xuùc xöù cheá ngöï,
Tyû kheo thöôøng thieàn ñònh,
Töï chöùng tri Nieát baøn."

"Nhö ngoïn nuùi baèng ñaù,
Khoâng ñoäng kheùo an truù,
Cuõng vaäy vò tyû kheo,
Ñoaïn dieät ñöôïc ngu si,
Nhö ngoïn nuùi baèng ñaù,
Khoâng coù bò giao ñoäng."

"Vôùi ai taâm queùt saïch,
Noäi taâm kheùo caét ñöùt,
Khoâng coøn chuùt dö taøn,
Vöôït qua aùi nhieãm aáy.
Ñaït ñöôïc töôûng voâ saéc,
Vöôït khoûi boán aùch naïn,
Khoâng ñi ñeán thoï sanh". (Kinh VI, 7)

"Treân döôùi, khaép taát caû
Ñöôïc giaûi thoaùt hoaøn toaøn,
Khoâng coøn coù tuøy quaùn
"Caùi naøy chính laø toâi".
Giaûi thoaùt vaäy vöôït gioøng,
Tröôùc chöa töøng vöôït qua,
Khoâng coøn coù rôi rôùt.
Vaøo sanh töû thoï sanh".

Baøhiya Darucìriya tu taäp, töôûng mình ñaõ chöùng quaû A la haùn nhôø ñöùc Phaät daïy cho:

"Vaäy naøy Baøhiya, ngöôi caàn phaûi hoïc taäp nhö sau: "Trong caùi thaáy seõ chæ laø caùi thaáy. Trong caùi nghe, seõ chæ laø caùi nghe. Trong caùi thoï töôûng, seõ chæ laø caùi thoï töôûng. Trong caùi thöùc tri, seõ chæ laø caùi thöùc tri... Nhö vaäy, naøy Baøhiya, nhaø ngöôi caàn phaûi hoïc taäp. Vì raèng, naøy Baøhiya, nhö vôùi ngöôi, trong thaáy chæ laø caùi thaáy, trong caùi nghe chæ laø caùi nghe, trong caùi thoï töôûng seõ chæ laø caùi thoï töôûng, trong caùi thöùc tri seõ chæ laø caùi thöùc tri. Do vaäy, naøy Baøhiya, ngöôi khoâng laø choã aáy. Vì raèng, naøy Baøhiya ngöôi khoâng laø choã aáy. Do vaäy, naøy Baøhiya, ngöôi khoâng laø ñôøi naøy, khoâng laø ñôøi sau, khoâng laø ñôøi chaëng giöõa. Nhö vaäy laø ñoaïn taän khoå ñau" (Kinh I, 10).

"Naøy caùc tyû kheo, coù xöù naøy (Ayatana), taïi ñaáy khoâng coù ñaát, khoâng coù nöôùc, khoâng coù löûa, khoâng coù gioù; khoâng coù hö khoâng voâ bieân xöù; khoâng coù thöùc voâ bieân xöù; khoâng coù voâ sôû höõu xöù; khoâng coù phi töôûng phi phi töôûng xöù, khoâng coù ñôøi naøy; khoâng coù ñôøi sau, khoâng coù caû hai maët traêng maët trôøi. Do vaäy, naøy caùc tyû kheo, Ta tuyeân boá khoâng coù ñeán, khoâng coù ñi, khoâng coù truù, khoâng coù dieät, khoâng coù sanh, khoâng coù an truù, khoâng coù chuyeån vaän, khoâng coù sôû duyeân. Ñaây laø söï ñoaïn taän khoå ñau."

"Naøy caùc tyû kheo, coù söï khoâng sanh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi. Naøy caùc tyû kheo, neáu khoâng coù caùi khoâng sanh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi, thôøi ôû ñaây khoâng theå trình baøy söï xuaát ly khoûi sanh, hieän höõu bò laøm, höõu vi. Vì raèng, naøy caùc tyû kheo, coù caùi khoâng sanh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi, neân coù trình baøy söï xuaát ly khoûi söï sanh, hieän höõu, bò laøm, höõu vi". (VIII, 3)

"Caùi gì coù nöông töïa, caùi aáy coù giao ñoäng, caùi gì khoâng nöông töïa, caùi aáy khoâng giao ñoäng. Khoâng coù giao ñoäng thôøi coù khinh an. Coù khinh an thôøi khoâng coù thieân veà. Khoâng coù thieân veà, thôøi khoâng coù ñeán vaø ñi. Khoâng coù ñeán vaø ñi, thôøi khoâng coù dieät vaø sanh. Khoâng coù dieät vaø sanh, thôøi khoâng coù ñôøi naøy, khoâng coù ñôøi sau, khoâng coù ñôøi ôû giöõa. Ñaây laø söï ñoaïn dieät khoå ñau". (VIII, 4)