61. Thieän tri thöùc laø ngöôøi coù nhöõng ñöùc tính: 

Ñöôïc kính troïng yeâu meán 
Bieát noùi vaø chòu nghe 
Lôøi thoát ra saâu saéc 
Khoâng voâ côù buoäc raøng (A. iv, 32)

62. Do caâu: "Naøy Ananda, nhôø Ta laøm thieän tri thöùc cho chuùng, maø nhöõng höõu tình bò sinh töû ñöôïc thoaùt ly sinh töû" (S. i, 88), ta thaáy chæ coù Ñöùc Phaät, ñaáng Toaøn Giaùc, môùi coù ñöôïc taát caû ñieàu kieän cuûa moät baäc thieän tri thöùc. Bôûi theá khi Ngaøi coøn ôû ñôøi, chæ coù moät ñeà muïc thieàn ñöôïc nhaän tröôùc maët Theá Toân, môùi laø moät ñeà muïc ñöôïc nhaän moät caùch toát ñeïp. Sau khi Ngaøi nhaäp nieát baøn coù theå nhaän töø moät vò Thaùnh ñeä töû coøn soáng. Khi nhöõng vò naøy cuõng khoâng coøn, haõy nhaän töø moät vò ñaõ saïch laäu hoaëc, moät vò nhôø ñeà muïc ñaëc bieät aáy ñaõ chöùng boán thieàn, naêm thieàn ñaõ ñaït ñeán laäu taän baèng caùch taêng tröôûng trí hueä coù thieàn laøm nhaân. 

63. Nhöng laøm theá naøo moät vò ñaõ ñoaïn taän laäu hoaëc tuyeân boá: "Ta laø ngöôøi ñaõ ñoaïn taän laäu hoaëc?" Taïi sao khoâng? Vò aáy tuyeân boá nhö vaäy khi bieát chaéc raèng nhöõng chæ giaùo cuûa oâng seõ ñöôïc thi haønh. Nhö tröôûng laõo Assagutta ñaõ traûi chieáu ngoài kieát giaø giöõa hö khoâng ñeå giaûng moät ñeà taøi thieàn quaùn cho moät tyû kheo khôûi söï tu taäp ñeà taøi aáy, vì bieát vò naøy seõ laøm theo lôøi daïy cuûa oâng. 

64. Vaäy, neáu coù moät vò ñaõ ñoaïn taän laäu hoaëc thì toát. Neáu khoâng, thì haõy nhaän ñeà taøi nôi moät vò Baát hoaøn, moät vò Nhaát lai, moät vò Döï löu, moät ngöôøi thöôøng nhöng ñaõ ñaéc thieàn, moät ngöôøi thoâng ba taïng, hai taïng, moät taïng, moät ngöôøi thoâng naêm boä Nikaøya, moät Nikaøya cuøng vôùi sôù giaûi, hoaëc moät ngöôøi caån troïng. Vì moät baäc thaày caån troïng thì bieát roõ kinh ñieån, giöõ gìn gia taøi Phaät Phaùp, baûo trì truyeàn thoáng, vò aáy seõ theo quan ñieåm cuûa baäc Thaày hôn laø theo yù rieâng. Do vaäy, coå ñöùc ñaõ noùi leân ba laàn: "Moät ngöôøi caån troïng seõ giöõ gìn kho baùu". 

65. Nhöõng ngöôøi noùi treân, khôûi töø vò ñaõ ñoaïn taân laäu hoaëc, chæ noùi ñeán con ñöôøng maø chính hoï ñaõ ñaït ñeán. Nhöng vôùi moät vò ña vaên, thì nhöõng chæ daïy vaø giaûi ñaùp ñöôïc thanh loïc nhôø ñaõ ñeán gaàn nhieàu baäc Thaày, vaø bôûi theá, vò naày seõ giaûi thích moät ñeà taøi thieàn quaùn baèng caùch neâu roõ moät loái ñi roäng, nhö moät thôùt voi lôùn ñi qua moät daõi röøng. Vò aáy seõ choïn loïc nhöõng baûn kinh, nhöõng lyù leõ choã naøy choã khaùc, keøm theâm giaûi thích caùi gì neân theo caùi gì khoâng. Do vaäy, moät ñeà taøi thieàn quaùn caàn ñöôïc choïn baèng caùch ñeán gaàn moät Thieän Tri Thöùc nhö theá, ngöôøi cho moät ñeà taøi, vaø khi ñeán gaàn, haõy laøm nhöõng boån phaän cuûa moät moân sinh. 

66. Neáu vò aáy ôû cuøng moät tu vieän, thì toát. Neáu khoâng, haønh giaû neân ñi ñeán choã vò aáy cö truù. Khi moät tyû kheo ñi ñeán thieän tri thöùc, thì khoâng neân ñi vôùi chaân thoa daàu, mang giaày, ñi duø, coù ñeä töû ñoanh vaây ñem theo tö cuï. Vò aáy neân du haønh nhö moät tyû kheo du phöông, töï maïng y baùt, laøm taát caû boån phaän trong moãi ngoâi chuøa treân ñöôøng ñi, maïng theo raát ít vaø soáng vôùi haïnh vieãn ly cao ñoä. Khi vaøo ñeán töï vieän coù baäc thieän tri thöùc aáy, vò tyû kheo khoâng ñöôïc mong moûi caùi gì, phaûi töï tuùc ñeán caû moät caùi taêm xæa raêng. Vò aáy cuõng khoâng neân vaøo moät phoøng, nhaø naøo trong töï vieän, nghó, ta seõ ôû ñaáy nghæ ngôi, taém röûa, boâi daàu vaøo thaân, roài haõy ñi ñeán baäc thaày. 

67. Taïi sao theá? Vì neáu ôû ñaây coù caùc tyû kheo khoâng öa baäc thaày, hoï seõ hoûi muïc ñích vieáng thaêm cuûa khaùch, roài cheâ bai baèng caùch noùi: "Neáu baïn tôùi oâng ñoù thì baïn roài ñôøi". Nhöõng vò naøy coù theå laøm cho ngöôøi môùi ñeán hoái haän ñaõ ñeán, vaø beøn quay trôû veà. Do ñoù, chæ neân hoûi truù xöù roài ñeán thaúng baäc thaày. 

68. Neáu baäc thaày laø haï toaï tyû kheo, vò thaâm hoïc cuõng khoâng ñöôïc ñeå cho oâng ta ñôõ laáy y baùt cuûa mình v.v... Neáu laø moät thöôïng toaï tyû kheo, thì neân thí leã roài ñöùng. Khi thaày baûo, "Hieàn giaû, haõy ñaët y baùt xuoáng" môùi ñöôïc ñaët. Khi thaày môøi uoáng nöôùc, neáu khaùt neân uoáng. Khi thaày baûo röõa chaân, khoâng neân röûa ngay, vì neáu nöôùc aáy do chính thaày mang tôùi thì khoâng phaûi pheùp. Nhöng neáu thaày baûo, "Hieàn giaû, nöôùc aáy khoâng phaûi toâi mang ñeán. Haõy röûa ñi" thì ñöôïc röûa, baèng caùch ngoài taïi moät choã khuaát maét thaày, hoaëc ôû ngoaøi choã troáng phía moät beân nhaø. 

69. Neáu thaày mang ñeán moät oáng daàu, tyû kheo haõy ñöùng daäy caån thaän ñôû laáy vôùi caû hai tay. Neáu tyû kheo khoâng nhaän, vò kia coù theå ngaïc nhieân töï nhuû, tyû kheo naøy chöa gì ñaõ gheùt xaøi chung nhö vaäy sao? Nhöng khi nhaän xong, tyû kheo khoâng neân thoa vaøo chaân ngay. Vì neáu ñoù laø daàu ñeå thoa chaân thaày, thì khoâng ñöôïc duøng maø thoa chaân mình. Bôûi theá, tyû kheo neân thoa leân ñaàu, vai..., nhöng neáu thaày baûo "Hieàn giaû, daàu naøy ñeå thoa chaân taát caû moïi ngöôøi, haõy thoa chaân", thì vò aáy neân thoa moät ít leân ñaàu, roài thoa chaân. Xong ñaâu ñaáy, ñöa laïi cho thaày maø thöa: "Baïch ñaïi ñöùc, xin gôûi laïi chai daàu". 

70. Vò tyû kheo khoâng neân noùi: "Baïch ñaïi ñöùc, giaûng cho toâi moät ñeà taøi thieàn quaùn" ngay hoâm môùi ñeán. Nhöng khôûi töø hoâm sau, neân xin laøm phaän söï cuûa moät ngöôøi haàu. Neáu thaày khoâng cho, thì neân laøm phaän söï aáy khi coù dòp. Khi laøm, thì phaûi mang cho thaày ba caùi taêm xæa raêng côõ nhoû, vöøa vaø lôùn, hai loaïi nöôùc suùc mieäng cuõng nhö nöôùc taém, laø noùng, laïnh. Trong ba ngaøy ñaàu, ñeå yù thaày duøng thöù naøo trong caùc thöù aáy thì sau ñoù haõy mang ñeán thöù ñoù. Neáu thaày duøng thöù naøo cuõng ñöôïc, thì sau gaëp thöù gì ñem thöù aáy. 

71. Taïi sao phaûi noùi nhieàu? Vì taát caû phaûi ñöôïc thì haønh nhö lôøi Theá Toân daïy trong caùc kieàn ñoä (khandhakas) xem nhö nhöõng phaän söï cuûa ñeä töû: "Naøy caùc tyû kheo; moät ñeä töû caàn phaûi thi haønh nhöõng boån phaän ñoái vôùi thaày cho ñuùng caùch. ÔÛ ñaây, söï thi haønh boån phaän ñuùng caùch laø nhö sau. Ñeä töû neân daäy sôùm, boû deùp söûa y, ñem taêm vaø nöôùc suùc mieäng, traûi toaï cuï cho thaày. Neáu coù chaùo, haõy röûa dóa vaø mang chaùo". (Vin. i, 61) 

72. Ñeä töû neân ñeán vaán an thaày vaøo moãi chieàu, neáu thaày baûo lui ra thì haõy lui. Neáu thaày hoûi ñeán laøm gì, neân noùi lyù do. Neáu thaày khoâng hoûi, maø ñeå cho laøm caùc boån phaän, thì sau 10 ngaøy hoaëc nöõa thaùng, neân tìm moät dòp ôû naùn laïi sau khi thaày baûo lui, vaø trình baøy lyù do mình ñeán. Hoaëc ñeán thaày vaøo moät moät luùc baát thöôøng, chôø khi thaày hoûi ñeán laøm gì, haõy trình baøy lyù do. 

73. Neáu thaày noùi mai trôû laïi, haõy y lôøi. Nhöng neáu vaøo ñuùng luùc aáy maø bò ñau buïng hay moät thöù beänh gì khaùc, thì neân thöa thaày roõ vaø ñeà nghò moät giôø khaùc thích hôïp cho mình. Bôûi vì neáu moät ñeà taøi thieàn quaùn ñöôïc giaûi thích vaøo luùc baát tieän, thì ta khoâng theå chuù taâm nghe kyõ. Treân ñaây laø giaûi thích caâu "ñeán gaàn thieän tri thöùc, ngöôøi cho moät ñeà taøi thieàn quaùn". 

74. Moät ñeà taøi thích hôïp vôùi caù tính (ñoaïn 28): Coù 6 loaïi caù tính, laø caù tính naëng veà tham, saân, si, tín, tueä vaø tö duy. Coù ngöôøi cho con soá caù tính leân ñeán 14 loaïi, baèng caùch phoái hôïp nhöõng caù tính treân. Nhöng neáu chaáp nhaän loái naøy thì seõ coù nhieàu loaïi caù tính hôn nöõa, cho neân chæ caàn hieåu laø coù 6 loaïi caù tính. Theo ñoù chæ coù 6 haïng ngöôøi, laø haïng nhieàu tham, nhieàu saân, nhieàu si, haïng thieân veà ñöùc tin thieân veà trí tueä, thieân veà tö duy. 

75. ÔÛ ñaây, haïng thieân veà ñöùc tin ñi ñoâi vôùi haïng naëng veà tham, vì ñaëc tính cuûa ñöùc tin raát gaàn vôùi ñaëc tính cuûa tham. Vì, veà khía caïnh baát thieän thì tham naëng tình caûm, khoâng khaéc cheá, cuõng vaäy khía caïnh thieän thì ñöùc tin naëng tình caûm. Tham taàm caàu khoaùi laïc giaùc quan, coøn ñöùc tin taàm caàu coâng ñöùc nhö giôùi, thí v.v... Tham khoâng töø boû caùi gì coù haïi, coøn ñöùc tin thì khoâng boû caùi gì coù lôïi. 

76. Moät ngöôøi thieân veà trí tueä thöôøng ñi ñoâi vôùi taùnh saân, vì tueä maïn khi maø thieän nghieäp phaùt sinh nôi moät ngöôøi nhieàu saân, do bôûi ñaëc tính cuûa tueä gaàn vôùi nhöõng ñaëc tính cuûa saân. Vì, veà khía caùnh baát thieän, thì saân khoâng tình caûm khoâng baùm vuùi ñoái töôïng cuûa noù, veà khía caïnh thieän cuõng theá, trí tueä cuõng khoâng tình caûm vaø cuõng khoâng baùm víu. Saân taùnh thì chæ tìm cho ra nhöõng loãi khoâng thaät coù, trong khi tueä chæ tìm nhöõng loãi thaät. Vaø saân sinh khôûi trong caùch buoäc toäi chuùng sinh, trong khi tueä sinh khôûi baèng caùch buoäc toäi caùc haønh. 

77. Moät ngöôøi thieân veà tö duy ñi ñoâi vôùi taùnh si, vì nhöõng chöôùng ngaïi Taàm sinh khôûi nôi moät ngöôøi nhieàu si khi noù coá laøm phaùt sinh nhöõng thieän phaùp chöa sinh. Ñaëc tính cuûa Taàm gaàn vôùi ñaëc tính cuûa si, vì cuõng nhö si khoâng ñöôïc an do boái roái, taàm cuõng theá, khoâng an laø do suy nghó nhieàu. Vaø vì si bò lay chuyeån do noâng caïn, cuõng theá taàm bò di chuyeån do deã ñoaùn moø. 

78. Coù ngöôøi cho raèng coøn coù ba loaïi taùnh khaùc, laø duïc, maïn vaø kieán. ÔÛ ñaây duïc chæ laø tham vaø maïn cuõng lieân heä. Bôûi theá, duïc vaø maïn khoâng ra ngoaøi tham. Coøn kieán (chaáp) thì coù goác töø si, neân taùnh taø kieán coù goác töø taùnh si. 

79. Caùi gì laø nguoàn goác cuûa nhöõng taùnh noùi treân? Vaø laøm sao bieát ñöôïc moät ngöôøi thuoäc taùnh naøo? phaùp tu naøo thích hôïp cho haïng naøo? 

80. Nhö vaøi ngöôøi (tröôûng laõo Upatissa trong Vimutimagga) noùi, tröôùc heát ba ñaët taùnh ñeàu coù nguoàn goác ôû taäp khí veà tröôùc, vaø do baåm chaát taùnh tình hieän taïi un ñuùc. Coù leõ moät ngöôøi nhieàu tham tröôùc kia ñaõ töøng laøm nhieàu vieäc maø hoï khoaùi thích, hoaëc hoï ñaõ taùi sinh ôû coõi naøy sau khi meänh chung ôû moät thieân giôùi. Vaø moät ngöôøi nhieàu saân, tröôùc kia coù leõ ñaõ töøng coù nhöõng vieäc laøm ñaâm cheùm, tra taán taøn baïo, hoaëc ñaõ taùi sinh ôû coõi naøy sau khi meänh chung taïi moät coùi ñòa nguïc hay raén roàng. Coøn moät ngôøi nhieàu si, coù leõ tröôùc kia ñaõ töøng uoáng nhieàu röôïu, ít chuù yù ñeán hoïc vaán, hoaëc taùi sinh coõi naøy sau khi cheát ôû trong loaøi suùc sinh. Ñoù laø nguoàn goác kieáp tröôùc, ngöôøi ta baûo. 

81. Vaø moät ngöôøi taùnh si laø vì coù hai ñaïi taêng thònh, hoaû vaø ñòa ñaïi. Ngöôøi coù nhieàu saân laø vì thuyû vaø phong ñaïi taêng thònh. Nhöng ngöôøi tham nhieàu laø vì boán ñaïi quaân bình. Veà khí chaát keû naëng veà tham thì dö ñaøm, ngöôøi naëng veà si dö phong. Hoaëc naëng veà si dö ñaøm, naëng tham dö phong. Bôûi theá nguoàn goác taùnh tình coøn do boán ñaïi vaø khí chaát, ngöôøi ta baûo. 

82. Ta coù theå caõi raèng, khoâng phaûi taát caû nhöõng ngöôøi ñaõ töøng coù nhöõng vieäc laøm thích yù, hoaëc ñaõ taùi sinh töø coõi trôøi, ñeàu coù taùnh tham caû. Hai taùnh saân, si cuõng vaäy. Vaø khoâng coù luaät naøo veà söï taêng thònh cuûa caùc ñaïi nhö theá (Xem Ch. XIV, 43...) maø luaät veà khí chaát noùi treân chæ coù hai taùnh tham vaø si ñöôïc ñeà caäp, soâng laò maâu thuaãn lieàn, vaø khoâng ñaû ñoäng ñeán coäi nguoàn cuûa taùnh nhieàu ñöùc tin. Do ñoù ñònh nghóa naøy khoâng nhaát thieát ñuùng. 

83. Sau ñaây laø trình baøy theo quan ñieåm nhöõng luaän sö ñaõ giaûi thích veà söï taêng thònh. Söï kieän nhöõng höõu tình naøy coù tham taêng thònh, laø do caên nguyeân ñôøi tröôùc. Vì khi ôû nôi moät ngöôøi, vaøo luùc nghieäp tích luyõ (töùc nghieäp ñi ñaàu thai) coù tham maïnh, voâ tham yeáu, voâ si maïnh, saân vaø si yeáu, khi aáy taùnh voâ tham yeáu ôùt cuûa noù khoâng theå thaéng tham, nhöng vì voâ saân voâ si maïn coù theå löôùt saân, si cho neân luùc taùi sinh ngöôøi aáy coù tham duïc, vui tính, khoâng saân giaän, vaø coù tueä. Mau hieåu bieát nhö chôùp. 

84. "Khi, vaøo luùc nghieäp tích luyõ cuûa moät ngöôøi khaùc, tham saân maïnh, voâ tham voâ saân yeáu, nhöng voâ si maïnh vaø si yeáu, thì nhö caùch ñaõ noùi, ngöôøi aáy coù tham, saân, nhöng laïi coù tueä mau hieåu. Nhö Tröôûng laõo Datta Abhaya Khi, vaøo luùc nghieäp tích luyõ cuûa moät ngöôøi, tham, voâ saân vaø si maïnh, thì nhö caùch ñaõ noùi, ngöôøi aáy tham, ñaàn ñoän song laïi vui tính, khoâng giaän hôøn, nhö ñaïi ñöùc Bahula". "Cuõng theá, neáu vaøo luùc nghieäp tích luyõ, caû ba thöù tham, saân, si ñeàu maïnh, nhöõng thöù khaùc yeáu thì ngöôøi aáy vöøa tham saân laïi vöøa ngu si" 

85. Khi, vaøo luùc nghieäp tích luyõ, voâ tham voâ saân vaø voâ si maïnh, caùc thöù khaùc yeáu, thì ngöôøi aáy khoâng tham lam thuø haän, taùnh tình vui veû nhöng laïi chaäm hieåu. "Cuõng vaäy, neáu vaøo luùc nghieäp tích luyõ, voâ tham, saân vaø voâ si maïnh, caùc thöù khaùc yeáu, thì ngöôøi aáy khoâng tham, coù trí tueä nhöng laïi saân, deã noåi xuøng". "Cuõng vaäy, neáu vaøo luùc nghieäp tích luyõ caû ba taùnh voâ saân voâ si maïnh, caùc thöù khaùc yeáu, thì ngöôøi aáy khoâng tham, khoâng saân, maø laïi coù trí tueä, nhö tröôûng laõo Mahaø Sangharakkhita. 

86. ÔÛ ñaây, khi noùi moät ngöôøi "coù nhieàu tham" coù nghóa laø ngöôøi thuoäc taùnh tham. Töông Töï vôùi saân vaø si. Coù trí tueä nghóa laø thuoäc taùnh tueä. Ngöôøi khoâng tham khoâng saân thuoäc veà taùnh tín, vì nhöõng ngöôøi naøy töï nhieân deã tin töôûng, hoaëc cuõng nhö moät ngöôøi taùi sinh do nghieäp caâu höõu vôùi voâ si laø taùnh tueä, moät ngöôøi taùi sinh do nghieäp caâu höõu vôùi tín, thuoäc taùnh tín. Moät keû taùi sinh do nghieäp caâu höõu vôùi nhöõng duïc töôûng, thuoäc taùnh tö duy, coøn moät ngöôøi taùi sinh do nghieäp caâu höõu vôùi tham v.v... Laàn loän, thuoäc taùnh hoån hôïp. Vaäy, chính nghieäp daãn ñeán taùi sinh, caâu höõu bôûi moät trong nhöõng yeáu toá tham, v.v... Caàn ñöôïc hieåu laø nguoàn goác taùnh tình. 

87. Nhöng neáu hoûi laøm sao bieát ñöôïc moät ngöôøi thuoäc taùnh gì? Traû lôøi: 

Do töôùng ñi, haønh ñoäng, 
Do caùch aên, caùch nhìn... 
Do traïng thaùi sinh 
Taùnh tình ñöôïc nhaän bieát.

Ngöôøi coù taùnh saân böôùc di nhö theå ñaøo ñaát baèng nhöõng ñaàu ngoùn chaân, ñaët chaân xuoáng raát nhanh, dôû leân nhanh, böôùc ñi keùo leâ theâ. 

Ngöôøi si ñi vôùi daùng boái roái, ñeå chaân xuoáng moät caùch do döï, nhaác leân cuõng do döï böôùc chaân nhaán xuoáng ñoät ngoät. 

89. Daùng ñi cuûa moät ngöôøi tham coù veû chaéc chaén, nhòp nhaøng, cuûa ngöôøi saân, thì cöùng coûi, cuûa ngöôøi si thì roái ren. Ngoài cuõng theá, Vaø moät ngöôøi tham traûi giöôøng moät caùch thong dong, khoâng voäi vaøng, töø töø ñaët löng xuoáng, saép ñaët tay chaân cho ngay, vaø nguû moät caùch an oån. Khi thöùc daäy, thay vì ñöùng daäy ngay ngöôøi naøy phaûn öùng töø töø, nhö theå coøn hoaøi nghi chöa quyeát ñònh. Ngöôøi saân traûi giöôøng voäi vaøng, theá naøo cuõng xong, gieo mình xuoáng nguû vôùi moät göông maët nhaên nhoù. Khi daäy, thì ñöùng leân moät caùch mau leï, vaø traû lôøi ngöôøi ta nhö theå raát böïc mình. Ngöôøi si traûi giöôøng leäch laïc vaø phaàn nhieàu nguû uùp maët, thaân theå boø daøi ra. Khi daäy, töø töø ñöùng leân, "huøm" moät caùi. 

90. Vì nhöõng ngöôøi thuoäc taùnh tín v.v... ñi ñoái vôùi tham v.v... Cho neân nhöõng tö caùch cuõng gioáng nhö ñaõ taû. Treân ñaây laø caùch nhaän ra tính tình qua daùng ñieäu. 

91. Qua haønh ñoäng: Trong queùt saân, ngöôøi tham caàm caùi choåi moät caùch chaéc chaén, queùt saïch ñeàu ñaën, khoâng voäi vaøng, khoâng tung ñaát caùt leân, troâng nhö ñang raéc hoa. Ngöôøi saân naém choåi thaät chaët, queùt khoâng saïch, khoâng ñeàu, gaây tieáng ñoäng chaùt chuùa, haáp taáp tung ñaát caùt leân hai beân. Ngöôøi si caàm choåi loûng leûo, queùt khoâng saïch cuõng khoâng ñeàu, troän laãn ñaát caùt vaõi ra töù tung. 

92. Cuõng nhö queùt doïn, moïi vieäc khaùc nhö giaët giöõ, nhuoäm y, v.v... Cuõng theá. Ngöôøi tham laøm vieäc moät caùch kheùo leùo, töø toán ñeàu ñaën, caån thaän. Ngöôøi saân laøm vieäc moät caùch caêng thaúng, cöùng coûi khoâng ñeàu. Ngöôøi si laøm vieäc vuïng veà, nhö theå ñang boái roái, khoâng ñeàu vaø khoâng quyeát ñònh. Ngöôøi tham maëc y khoâng quaù chaät, khoâng quaù loûng, caån thaän ngay ngaén, quaán y quanh mình. Ngöôøi saân maëc y quaù chaät, vaø khoâng söûa quanh thaân. Ngöôøi si maëc thaät loûng, vaø moät caùch hoang mang. Ngöôøi tín v.v... Neân hieåu theo caùch ñaõ taû, vì nhöõng tính naøy soùng ñoâi vôùi tham v.v... 

Treân ñaây laø caùch nhaän ra tính tình qua haønh ñoäng. 

93. Qua caùch aên: ngöôøi tham thích aên thöïc phaåm ngoït ngaøo, beùo boå. Khi aên, noù aên töøng mieáng khoâng quaù lôùn, vaø aên khoâng voäi vaøng, thöôûng thöùc vò ngon. Noù khoaùi aên ngon. Ngöôøi saân thích aên ñoà dai vaø chua. Khi aên, noù laøm töøng mieáng lôùn ñaày caû mieäng, vaø aên moät caùch haáp taáp khoâng thöôûng thöùc muøi vò moùn aên. Noù buoàn raàu khi aên nhaèm caùi gì khoâng ngon. Ngöôøi si khoâng coù choïn löïa nhaát ñònh. Khi aên, noù laøm thöùc aên thaønh töøng mieáng nhoû khoâng troøn, vaø laøm rôùt ñoà aên vuïn treân ñóa, laøm laám maët, taâm trí phieâu löu nghó heát chuyeän naøy tôùi chuyeän khaùc. Nhöõng ngöôøi thuoäc taùnh tín v.v... Cuõng theá, gioáng nhö tham v.v... 

94. Qua caùch nhìn v.v..: Khi ngöôøi tham nhìn thaáy, duø chæ moät saéc phaùp hôi thích yù, cuõng ngaém thaät laâu, nhö theå ngaïc nhieân, naém laáy nhöõng ñöùc tính vuïn vaët, maø khoâng keå nhöõng khuyeát ñieåm. Khi töø giaû, noù ñi moät caùch tieác nuoái, nhö khoâng muoán rôøi. Khi ngöôøi saân troâng thaáy moät saéc phaùp hôi khoù öa, noù cuõng traùnh nhìn laâu, nhö theå chaùn laém, xoi moùi caùc khuyeát ñieåm nhoû, boû qua nhöõng ñöùc tính thöïc. Khi töø giaû, noù ra ñi khoâng tieác nuoái, nhö theå muoán ñi cho khuaát. Khi ngöôøi si nhìn baát cöù saéc phaùp naøo, noù baét chöôùc thaùi ñoä ngöôøi khaùc: neáu noù nghe ngöôøi ta cheâ, thì noù cheâ, nghe ngöôøi ta khen thì noù khen, maø thaät söï trong taâm noù vaãn bình thaûn, söï bình thaûn cuûa ngöôøi voâ trí. Ñoái vôùi aâm thanh cuõng vaäy. 

Ngöôøi coù tín v.v... Cuõng nhö tham v.v... qua caùch nhìn töông töï . 

95. Qua nhöõng loaïi taâm traïng: nôi moät ngöôøi tham, thöôøng coù nhöõng taâm traïng nhö löøa doái, gian laän, kieâu maïn, aùc duïc, ña duïc, baát maõn, laøm doûm, khoe khoang. Nôi ngöôøi saân, thöôøng coù nhöõng taâm traïng giaän döõ thuø haèn, phæ baùng, thoáng trò, ganh tò, bieán laän. Nôi moät ngöôøi si, thöôøng coù nhöõng taâm traïng nhö ñôø ñaãn, löø ñöø, dao ñoäng, lo aâu, baát ñònh, baùm víu dai, khoâng chòu xaû boû. 

Nôi moät ngöôøi tín taâm: thöôøng coù nhöõng taâm traïng roäng raõi, mong muoán gaëp nhöõng baäc thaùnh, mong nghe dieäu phaùp, vui veû, hoàn nhieân, thaønh thuïc, tin töôûng nhöõng gì gôïi nieàm tin. Nôi ngöôøi taùnh tueä, coù nhöõng taâm traïng nhö deã noùi (vôùi), coù baïn toát, bieát vöøa ñuû trong aåm thöïc, chaùnh nieäm tænh giaùc, öa söï thöùc tænh, coù yù thöùc nghieâm troïng ñoái vôùi nhöõng gì gôïi leân yù thöùc nghieâm troïng, noã löïc ñuùng höôùng. Nôi ngöôøi taùnh tö duy, thöôøng coù nhöõng taâm traïng nhö noùi nhieàu, deã hoaø mình, chaùn gheùt söï hy sinh cho ñieàu thieän, khoâng hoaøn taát ñöôïc nhöõng coâng vieäc ñaõ laøm; "ban ñeâm phun khoùi ban ngaøy chieáu saùng" (M. i, 144) - coù nghóa aáp uû nhöõng keá hoaïch ban ñeâm, vaø thi haønh ngay vaøo hoâm sau. Taâm thöùc chaïy laêng xaêng khaép (Ud. 47) 

96. Tuy nhieân, nhöõng chæ daãn treân veà söï nhaän daïng tính tình ñaõ khoâng ñöôïc hoaøn toaøn löu truyeàn trong kinh hay luaän, maø chæ ñöôïc dieãn taû theo quan ñieåm cuûa nhöõng baäc thaày, do ñoù, khoâng theå xem laø chaân thaät hoaøn toaøn, vì ngay caû moät ngöôøi coù taùnh saân cuõng coù theå bieåu loä nhöõng daùng ñi v.v... ñöôïc gaùn cho taùnh tham, neáu caàn tinh caàn coá gaéng. Vaû laïi, nhöõng daùng ñi, v.v... Khoâng bao giôø phaùt sinh vôùi nhöõng ñaëc tính roõ reät nôi moät con ngöôøi coù tính tình hoãn hôïp. Chæ coù nhöõng chæ daãn ñeå nhaän ra tính tình ñöôïc ghi trong taäp sôû ñaùng xem laø chaân thaät, vì trong aáy noùi: "Moät baäc thaày ñaõ ñaït ñöôïc söï ñi saâu vaøo caùc loaïi taâm, seõ bieát roõ tính tình, vaø giaûi thích moät ñeà taøi thieàn quaùn thích hôïp. Coøn ngöôøi khoâng theå ñi saâu vaøo taâm ngöôøi thì neân hoûi ngay ñöông söï. Bôûi theá, nhôø ñi saâu vaøo taâm, hoaëc nhôø phoûng vaán ñöông söï, maø coù theå bieát ngöôøi aáy thuoäc vaøo loaïi caù tính naøo. 

97. Caùi gì thích hôïp cho moãi loaïi tính? Moät choã thích hôïp cho ngöôøi tham, laø caùi nhaø vôùi ngöôõng cöûa khoâng lau röûa, neàn ngang maët ñaát, ñoù coù theå moät taûng ñaù treo lô löûng khoâng coù oáng maùng (Ch. II), moät leàu coû, moät nhaø laù v.v... Noù phaûi coù ñaày raùc röôùi vaø dô, tôi taû, quaù cao, hoaëc quaù thaáp, moät vuøng phuï caän trô troïi, vaéng veû, bò ñe doaï bôûi coïp beo v.v..., vôùi moät con ñöôøng moøn gaäp gheành, ngay caû giöôøng, vaø gheá cuõng ñaày boï hung, choã ôû, xaáu xí, khoâng coù gì ñeïp maét, nhìn laø thaáy gheùt. Y phuïc thích hôïp cho vò aáy laø nhöõng thöù raùch bieân, suùt chæ loøng thoøng khaép, nhö moät caùi baùnh toå chim, vaûi thì thoâ nhö gai, baån, naëng vaø khoù maëc. Bình baùt thích hôïp laø moät caùi baùt baèng ñaát nung xaáu xí dò hình, vôùi nhöõng choã vaù, noái, hoaëc moät caùi baùt baèng saét naëng neà khoù coi, khoâng gôïi theøm chuùt naøo caû, gioáng nhö moät caùi soï ngöôøi. Loaïi ñöôøng ñi thích hôïp cho vò aáy ñeå ñi khaát thöïc laø moät con ñöôøng khoù chòu, khoâng coù laøng maïc ôû gaàn, vaø khoâng baèng phaúng. Khu laøng thích hôïp cho vò aáy khaát thöïc laø moät nôi maø ngöôøi ta ñi ngheânh ngang khoâng ñeå yù gì ñeán vò aáy, moät nôi maø, khi vò aáy saép boû ñi choã khaùc, vì khoâng xin ñöôïc chuùt gì, ngöôøi ta seõ goïi oâng laïi vaøo trong phoøng boá thí vaø baûo "Naøy ñaïi ñöùc" roài cho côm chaùo, maø tænh bô nhö boû moät con boø vaøo chuoàng boø. Nhöõng ngöôøi thích hôïp ñeå haàu caän vò aáy laø nhöõng noâ tyø, thôï thuyeàn khoâng ñeïp maét, baát haïnh, y phuïc dô daùy, hoâi haùm, buoàn noân, nhöõng ngöôøi cuùng döôøng côm chaùo maø nhö neùm vaøo oâng moät caùch thoâ loã. Loaïi chaùo vaø côm thích hôïp laø gaïo, v.v... Bô laït, chaùo chua, caø ri baèng caûi uùa, hay baát cöù vaät gì chæ coát laøm cho ñaày buïng. Trong boán oai nghi, uy nghi thích hôïp laø ñöùng hoaëc ñi baùch boä. Ñoái töôïng quaùn thích hôïp laø baát cöù maøu naøo khôûi töø xanh nhöng khoâng ñöôïc thuaàn tònh. 

98. Moät truù xöù thích hôïp cho ngöôøi saân laø khoâng quaù cao hay thaáp, coù saün boùng maùt vaø nöôùc, coù nhöõng böùc töôøng caân ñoái, coät vaø böïc caáp, chaïm troå saùng suûa vôùi nhieàu böùc hoaï, neàn baèng phaúng, eâm dòu, ñöôïc trang trí baèng hoa, treân coù moät taøn che baèng vaûi nhieàu maøu nhö cung trôøi Ñaïi phaïm. Giöôøng gheá coù neäm saïch seõ xinh ñeïp thôm muøi caùc thöù hoa, laøm cho ngöôøi ta chæ nhìn cuõng ñuû sung söôùng. 

99. Loaïi ñöôøng thích hôïp cho vò aáy ñi ñeán choã truù, phaûi laø moät con ñöôøng khoâng coù nguy hieåm naøo, ñaát saïch vaø baèng phaúng ñaõ ñöôïc soaïn saún. Nhaø phaûi ñöøng quaù nhieàu baøn gheá tuû giöôøng, ñeå khoûi laøm choå aån naùu cho coân truøng, boï hung, raén chuoät, chæ neân ñeå moät giöôøng moät gheá. Loaïi vaûi thích hôïp cho vò naøy laø laøm y phuïc trong vaø ngoaøi, laø haïng toát nhaát, nhö haøng Trung Quoác, haøng Somaøra, luïa, phin moûng, vaûi moûng, chæ moät hay hai lôùp thaät nheï, maøu saéc thuaàn tònh thích hôïp vôùi nhaø khoå tu. Loaïi baùt thích hôïp laøm baèng saét, hình daùng thanh tuù nhö moät boùng nöôùc, laùng nhö ngoïc, khoâng tì veát, coù maøu thuaàn tònh thích hôïp vôùi aån só. Con ñöôøng thích hôïp ñeå ñi khaát thöïc phaûi traùnh moïi hieåm nguy, baèng phaúng, deã chòu, khoâng quaù gaàn laøng cuõng khoâng quaù xa. Khu laøng thích hôïp ñeå vò aáy khaát thöïc, laø nôi maø moïi ngöôøi soaïn saün choã ngoài raõi hoa, queùt doïn saïch seõ, nghó raèng: "Vò ñaïi ñöùc cuûa chuùng ta saép tôùi". Vaø ñi ra ñoùn oâng, caàm baùt cuûa oâng ñöa vaøo nhaø, môøi ngoài treân choã ñaõ soaïn, vaø töï tay haàu haï chu ñaùo. 

100. Nhöõng ngöôøi thích hôïp ñeå haàu vò aáy phaûi ñeïp trai, deã öa, taém röõa saïch seõ, boâi daàu laùng xöùc nöôùc hoa muøi traàm, trang söùc baèng vaûi nhuoäm ñuû maøu saïch vaø ñeïp. Ngöôøi aáy laøm vieäc moät caùch caån thaän, loaïi côm chaùo thích hôïp, cho vò aáy phaûi ñuû saéc, höông, vò boå döôõng, ñaùng theøm, thöôïng haïng veà moïi maët, vaø ñuû cho nhu caàu vò aáy. Uy nghi thích hôïp laø naèm hay ngoài. Ñoái töôïng quaùn laø baát cöù maøu naøo töø xanh, maøu phaûi thuaàn tònh. 

101. Choã ôû thích hôïp cho 1 ngöôøi si phaûi khoaùng ñaït, khoâng bò ngaên bít, ñeå vò aáy coù theå thaáy caû boán phöông khi ngoài ñaáy. Veà caùc tö theá, thì ñi laø thích hôïp. Ñoái töôïng quaùn thích hôïp laø moät vaät khoâng nhoû quaù, nghóa laø phaûi côõ baèng côõ caùi roå, hay caùi soong, vì taâm trí vò aáy trôû neân roái ren hôn neáu bò giôùi haïn trong moät khoâng gian nhoû heïp. Nhöõng gì coøn laïi cuõng nhö ñoái vôùi taùnh saân. 

102. Vôùi ngöôøi taùnh tín, taát caû nhöõng chæ daãn cho ngöôøi taùnh saân ñeàu thích hôïp. Veà ñoái töôïng quaùn, coù theå quaùn moät trong saùu nieäm. Vôùi ngöôøi taùnh tueä, khoâng coù gì laø khoâng thích hôïp veà choã ôû v.v... 

Vôùi ngöôøi taùnh tö duy, thì moät choã ôû khoaùng ñaït coù phong caûnh deã nhìn, ôû ñaáy nhöõng vöôøn, ñoàng, ao, hoà, vieãn töôïng ñeïp, quang caûnh nhöõng khu laøng, ñoâ thò, vuøng queâ nhìn thaáy khi ngoài ôû ñaáy, moät khung caûnh nhö vaäy khoâng thích hôïp vì taïo ñieàu kieän cho taàm tö duy cuûa vò aáy chaïy laêng xaêng khaép nôi. 

Bôûi theá, vò aáy neân soáng taïi moät nôi nhö moät hang saâu coù röøng raäm ngaên che, nhö nuùi ñaù Buïng Voi (Hatthkucchiphabbaøra), hay hang cuûa Mahinda. Cuõng theá, moät ñoái töôïng quaùn quaù lôùn khoâng thích hôïp vò naøy, vì laøm cho taàm tö duy chaïy laêng xaêng. Moät ñoái töôïng nhoû thích hôïp. Nhöõng yeáu toá khaùc cuõng nhö vôùi ngöôøi tham. 

103. Tuy nhieân, ñeà taøi quaùn töôûng hôïp vôùi tính tình chöa ñöôïc baøn roõ trong moïi chi tieát. Ñieàu naøy töï nhieân seõ roõ khi baøn chi tieát nhö sau. Nhö treân ñaõ noùi, "Vaø vò aáy neân choïn trong 40 ñeà muïc, caùi naøo thích hôïp vôùi caù tính" (D. 28). ÔÛ ñaây, söï trình baøy veà ñeà taøi quaùn töôûng tröôc heát caàn ñöôïc hieåu theo 10 caùch sau: (1) soá löôïng, (2) caùi naøo ñem laïi ñònh caän haønh, caùi naøo ñem laïi ñònh an chæ; (3) caùc loaïi thieàn; (4) veà söï vöôït qua, (5) veà söï traûi roäng, khoâng traûi roäng, (6) veà ñoái töôïng. (7) caùc coõi, (8) caùch hieåu, (9) ñieàu kieän (duyeân), (10) veà söï hôïp vôùi caù tính. 

104. 1). Veà soá löôïng: töùc 40 ñeà muïc nhö sau: Möôøi bieán xöù, möôøi baát tònh, möôøi choã töôûng nieäm, boán phaïm truù, boán voâ saéc xöù, moät töôûng, moät phaân tích. 

105. Möôøi bieán xöù: laø ñaát, nöôùc, löûa, hö khoâng, xanh, vaøng, ñoû, traéng, aùnh saùng, khoaûng khoâng coù haïn. Möôøi baát tònh laø: thaây phình tröùng, thaây baàm xanh, thaây thuù aên, thaây phaân lìa, thaây raû rôøi, thaây chaûy maùu, thaây saâu ñuïc, boä xöông. Möôøi töôûng nieäm laø: nieäm Phaät, phaùp, Taêng, Thí, Thieân, nieäm cheát, nieäm thaân, nieäm hôi thôû, nieäm dieät. Boán phaïm truù laø Töø, Bi, Hyû, Xaû. Boán voâ saéc: laø Khoâng voâ bieân, Thöùc voâ bieân, Voâ sôû höõu, Phi töôûng phi phi töôûng. Moät töôûng laø töôûng ñoà aên baát tònh. Moät phaân tích laø söï phaân tích töù ñaïi. 

106. 2) Caùi naøo ñem laïi ñònh caän haønh (upacaøra), caùi naøo ñem laïi ñònh an chæ (appanaø)? Taùm nieäm, töùc 10 töôûng nieäm, tröø thaân haønh nieäm vaø nieäm hôi thôû, quaùn ñoà aên baát tònh, vaø phaân tích töù ñaïi, laø möôøi ñeà muïc chæ ñem laïi ñònh caän haønh, coøn nhöõng caùi khaùc ñem laïi ñònh an chæ. 

107. 3) Veà caùc loaïi thieàn: Trong nhöõng phaùp quaùn ñem laïi ñònh an chæ, thì 10 bieán xöù (Kasinas) cuøng vôùi nieäm hôi thôû ñem laïi taát caû 4 thieàn; 10 quaùn baát tònh vaø thaân haønh nieäm ñem laïi sô thieàn. Ba phaïm truø ñaàu (töø, bi, hæ), ñem laïi ba thieàn ñaàu trong 4; phaïm truø thöù tö (xaû) vaø quaùn 4 saéc giôùi ñem laïi töù thieàn. 

108. 4) Veà söï vöôït qua: coù hai thöù vöôït qua: vöôït qua caùc thieàn chi, vaø qua ñoái töôïng. Coù söï vöôït qua caùc thieàn chi trong nhöõng ñeà muïc ñem laïi tam thieàn, töù thieàn, vì nhò thieàn v.v... Phaûi ñöôïc ñaït trong cuøng 1 ñoái töôïng, baèng caùch vöôït qua nhöõng thieàn chi, taàm, töø. Cuõng theá, trong tröôøng hôïp phaïm truù thöù tö vì phaûi ñaït ñeán xaû baèng caùch vöôït qua laïc trong cuøng moät ñoái töôïng nhö cuûa taâm töø v.v... Nhöng trong tröôøng hôïp boán voâ saéc, thì coù söï vöôït qua ñoái töôïng quaùn, vì Khoâng voâ bieân xöù phaûi ñaït do vöôït qua bieán xöù, vaø Thöùc voâ bieân xöù phaûi ñaït baèng caùch vöôït qua Khoâng voâ bieân xöù v.v... Ñoái vôùi nhöõng caùi coøn laïi thì khoâng coù söï vöôït qua. 

109. 5) Veà söï noùi roäng vaø khoâng noùi roäng: Chæ coù 10 bieán xöù laø caàn ñöôïc nôùi roäng, vì chæ trong phaïm vi cuøng moät khoâng gian cuûa bieán xöù ñaõ ñònh, maø ta coù theå nghe tieáng, vôùi thieân nhó thaáy saéc vôùi thieân nhaõn, vaø bieát taâm cuûa caùc chuùng sanh baèng taâm cuûa mình 

110. Thaân haønh nieäm vaø 10 baát tònh quaùn khoâng caàn noùi roäng, vì sao? Vì nhöõng thöù naøy coù 1 ñònh xöù nhaát ñònh, vaø vì khoâng ích lôïi gì ñeå nôùi roäng theâm. Tính caùch nhaát ñònh cuûa nôi choán chuùng seõ trôû neân roõ reät hôn, khi giaûi thích phöông phaùp tu taäp (Chöông VIII, ñ. 83 -138, vaø Chöông VI, ñ. 41-79). Neáu baát tònh quaùn ñöôïc nôùi roäng, thì chæ laø moät soá löôïng thi theå ñöôïc traûi ra, vaäy khoâng ích gì. Vaø ñieàu naøy ñöôïc noùi ñeå traû lôøi caâu hoûi cuûa Sopaøka: " Baïch Theá Toân, töôûng veà saéc thaät roõ, coøn töôûng veà boä xöông thì khoâng roõ". ÔÛ ñaây töôûng veà saéc ñöôïc goïi laø "roõ" trong yù nghóa "töôûng ñöôïc nôùi roäng, trong khi töôûng veà xöông thì "khoâng roõ", nghóa laø töôùng noù khoâng nôùi roäng. 

111. Nhöng caâu noùi sau ñaây " Ta chuù taâm treân toaøn theá gian naøy vôùi töôûng veà 1 boä xöông" (Thag. 18) laø noùi veà caùch xuaát hieän caùc töôùng ñoái vôùi ngöôøi ñaõ ñaït ñeán caùi töôûng veà xöông, vì, cuõng nhö vaøo thôøi vua Dhammaøsoka, con chim Karavìka hoùt leân tieáng eâm dòu khi noù troâng thaáy boùng noù trong nhöõng taám göông ôû 4 vaùch töôøng, vaø thaáy moïi höôùng ñeàu coù nhöõng con chim Karavìka. 

112. Neáu theá thì phaûi khi goïi voâ löôïng cuûa ñoái töôïng quaùn ñöôïc phaùt sinh trong quaùn baát tònh laø moät lôøi noùi maâu thuaån? Noù khoâng maâu thuaån. Vì coù ngöôøi thì thaáy ñöôïc töôùng baát tònh nôi moät thi theå phình tröôùng hay moät boä xöông lôùn, ngöôøi thì thaáy töôùng aáy nôi moät thi theå nhoû. Trong saùch aáy, thieàn cuûa vò thöù nhöùt coù moät ñoái töôïng höõu haïn, ngöôøi thöù hai voâ haïn. Hoaëc "vôùi moät ñoái töôïng voâ haïn" laø noùi veà moät ñoái töôïng quaùn maø ngöôøi quaùn töôûng nôùi roäng ra vì khoâng thaáy coù haïi gì khi laøm nhö vaäy. Nhöng noù khoâng caàn nôùi roäng, vì noù khoâng ñöa ñeán ích lôïi naøo. 

113. Nhöõng caùi gì coøn laïi cuõng theá, khoâng caàn nôùi roäng. Vì, khi moät ngöôøi nôùi roäng töôùng hôi thôû, thì chæ coù moät soá löôïng hôi ñöôïc nôùi roäng, vaø noù coù moät ñinh xöù roõ reät laø choùt muõi. Vì vaäy, noù khoâng caàn ñöôïc nôûi roäng, vì choã baát lôïi aáy, vaø vì tính caùch nhaát ñònh cuûa nôi choán (choùt muõi). Vaø nhöõng phaïm truù thì coù caùc höõu tình laøm ñoái töôïng, Khi moät ngöôøi nôùi roäng töôùng nhöõng ñoái töôïng naøy, thì chæ coù löôïng höõu tình ñöôïc nôùi roäng, vaø laøm nhö vaäy cuõng khoâng nhaèm muïc ñích gì. Bôûi theá, caùi naøy cuõng khoâng caàn nôùi roäng. 

114. Khi noùi "Vò aáy bieán maõn moät phöông vôùi taâm caâu höõu vôùi töø", ñieàu aáy ñöôïc noùi leân vì söï bao quaùt cuûa taâm, vaø khi moät ngöôøi phaùt trieån taâm bao quaùt daàn daàn, keå töø söï bao quaùt chuùng sinh trong moät phöông vôùi moät nhaø, vôùi hai nhaø, v.v..., khi aáy ta goïi ngöôøi aáy laø "bieán maõn moät phöông", chöù khoâng phaûi khi ngöôøi aáy nôùi roäng töôùng, maø cuõng khoâng coù töôùng ôû ñaây ñeå nôùi roäng. Cuõng theá, tình traïng coù moät ñoái töôïng höõu haïn hay voâ haïn ôû ñaây coù theå hieåu laø "bao quaùt" hay bieán maõn. 

115. Veà ñoái töôïng nhöõng coõi voâ saéc thì khoâng gian khoâng caàn ñöôïc nôùi roäng, vì noù chæ laø söï dôøi boû saéc (bieán xöù), bôûi vì voâ saceù chæ coù theå ñöôïc quaùn nhö laø söï bieán maát cuûa saéc phaùp. Neáu nôùi roäng voâ saéc, thì khoâng coù gì khaùc xaûy ra caû. Vaø taâm thöùc cuõng khoâng caàn nôùi roäng, vì ñoù laø moät traïng thaùi voán laø moät "töï tính" vaø khoâng theá nôùi roäng moät töï tính. Söï bieán maát cuûa Thöùc khoâng caàn nôùi roäng, vì chæ laø söï phi höõu cuûa thöùc, vaø phi töôûng phi phi töôûng xöù cuõng khoâng caàn nôùi roäng vì ñoù cuõng laø moät töï tính. 

116. Nhöõng caùi coøn laïi khoâng caàn nôùi roäng vì chuùng khoâng coù töôùng, vì chæ coù moät töôùng coù ôû beân ngoaøi môùi coù theå nôùi roäng. Ñoái töôïng cuûa nieäm Phaät v.v... Khoâng phaûi laø töôùng coù ôû beân ngoaøi, cho neân khoâng caàn coù söï nôùi roäng ôû ñaây. 

117. 6)Veà ñoái töôïng: Trong 42 ñeà muïc thieàn, coù 22 ñoái töôïng coù töôùng ôû ngoaøi ñoù laø 10 bieán xöù, 10 baát tònh cuûa töû thi, nieäm hôi thôû vaø thaân haønh nieäm. Nhöõng caùi khaùc khoâng coù töôùng beân ngoaøi laøm ñoái töôïng thieàn ñinhl Maët khaùc, 12 ñeà muïc coù nhöõng töï tính laøm ñoái töôïng, ñoù laø 8 trong 10 töôûng nieäm, tröø nieäm hôi thôû vaø thaân haønh nieäm. Töôûng ñoaøn thöïc baát tònh, phaân tích töù ñaïi, Th?c voâ bieân xöù, Phi töôûng phi phi töôûng xöù; (22 caùi coù töôùng beân ngoaøi laøm ñoái töôïng laø: 10 bieán xöù... Thaân haønh nieäm) 6 coøn laïi laø nhöõng ñoái töôïng khoâng theå phaân loaïi nhö theá. Maët khaùc, taùm ñoái töôïng coù tính caùch di ñoäng giai ñoïan ñaàu, maëc duø chæ laø nhöõng ñoái töôïng coá ñònh: söï nung muû, söï chaûy mauù, söï ñuïc khoeùt cuûa doøi boï, nieäm hôi thôû, bieán xöù nöôùc, löûa gioù vaø trong tröôøng hôïp bieán xöù aùnh saùng, thì ñoái töôïng goàm moät voøng aùnh saùng maët trôøi v.v... Nhöõng ñeà muïc coøn laïi ñeàu coù nhöõng ñoái töôïng baát ñoäng. Ñaây laø veà ñoái töôïng quaùn. 

118. 7) Veà coõi: 12 ñeà muïc: 10 ñeà muïc baát tònh, thaân haønh nieäm, vaø töôûng baát tònh trong ñoaøn thöïc, laø 12 ñeà muïc khoâng coù ôû caùc coõi trôøi, 12 ñeà muïc naøy, vaø ñeà muïc quaùn hôi thôû khoâng coù ôû Phaïm thieân giôùi. Nhöng ôû coõi voâ saéc, thì khoâng coù ñ? muïc naøo tröø 4 voâ saéc. Coøn ôû coõi ngöôøi, thì coù ñuû taát caû ñeà muïc. 

119. 8) Veà caùch hieåu: Söï trình baøy caàn ñöôïc hieåu theo söï thaáy, sôø vaø nghe; 19 ñeà muïc (10 baát tònh, 9 bieán xöù tröø khoâng gian) laø nhöõng ñeà muïc caàn hieåu baèng maét thaáy. Coù nghóa laø trong giai ñoaïn ñaàu töôùng cuûa nhöõng ñeà muïc naøy phaûi ñöôïc hieåu baèng caùch nhìn vôùi con maét, moät caùch kieân trì. Trong thaân haønh nieäm, 5 phaàn ñaàu "toùc, loâng, moùng, raêng, da" caàn ñöôïc hieåu baèng maét thaáy, nhöõng thöù coøn laïi ñöôïc hieåu do nghe noùi. Bôûi theá, ñoái töôïng cuûa phaùp nieäm thaân laø ñöôïc hieåu baèng maét thaáy vaø nghe noùi. Nieäm hôi thôû ñöôïc hieåu baèng xuùc giaùc, bieán xöù "gioù" baèng thò giaùc vaø xuùc giaùc, 18 thöù coøn laïi do nghe noùi. Phaïm truù "xaû" trong 4 phaïm truù, vaø boán voâ saéc giôùi, ngöôøi sô cô khoâng theå hieåu ñöôïc, nhöng 35 caùi coøn laïi thì ñöôïc. 

120. 9) Veà ñieàu kieän: Trong nhöõng ñeà muïc naøy, 9 bieán xöù tröø bieán xöù hö khoâng laø nhöõng duyeân (ñieàu kieän) ñeå chöùng voâ saéc xöù. 10 bieán xöù laø duyeân ñeå chöùng caùc loaïi thaéng trí (thaàn thoâng). Ba phaïm truù ñaàu laø ñieàu kieän ñeå chöùng phaïm truù thöù tu. Moãi voâ saéc caáp döôùi laø ñieàu kieän cho voâ saéc treân noù moät böïc. Phi töôûng phi phi töôûng xöù laø ñieàu kieän ñeå chöùng dieät thoï töôûng ñònh. Taát caû laø ñieàu kieän cho söï soáng trong hæ laïc, cho tueä, vaø cho nhöõng sanh thuù toát ñeïp. 

121. 10) Veà söï thích hôïp: 10 quaùn Baát tònh cuûa thaây cheát, vaø thaân haønh nieäm laø 11 ñeà muïc thích hôïp cho ngöôøi naëng tham duïc. Boán phaïm truù vaø 4 bieán xöù veà maøu saéc laø 8 ñeà muïc thích hôïp cho 1 ngöôøi taùnh si, vaø ngöôøi taùnh tö duy. Saùu nieäm ñaàu trong 10 töôûng nieäm thích hôïp cho nhöõng ngöôøi taùnh tín. Nieäm cheát, nieäm dieät, phaân tích boán ñaïi, töôûng ñoaøn thöïc baát tònh laø 4 ñeà muïc thích hôïp cho nhöõng ngöôøi taùnh tueä. Nhöõng bieán xöù coøn laïi vaø nhöõng voâ saéc thích hôïp cho moïi loaøi tính tình. Vaø baát cöù bieán xöù naøo cuõng neân coù giôùi haïnh cho moät ngöôøi taùnh tö duy vaø voâ haïn cho ngöôøi taùnh si. 

122. Taát caû ñieàu treân ñöôïc noùi theo theå thöùc ñoái choïi tröïc tieáp vaø hoaøn toaøn thích hôïp, nhöng kyø thöïc, khoâng coù phaùp tu naøo maø khoâng tröø boû ñöôïc tham v.v.... Hoã trôï tín v.v... Kinh Meghiya noùi: "Theâm nöõa, caàn tu taäp 4 thöù sau ñaây: tu baát tònh quaùn ñeå tröø tham duïc, tu töø bi ñeå töø boû saân nhueá, nieäm hôi thôû ñeå tröø boû taàm tö duy, töôûng voâ thöôøng ñeå töø boû maïn" (A. iv 358). Cuõng vaäy, trong kinh Rahula ñoaïn "Haõy tu taäp töø, naøy Raøhula (M. i, 424), coù 7 ñeà muïc quaùn töôûng ñöôïc ñeà ra cho moät loaïi tính tình duy nhaát. 

123. Baây giôø, caâu "Vaø vò aáy neân hieåu" ñöôïc giaûi thích nhö sau. Sau khi ñeán gaàn thieän tri thöù thuoäc loaïi ñaõ noùi phaàn giaûi thích caâu "roài ñeán gaàn thieän tri thöùc, ngöôøi cho moät ñeà taøi thieàn quaùn" (ñ. 28) vaø thieàn tiaû caàn phaûi haàu haï ñaáng Theá Toân, ñaáng Giaùc ngoä, hay moät baäc thaày, vaø neân xin moät ñeà muïc quaùn töôûng vôùi moät taâm yù chaân thaønh, quyeát ñònh. 

124. Vò aáy neân haàu haï ñöùc Theá Toân, Ñaáng Giaùc ngoä vôùi caùch nhö sau: "Baïch ñöùc Theá Toân, con xin xaû boû thaân maïng naày cuûa con ñeå haàu haï Ngaøi. "Bôûi vì neáu khoâng quy phuïc heát caû thaân maïng cuûa mình nhö theá, thì khi soáng ôû moät nôi xa xoâi heûo laùnh, vò aáy khoâng theå kieân coá khi gaëp moät vaät ñaùng sôï xuaát hieän vaø vò aáy coù theå trôû laïi moät truù xöù ôû laøng maïc, giao thieäp vôùi theá tuïc, taàm caàu baát ñaùng vaø ñi ñeán taøn maït. Nhöng khi haønh giaû ñaõ quy phuïc toaøn theå taùnh maïng nhö vaäy thì khoâng coøn noãi sôï haõi naøo khôûi leân trong vò aáy, neáu moät ñoái töôïng khuûng khieáp xuaát hieän. Quaû vaäy, chi coù nieàm hoan laïc khôûi leân nôi haønh giaû khi nghó raèng: "Haù ta ñaõ khoâng quy phuïc toaøn theå taùnh maïng nôi ñöùc Theá toân hay sao?" 

125. Giaû söû coù moät ngöôøi coù taám vaûi toát baèng luïa Kaøsi, noù seõ buoàn saàu neáu taám vaûi bò chuoät hay giaùn gaëm. Nhöng neáu noù ñem cuùng döôøng cho moät tyû kheo ñang caàn, noù seõ caûm thaáy vui khi thaáy vò aáy xeù vaûi ra ñeå vaù y, Cuõng vaäy, trong khi quy phuïc taùnh maïng. 

126. Khi quy phuïc taùnh maïng cho moät baäc thaày, ngöôøi aáy neân noùi: "Baïch ñaïi ñöùc, con xin quy phuïc taùnh maïng nôi ñaïi ñöùc". Bôûi vì moät ngöôøi chöa quy phuïc, thì trô lì khoâng chòu söaû ñoåi, khoù daïy, khoâng nghe l?i khuyeân can, ñi baát cöù choã naøo noù muoán, maø khoâng hoûi yù vò thaày. Do ñoù, vò thaày khoâng giuùp ñôõ noù baèng taøi thí hoaëc phaùp thí, khoâng huaán luyeän cho noù veà thieàn ñaïo. Vì khoâng tìm ñöôïc hai thöù giuùp ñôõ naøy, neân noù khoâng coù chaân ñöùng trong giaùo phaùp, vaø chaúng bao laâu noù seõ xuoáng ñeán ñoä laøm quaáy hoaëc hoaøn tuïc. Nhöng neáu noù ñaõ quy phuïc taùnh maïng, thì noù khoâng baát ñoäng tröôùc söï chæ daïy, khoâng ñi choã naøo tuøy thích, trôû thaønh deã daïy vaø chæ soáng tuøy thuoäc vaøo vò thaày. Noù ñöôïc hai thöù giuùp ñôõ töø vò thaày, vaø ñöôïc lôùn manh, ñöôïc taêng tröôûng vaø thaønh töïu ôû trong Giaùo phaùp, nhö nhöõng ñeä töû cuûa tröôûng laõo Cuøla- Pindapaøtika- Tissa. 

127. Coù ba tyû kheo ñeán nôi tröôûng laõo, moät ngöôøi noùi: "Baïch ñaïi ñöùc, con saún saøng leo leân 1 loõm ñaù cao baèng moät traêm ngöôøi ñöùng choàng leân nhau, neáu ñaïi ñöùc muoán". Moät troø khaùc noùi: "Baïch ñaïi ñöùc, con saún saøng nghieàn naùt thaân naøy treân taûng ñaù neáu thaày muoán". Ngöôøi thöù ba noùi: "Baïch ñaïi ñöùc, con saún saøng nhòn thôû vaø cheát neáu thaày caàn". Tröôûng laõo nghó, "nhöõng ngöôøi naøy chaéc chaén coù theå tieán boä trong giaùo phaùp; vaø giaûi thích cho hoï moät ñeà muïc thieàn. Theo lôøi daïy, caû ba ñeàu chöùng quaû A-la-haùn. Ñaáy laø lôïi laïc trong söï quy phuïc. Do vaäy, ôû treân noùi: "Quy phuïc taùnh maïng cho ñöùc Theá Toân", ñaáng Giaùc ngoä hoaëc moät baäc thaày. 

128. Vôùi taâm yù chaân thaønh, quyeát ñònh: (ñoaïn 123): taâm yù cuûa thieàn giaû phaûi chaân thaønh theo saùu caùch khôûi töø voâ tham. Vì chính moät ngöôøi chaân thaønh theo saùu caùch aáy, môùi ñaït ñöôïc moät trong ba loaïi tueä giaùc nhö kinh noùi: "Coù 6 yù höôùng daãn ñeán giaùc ngoä cuûa boà taùt. Vôùi yù höôùng voâ tham, boà taùt thaáy loãi laàm trong tham duïc. Vôùi yù höôùng voâ saân, boà taùt thaáy loãi laàm trong saân haän. Vôùi yù voâ si, boà taùt thaáy loãi laàm trong si meâ. Vôùi yù höôùng xuaát gia, boà taùt thaáy loãi laàm trong ñôøi soáng taïi gia. Vôùi yù höôùng vieãn ly, boà taùt thaáy loãi laàm trong söï quaàn tuï ñoâng ñaûo. Vôùi yù höôùng töø boû, boà taùt thaáy loãi laàm trong moïi söï taùi sinh vaø sanh thuù. "Vì nhöõng baäc Döï löu, Nhaát lai, Baát hoaøn, A-la-haùn laäu taän, Ñoäc giaùc, vaø nhöõng ñaáng toaøn giaùc quaù khöù, hieän taïi hay vò lai, taát caû ñeàu ñaõ ñaït ñòa vò nhôø nhöõng yù höôùng naøy. 

129. Haønh giaû caàn nhaát taâm quyeát ñònh veà vieäc aáy. 

Nghóa laø, phaûi quyeát ñònh ñoái vôùi thieàn, toân troïng thieàn, khuynh höôùng veà thieàn; quyeát ñònh ñoái vôùi nieát baøn, toân troïng nieát baøn, khuynh höôùng veà nieát baøn. 

130. Khi, vôùi söï chaân thaønh cuûa yù höôùng vaø söï hoaøn toaøn quyeát taâm nhö vaäy, haønh giaû xin moät ñeà muïc, thì baäc thaày, ngöôøi ñi saâu vaøo taâm ngöôøi khaùc coù theå bieát ñöôïc tính tình haønh giaû, baèng caùch quan saùt cung caùch y. Neáu chöa ñaéc tha taâm thoâng, thì thaày coù theå hoûi. "Tính tình cuûa ngöôøi theá naøo?" hoaëc "Ngöôøi öa nghó nhöõng chuyeän gì? hoaëc "Ngöôøi öa ñeà muïc naøo?" ñeå bieát. Khi ñaõ bieát, vò thaày coù theå giaûi thích moät ñeà muïc thieàn quaùn thích hôïp vôùi tính tình haønh giaû. Vaø khi laøm nhö vaäy vò thaày coù theå laøm theo ba caùch: ñeà muïc coù theå cho baèng caùch baûo ñeä töû ñoïc laïi moät hai laàn, neáu ngöôøi aáy ñaõ hoïc ñeà muïc kia. Hoaëc giaûng cho y moãi khi ñeán, neáu cuøng ôû moät truù xöù. Ñoái vôùi ngöôøi muoán hoïc ñeà muïc roài ñi nôi khaùc, thì coù theå giaûng khoâng quaù ngaén cuõng khoâng quaù daøi. 

131. Ñaàu tieân, khi giaûng veà bieán xöù ñaát, coù chín khía caïnh caàn giaûi thích. Ñoù laø: 4 loãi cuûa bieán xöù, caùch laøm Kasina (bieán xöù), caùch tu bieán xöù sau khi laøm xong, hai loaïi töôûng, hai loaïi ñònh, baûy thöù thích hôïp vaø khoâng thích hôïp, 10 thieän xaûo veà an chæ ñònh, söï ñeàu ñaën quaân bình cuûa tinh tieán, vaø nhöõng chæ daãn veà ñònh. Veà nhöõng ñeà muïc khaùc, moãi ñeà muïc caàn giaûi thích nghi. Taát caû ñieàu naøy seõ ñöôïc ñeà caäp trong phaàn chæ daãn tu taäp. Khi ñeà muïc ñöôïc giaûi thích, haønh giaû caàn naém laáy Töôùng trong luùc laéng nghe. 

132. Hieåu roõ Töôùng laø vò aáy phaûi lieân keát töøng khía caïnh nhö sau: "ñaây laø meänh ñeà ñaàu, ñaây laø meänh ñeà sau, ñaây laø yù nghóa, ñaây laø yù ñònh, ñaây laø ví duï". Khi vò aáy laéng nghe chaêm chuù, hieåu roõ töôùng nhö vaäy, thì ñeà muïc trôû neân roõ raøng. Nhôø vaäy, haønh giaû ñaït ñeán thaúng giaûi (visesa) moät caùch myõ maõn, khoâng baèng caùch naøo khaùc. 

133. Ñeán ñaây, caâu "ñeán gaàn thieän tri thöùc, mgöôøi cho moät ñeà muïc thieàn, vaø vò aáy phaûi hieåu roõ moät ñeà muïc trong 40 ñeà muïc, caùi naøo thích hôïp vôùi tính cuûa mình" (ñoaïn 28) ñaõ giaûi thích xong. 

Chöông thöù ba "Choïn ñeà muïc thieàn quaùn" trong Thanh tònh ñaïo, ñöôïc soaïn thaûo vì muïc ñích laøm cho ngöôøi laønh ñöôïc hoan hæ.