Möôøi boán hình thaùi khôûi taâm 

111. Khi chuùng sinh ñöôïc taùi sinh ôû loaøi ngöôøi vaø chö thieân do aûnh höôûng cuûa taùm loaïi thieän taâm duïc giôùi (1-8), vaøo luùc aáy taùm loaïi taâm duïc giôùi dò thuïc höõu nhaân (42-49) phaùt sinh, ñoàng thôøi cuõng phaùt sinh yù thöùc giôùi voâ nhaân töông öng vôùi xaû (41), taâm naøy laø quaû thieän yeáu ôùt vôùi hai nhaân (nghóa laø chæ coù voâ tham voâ saân) nôi nhöõng ngöôøi ñang ñi vaøo tình traïng nhöõng keû baùn nam baùn nöõ trong loaøi ngöôøi. Nhö vaäy taát caû coù chín loaïi taâm dò thuïc sanh, keå nhö kieát sanh vaø chuùng khôûi leân vôùi baát cöù gì laøm ñoái töôïng trong ba thöù nghieäp, nghieäp töôùng hay thuù töôùng xuaát hieän vaøo luùc cheát (xem ñoaïn 120, Ch. 17). 

[Chuù thích: Nghieäp laø thieän nghieäp tích luõy ôû duïc giôùi ñaõ ñöôïc cô hoäi chín muøi, neân noùi "xuaát hieän". Nghieäp töôùng laø cuûa boá thí ñaõ cho, laøm duyeân cho yù haønh vaøo luùc tích luõy nghieäp. Thuù töôùng laø saéc xöù ôû trong coõi (thuù) maø ngöôøi aáy saép taùi sanh vaøo. -- Pm. 477]

["Nghieäp töôùng" ôû ñaây laø nhö moät kasina ñaát, vv. xuaát hieän trong taâm thöùc ngöôøi tu thieàn bieán xöù.]

Treân ñaây laø söï sanh khôûi 19 loaïi taâm dò thuïc vaøo luùc kieát sanh, keå nhö taâm kieát sanh. 

114. Khi taâm kieát sanh ñaõ ngöng, thì luùc ñoù, tieáp theo baát cöù loaïi kieát sanh naøo coù theå xaûy ñeán, xuaát hieän nhöõng loaïi taâm töông töï, vì laø haäu quaû cuûa cuøng moät nghieäp, nhöõng taâm naøy ñöôïc keå nhö taâm höõu phaàn vôùi cuøng ñoái töôïng, vaø laïi tieáp theo cuøng nhöõng loaïi aáy. 

[Chuù thích: "Vôùi cuøng moät ñoái töôïng": neáu nghieäp laø ñoái töôïng cuûa höuõ phaàn, thì ñoái töôïng laø nghieäp aáy, neáu nghieäp töôùng hay thuù töôùng laø ñoái töôïng, cuõng vaäy]

115. Vôùi söï töông tuïc höõu phaàn sanh khôûi nhö vaäy, khi caùc caên cuûa höõu tình ñaõ ñuû khaû naêng naém laáy moät ñoái töôïng, thì khi ñoù, tæ duï coù moät saéc phaùp ñi vaøo taàm maét, töùc thì noù seõ ñaäp vaøo tònh saéc cuûa maét. Laäp töùc, do aûnh höôûng söï xuùc chaïm naøy, seõ coù moät xaùo troän trong doøng töông tuïc höõu phaàn. Roài khi höõu phaàn ngöng, thì yù giôùi duy taùc (70) sanh khôûi, laáy chính saéc phaùp aáy laøm ñoái töôïng, giaùn ñoaïn doøng höõu phaàn vaø hoaøn taát nhieäm vuï taùc yù. Tröôøng hôïp ôû caùc caên moân khaùc cuõng theá. 

116. Khi moät ñoái töôïng thuoäc baát cöù loaïi naøo trong saùu loaïi, ñi vaøo yù moân, thì keá tieáp söï xaùo troän höõu phaàn, yù thöùc giôùi duy taùc voâ nhaân (71) khôûi leân caâu höõu vôùi xaû, giaùn ñoaïn doøng höõu phaàn hoaøn taát nhieäm vuï taùc yù. 

Treân ñaây laø söï sanh khôûi hai loaïi taâm duy taùc ñöôïc hieåu laø söï taùc yù. 

117. Keá tieáp söï taùc yù, laáy nhaõn moân tröôùc, nhaõn thöùc khôûi leân hoaøn taát nhieäm vuï "thaáy" trong nhaõn moân, vôùi maét tònh saéc laøm cô sôû vaät lyù. Cuõng vaäy tai, muõi, löôõi vaø thaân thöùc sanh, hoaøn taát nhieäm vuï nghe, ngöûi, vv. ôû nhó moân, vv. Nhöõng loaïi naøy bao goàm caùc taâm thieän dò thuïc (34-38) töông öng vôùi caùc caûnh khaû yù vaø khaû yù trung tính, cuøng nhöõng baát thieän dò thuïc (50-54) töông öng vôùi caùc caûnh baát khaû yù vaø baát khaû yù trung tính. Ñaáy laø söï sanh khôûi möôøi loaïi taâm dò thuïc thaáy, nghe, ngöûi, neám, sôø. 

118. Do caâu "Sau khi nhaõn thöùc khôûi vaø dieät, lieàn ñoù khôûileân yù thöùc, yù, taâm... nghóa laø yù giôùi thích öùng" (Vbh. 88), yù giôùi tieáp lieàn sau nhaõn thöùc, vv. tieáp thoï nhöõng ñoái töôïng cuûa naêm thöùc tröôùc. Noù ñöôïc goïi laø thieän dò thuïc yù giôùi (39) neáu keá tieáp thieän dò thuïc nhaõn thöùc, vaø baát thieän dò thuïc yù giôùi (55) neáu keá tieáp baát thieän dò thuïc nhaõn thöùc, vv. 

Treân ñaây laø söï sanh khôûi hai loaïi dò thuïc taâm keå nhö tieáp thoï taâm. 

119. Do caâu "Sau khi yù giôùi khôûi vaø dieät, keá tieáp laïi khôûi leân yù thöùc, yù, taâm... töùc laø yù thöùc giôùi thích öùng (Vbh. 89)", khi aáy yù thöùc giôùi dò thuïc voâ nhaân khôûi leân, suy ñaït caùi ñoái töôïng ñaõ ñöôïc yù giôùi tieáp thoï. Neáu noù tieáp theo sau dò thuïc yù giôùi baát thieän (55) thì noù laø dò thuïc yù thöùc giôùi baát thieän (56), vaø khi noù tieáp theo thieän dò thuïc yù giôùi (39) thì noù laø thieän dò thuïc yù thöùc giôùi caâu höõu vôùi hæ (40) neáu ñoái töôïng laø khaû yù, hoaëc noù laø thieän di thuïc yù thöùc giôùi caâu höõu vôùi xaû (41) neáu ñoái töôïng laø khaû yù trung tính. Ñaáy laø söï sanh khôûi ba loaïi taâm dò thuïc ñöôïc hieåu laø suy ñaït taâm. 

120. Tieáp theo suy ñaït, yù thöùc giôùi duy taùc voâ nhaân (71) khôûi leân caâu höõu xaû, xaùc ñònh ñoái töôïng aáy. Ñaây laø söï sanh khôûi cuûa moät loaïi dò thuïc taâm keå nhö xaùc ñònh taâm. 

121. Tieáp theo xaùc ñònh, neáu ñoái töôïng laø soáng ñoäng, thì khi aáy coù saùu baûy toác haønh taâm khôûi leân töông öng vôùi ñoái töôïng ñöôïc xaùc ñònh. 

[Chuù thích:"soáng ñoäng" coù nghóa laø noù keùo daøi 14 taâm saùt-na, vaø caàn hieåu raèng ñoái töôïng ñaõ ñi vaøo hai hoaëc ba saùt-na roài taâm môùi sanh khôûi.-- Pm. 479]

Sau giai ñoaïn chuyeån taùnh, baát cöù loaïi naøo trong 26 loaïi toác haønh taâm sau ñaây - loaïi naøo ñuû duyeân ñeå sanh khôûi keá tieáp chuyeån taùnh - seõ sanh:ñoù laø moät trong 5 thieän taâm (9-13), 5 duy taùc taâm (81-85) thuoäc saéc giôùi, boán thieän taâm voâ saéc (14-17), 4 duy taùc voâ saéc (86-89), 4 ñaïo taâm (18-21) vaø 4 quaû taâm (66-69) thuoäc sieâu theá. 

Treân ñaây laø söï sanh khôûi cuûa 55 loaïi taâm thieän, baát thieän, dò thuïc vaø duy taùc keå nhö toác haønh taâm. 

122. Cuoái nhöõng toác haønh taâm, neáu ñoái töôïng laø raát soáng ñoáng ñoäng ôû nguõ moân, hoaëc raát roõ reät ôû yù moân, thì khi aáy, nôi loaøi höõu tình duïc giôùi, dò thuïc taâm khôûi leân do baát cöù duyeân naøo coù ñöôïc, nhö nghieäp veà tröôùc, hoaëc toác haønh taâm, vv. vôùi ñoái töôïng khaû yù hoaëc baát khaû yù. 

[Chuù thích: Moät ñoái töông raát soáng ñoäng laø ñoái töôïng coù ñôøi soáng daøi 16 taâm saùt-na. Vì taâm 'ñoàng sôû duyeân' chæ khôûi leân töông öng vôùi ñoái töôïng naøy maø thoâi. -- Pm. 479]

123. ÔÛ cuoái taâm ñoàng sôû duyeân, höõu phaàn trôû laïi söï sanh khôûi cuûa noù. Khi höõu phaàn taâm laïi bò giaùn ñoaïn, thì söï taùc yù (höôùng taâm) laïi khôûi leân, vaø neáu ñuû ñieàu kieän (duyeân), tính töông tuïc cuûa taâm laïi sanh khôûi keå nhö höôùng taâm, thaáy nghe, vv., theo quy luaät loä trình taâm, maõi maõi nhö vaäy cho ñeán khi höõu phaàn cuûa moät höõu tình kieät queä. Taâm höõu phaàn cuoái cuøng nôi moät höõu tình goïi laø "töû taâm" do vì noù rôi khoûi höõu aáy ("töû taâm" tieáng Paøli laø cuticitta, chöõ cuti do chöõ cavati laø rôi). Töû taâm cuõng thuoäc vaøo 19 loaïi nhö kieát sanh vaø höõu phaàn. Ñaáy laø söï sanh khôûi cuûa 19 loaïi dò thuïc taâm keå nhö töû taâm. 

124. Vaø sau khi cheát, coù kieát sanh trôû laïi, sau kieát sanh laø höõu phaàn. Cöù theá doøng taâm töông tuïc cuûa caùc höõu tình voäi vaõ chaûy qua caùc loaïi höõu, thuù, thöùc truù, höõu tình cö, tieáp tuïc sanh khôûi khoâng giaùn ñoaïn. Nhöng khi moät ngöôøi chöùng quaû A-la-haùn, thì doøng töông tuïc aáy chaám döùt vôùi söï chaám döùt cuûa töû taâm nôi vò aáy. 

Treân ñaây laø giaûi thích chi tieát veà thöùc uaån. 

Thoï Uaån 

125. ÔÛ treân coù noùi: "Baát cöù gì coù ñaëc tính ñöôïc caûm thaáy, caàn ñöôïc hieåu laø thoï uaån."(ñ.81). Vaø ñaây cuõng vaäy, caùi gì coù ñaëc tính döôïc caûm giaùc, chính laø caûm giaùc, nhö kinh daïy, "Naøy chö hieàn, vì noù ñöôïc caûm nhaän, neân goïi noù laø thoï" (M. i, 293). 

126. Maëc duø noù chæ coù moät, xeùt theo töï tính noù laø "ñöôïc caûm nhaän", thoï vaãn coù ba loaïi laø thieän, baát thieän vaø baát dònh. ÔÛ ñaây, khi töông öng vôùi thieän taâm ñöôïc keå trong Ñoaïn 83: "Taâm duïc giôùi coù 8 (1-8), ñöôïc xeáp theo hæ, trí vaø söï nhaéc baûo", thì noù laø thieän, thoï töông öng vôùi baát thieän taâm laø baát thieän, vaø thoï töông öng vôùi taâm baát ñònh laø baát ñònh. 

127. Thoï coù naêm loaïi phaân tích theo töï taùnh noù laø thaân laïc, thaân khoå, taâm hæ, taâm öu vaø xaû. Laïc töông öng vôùi thieän dò thuïc thaân thöùc(38) vaø khoå töông öng vôùi baát thieän dò thuïc thaân thöùc (54). Hæ töông öng vôùi 62 loaïi taâm laø: duïc giôùi 4 thieän taâm (1-4), 4 dò thuïc voâ nhaân (42-45), 1 dò thuïc voâ nhaân (40), 4 duy taùc höõu nhaân(73-76), 1 duy taùc voâ nhaân (72), vaø 4 baát thieän (22-25); saéc giôùi 4 thieän taâm (9-12), 4 dò thuïc (57-60), vaø 4 duy taùc (81-84), ñeå ra ngoaøi taâm cuûa thieàn thöù naêm trong moãi tröôøng hôïp. Nhöng khoâng coù taâm sieâu theá neáu khoâng coù thieàn, do ñoù taùm loaïi taâm sieâu theá (18-21 vaø 66-69) nhaân cho naêm thieàn thaønh ra 40, boû ra ngoaøi 8 töông öng vôùi thieàn thöù naêm, thì hæ töông öng vôùi 32 loaïi thieän dò thuïc coøn laïi. Öu töông öng vôùi hai loaïi baát thieän taâm (30-31). Xaû töông öng vôùi 55 loaïi taâm coøn laïi. 

128. Laïc coù ñaëc tính laø caûm nhaän moät xuùc phaùp khaû yù. Nhieäm vuï noù laø taêng cöôøng nhöõng taâm sôû töông öng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï vui söôùng cuûa thaân. Nhaân gaàn noù laø thaân caên. Khoå coù ñaëc tính laø caûm thoï moät xuùc phaùp khoâng ñaùng öa. Nhieäm vuï noù laø laøm heùo taøn nhöõng traïng thaùi töông öng. Noù coù bieåu hieän laø söï ñau ñôùn cuûa thaân. Nhaân gaàn noù laø thaân caên. Hæ coù ñaëc tính laø caûm thoï moät ñoái töôïng khaû yù. Nhieäm vuï noù laø khai thaùc baèng caùch naøy hay khaùc, nhöõng khía caïnh ñaùng öa. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï vui möøng trong taâm. Nhaân gaàn noù laø khinh an. Öu coù ñaëc tính laø caûm thoï moät ñoái töôïng khoâng ñaùng öa. Nhieäm vuï noù laø khai thaùc caùch naøy hay khaùc, nhöõng khía caïnh ñaùng gheùt. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï ñau khoå veà taâm. Nhaân gaàn noù laø taâm cô. Xaû coù ñaëc tính laø caûm thoï khoâng vui khoâng khoå. Noù coù nhieäm vuï khoâng taêng cöôøng cuõng khoâng giaûm bôùt nhöõng traïng thaùi töông öng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï an tónh. Nhaân gaàn noù laø taâm khoâng coù hæ. 

Treân ñaây laø chi tieát veà thoï uaån. 

Töôûng Uaån 

129. Treân ñaây ñaõ noùi: "Baát cöù gì coù ñaëc tính nhaän thöùc, noùi chung caàn hieåu laø töôûng uaån" (ñoaïn 81). Maëc duø chæ coù moät xeùt theo töï taùnh laø nhaän thöùc, töôûng goàm ba loaïi laø thieän, baát thieän vaø baát ñònh. Caùi gì töông öng vôùi thieän taâm goïi laø thieän, töông öng vôùi baát thieän taâm laø baát thieän. Vì khoâng coù taâm taùch rôøi vôùi töôûng, neân töôûng coù cuøng moät caùch phaân loaïi nhö taâm, nghóa laø goàm 89 loaïi. 

130. Nhöng maëc duø ñöôïc phaân thaønh 89 loaïi nhö taâm thöùc, song veà ñaëc tính, vv. töôûng chæ coù moät, laø nhaän bieát. Nhieäm vuï noù laø laøm moät daáu hieäu trôû thaønh ñieàu kieän ñeå laàn sau coù theå nhaän ra "ñaây laø moät thöù nhö tröôùc", nhö khi thôï moäc nhaän ra goã. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng haønh ñoäng giaûi thích nhôø phöông tieän caùc töôùng ñaõ nhaän ñöôïc, nhö ngöôøi muø "thaáy" moät con voi. Nhaân gaàn noù laø moät ñoái töôïng khaùch quan xuaát hieän baát cöù caùch naøo, nhö töôûng khôûi leân nôi moät con dieàu haâu khi troâng thaáy "ngöôøi" buø nhìn. 

Treân ñaây laø giaûi thích veà töôûng uaån. 

Haønh Uaån 

131. ÔÛ moät ñoaïn tröôùc ñaõ noùi: "Baát cöù gì coù ñaëc tính taïo taùc, noùi chung goïi laø haønh uaån" (ñoaïn 81). Caùi gì coù ñaëc tính taïo taùc, chính laø caùi coù ñaëc tính tích tuï. Caùi gì coù ñaëc tính tích tuï? Chính laø caùc haønh, nhö kinh daïy: "Naøy caùc tyû kheo, vì chuùng taïo taùc ra caùc phaùp höõu vi, neân chuùng ñöôïc goïi laø caùc haønh." (S. iii, 87). 

132. Chuùng coù ñaëc tính taïo taùc. Nhieäm vuï chuùng laø tích tuï. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng söï can döï vaøo. Nhaân gaàn chuùng laø ba uaån voâ saéc kia (thoï, töôûng, thöùc). Vaäy, theo ñaëc tính, caùc haønh laø moät, nhöng theo loaïi thì coù ba laø thieän, baát thieän vaø baát ñònh. Khi töông öng vôùi thieän taâm thì haønh aáy laø thieän, töông öng baát thieän taâm laø baát thieän vaø khi töông öng vôùi taâm baát ñònh thì haønh laø baát ñònh. 

Haønh Töông Öng Vôùi 89 Loaïi Taâm 

133. Ñaàu tieân, töông öng vôùi thieän taâm duïc giôùi coù 36 haønh, goàm 27 bieán haønh taâm sôû, boán baát ñònh vaø naêm khoâng thöôøng. 

27 taâm sôû bieán haønh laø: xuùc (phasso), tö (cetanaø), taàm (vitakko), töù (vicaøca), hæ (pìti), tinh taán (viriyam), maïng caên (jìvitindriyam), ñònh (samaødhi), tín (saddhaø), nieäm (sati), taøm (hiri), quí (ottappam), voâ tham (alobho), voâ saân (adoso), voâ si (amoha), taâm sôû thö thaùi (kaøyapassaddhi), taâm thö thaùi (cittapassaddhi), taâm sôû khinh an (cittalahutaø), taâm khinh an (cittalahutaø), taâm sôû nhu nhuyeán (kaøyamudutaø), taâm nhu nhuyeán (cittamudutaø), taâm sôû kham nhaäm (kaøyakammannataø), taâm kham nhaäm (cittakammannataø), taâm sôû tinh luyeän (kaøy-apaøgunnataø), taâm tinh luyeän (ciaøtapaøgunnataø), taâm sôû chaùnh tröïc (kaøyujjukataø), taâm chaùnh tröïc (cittujjukataø). 

Boán baát ñònh laø: duïc (chanda), thaéng giaûi (adhimokkha), taùc yù (manikaøra), trung taùnh (tatramajjattataø). 

Naêm taâm sôû khoâng thöôøng (inconstant) laø: bi (karunaø), vui veû (muditaø), voâ thaân aùc haønh, voâ ngöõ aùc haønh, voâ taø maïng. Naêm taâm sôû naøy thænh thoaûng khôûi leân (khoâng phaûi luoân luoân), vaø khoâng khôûi cuøng luùc. 

134. Xuùc laø chaïm ñeán. Noù coù ñaëc tính xuùc chaïm. Nhieäm vuï noù laø taùc ñoäng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï gaëp gôõ. Nhaân gaàn noù laø moät ngoaïi traàn ñi vaøo söï chuù yù. 

Veà ñaëc tính, thì maëc duø ñaây laø moät phaùp voâ saéc, taâm sôû naøy khôûi leân töông öng vôùi moät ñoái töôïng, keå nhö haønh vi chaïm xuùc (maëc duø khoâng coù söï chaïm xuùc thöïc, nhö mieäng chaûy nöôùc boït khi thaáy ngöôøi khaùc caét moät traùi xoaøi). Veà nhieäm vuï thì, maëc duø noù khoâng lieânkeát phía naøo nhö maét lieân keát vôùi saéc, tai vôùi tieáng, xuùc vaãn laø yeáu toá laøm neân taùc ñoäng giöõa taâm vaø ñoái töôïng. Xuùc bieåu hieän baèng söï gaëp gôõ cuûa ba thöù laø maét, saéc vaø nhaõn thöùc (xem M. i, 111). Nhaân gaàn noù laø moät ngoaïi traàn ñaõ ñi vaøo söï chuù yù, vì noù khôûi leân moät caùch töï nhieân qua phaûn öùng taâm thöùc thích hôïp, vaø vôùi moät caûm quan, khi ngoaïi traàn coù maët. Nhöng xuùc neân xem nhö con boø bò loät da (S. ii, 99) vì ñoù laø truù xöù cuûa caûm thoï. 

135. Tö laø mong muoán, suy nghieäm. Ñaëc tính noù laø traïng thaùi mong muoán. Nhieäm vuï noù laø tích luõy. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï phoái hôïp. Noù hoaøn thaønh nhieäm vuï cuûa noù vaø nhöõng taâm sôû khaùc, nhö moät hoïc sinh tröôûng lôùp hay thôï chính. Nhöng taâm sôû naøy roõ reät nhaát khi noù khôûi leân ñieàu ñoäng nhöõng taâm sôû töông öng ñeå laøm moât coângvieäc caáp baùch nhö nhôù laïi, vv. 

136. Veà taàm, töù, hæ, ñaõ ñöoïc noùi trong phaàn Bieán xöù Ñaát, sô thieàn. (Ch. IV, ñoaïn 88-98). 

137. Tinh taán laø traïng thaùi cuûa moät ngöôøi maïnh (viraø). Ñaëc tính noù laø ñieàu ñoäng. Nhieäm vuï noù laø cuûng coá nhöõng phaùp cu sanh. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoâng suïp ñoå. Do caâu: "Bò kích ñoäng, vò aáy noã löïc vôùi trí tueä" (A. ii, 115), nhaân gaàn noù laø moät yù thöùc veà tình traïng khaån tröông, hoaëc lyù do ñeå noã löïc.Khi ñöôïc höôùng daãn moät caùc thích ñaùng, tinh taán ñaùng ñöôïc xem laø caên nguyeân cuûa moïi söï thaønh töïu. 

138. Maïng caên laø caùi nhôø ñoù ngöôøi ta soáng, hay chính noù soáng. Ñaëc tính noù caàn ñöôïc hieåu nhö ñaõ noùi döôùi muïc Maïng caên ñoaïn 59, bôûi ñoaïn aáy noùi ñeán ñôøi soáng cuûa saéc phaùp coøn ñoaïn naøy noùi veà ñôøi soáng cuûa voâ saéc, chæ khaùc nhau coù chöøng aáy. 

139. Ñònh goïi laø samadhi vì noù ñaët taâm (aødhiyatu) moät caùch bình thaûn, baèng phaúng (samam) treân ñoái töôïng, hay ñaët taâm moät caùch chaân chaùnh (sammaø) treân ñoái töôïng. Hoaëc noù laø söï taäp ttrung (samaødhaøna) cuûa taâm. Ñaëc taùnh noù laø khoâng lang thang, khoâng phaân taùn. Nhieäm vuï noù laø hoøa hôïp nhöõng phaùp cu sanh nhö nöôùc hoøa boät taém. Noù ñöôïc bieåu hieän laø söï bình an. Thoâng thöôøng, nhaân gaàn cuûa ñònh laø laïc. Ñònh caàn ñöôïc hieåu laø söï vöõngchaûi cuûa taâm, nhö söï vöõng chaûi cuûa ngoïn ñeøn khi khoâng coù gioù lay ñoäng. 

140. Tín laø taâm sôû qua ñoù chuùng ta tin töôûng, hoaëc ñoù laø loøng tin, haønh vi tin töôûng. Ñaëc tính noù laø coù loøng tin, tin caäy. Nhieäm vuï noù laø laøm saùng toû, nhö vieân ngoïc laøm nöôùc trong, hoaëc nhieäm vuï noù laø ñi vaøo, nhö söï khôûi haønh vöôït qua boäc löu (xem M., Sn.184). Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoâng muø môø, hay söï quyeát ñònh. Nhaân gaàn noù laø moät ñieàu gì ñaùng ñeå tin töôûng, hoaëc do laéng nghe Dieäu phaùp, vv. caùc yeáu toá taïo neân quaû Döï löu. 

[Chuù thích: Boán yeáu toá cuûa quaû Döï löu laø: thaân caän thieän tri thöùc, nghe dieäu phaùp, kheùo taùc yù vaø thöïc haønh phaùp. Hoaëc: coù loøng tin tuyeät ñoái vaøo Phaät, Phaùp, Taêng vaø coù giôùi. -- S. v, 343].

141. Nieäm laø taâm sôû nhôø ñoù ta nhôù laïi, hoaëc chính noù nhôù laïi. Hoaëc, nieäm laø söï nhôù laïi. Noù coù ñaëc tính laø khoâng tuoät maát. Nhieäm vuï noù laø khoâng queân. Noù ñöôïc bieåu hieän laø söï duy trì hay traïng thaùi xuùc tieáp moät ñoái töôïng. Nhaân gaàn noù laø töôûng maïnh, hoaëc caùc nieäm truù veà thaân haønh, vv. Tuy nhieân, nieäm caàn xem nhö coät vì noù coù neàn taûng vöõng chaéc, hoaëc nhö ngöôøi giöõ cöûa vì noù giöõ gìn caên moân nhö nhaõn moân vv. 

142. Taøm laø deø daët veà thaân aùc haønh, vv. Ñaáy laø danh töø chæ söï khieâm toán. Quùy laø hoå theïn veà nhöõng aùc haønh naøy. Ñoù laø danh töø chæ söï aùy naùy veà toäi loãi. Taøm coù ñaëc tính chaùn gheùt toäi loãi, quùy coù ñaëc tính sôï haõi ñoái vôùi söï vi phaïm. Taøm coù nhieäm vuï khoâng laøm aùc, döôùi hình thöùc söï khieâm cung, quyù coù nhieäm vuï khoâng laøm aùc döôùi hình thöùc sôï haõi. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng söï traùnh neù toäi loãi theo caùch ñaõ noùi. Nhaân gaàn cuûa chuùng laø töï troïng (taøm) vaø khính troïng ngöôøi khaùc (quyù). Moät ngöôøi töø boû toäi aùc do taøm nhö con gaùi nhaø laønh töø boû ñieàu quaáy, vaø töø boû ñieàu quaáy do quyù thì nhö daâm nöõ khöôùc töø vieäc xaáu xa (giöõa coângchuùng). Nhöng hai taâm sôû naøy ñeàu ñaùng ñöôïc xem laø nhöõng vò hoä trì theá gian. (A.i, 51). 

143. Voâ tham laø taâm sôû nhôø noù ta khoâng theøm, laø traïng thaùi khoâng theøm khaùt. Voâ saân, voâ si cuõng ñöôïc giaûi thích töông töï. Trong ñoù, voâ tham coù ñaëc tính laø taâm khoâng theøm khaùt moät ñoái töôïng hoaëc khoâng dính maéc, nhö gioït nöôùc treân laù sen. Nhieäm vuï noù laø khoâng naém giöõ, nhö moät tyû kheo ñaõ giaûi thoaùt. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng traïng thaùi khoâng xem laø choã an truù, nhö moät ngöôøi rôi xuoáng ñoáng phaân. Voâ saân coù ñaëc tính laø khoâng taøn haïi, khoâng ñoâí khaùng, nhö thaùi ñoä moät ngöôøi baïn hieàn. Nhieäm vuï noù laø boû söï böïc boäi, xua ñuoåi côn soát, nhö huông traàm. Nhaân gaàn noù laø söï deã chòu, nhö aùnh traêng raèm. Voâ si coù ñaëc tính ñi vaøo baûn chaát hay töï tính cuûa söï vaät, söï thaâm nhaäp chaéc chaén nhö muûi teân nhaø thieän xaï. Nhieäm vuï noù laø thaép saùng ñoái töôïng, nhö ngoïn ñeøn. Nhaân gaàn noù laø khoâng hoang mang, nhö ngöôøi höôùng ñaïo trong röøng. Caû ba taâm sôû naøy caàn ñöôïc xem nhö goác reã cuûa moïi ñieàu thieän. 

144. Thaân thö thaùi goïi laø taâm sôû thö thaùi. Taâm thö thaùi thì goïi laø taâm thö thaùi. ÔÛ ñaây, thaân coù nghóa laø ba taâm uaån thoï, töôûng vaø haønh. Nhöng caû hai söï thö thaùi cuûa thaân aáy vaø cuûa taâm ñeàu coù ñaëc tính vaø nhieäm vuï laø laøm laéng dòu söï giao ñoäng cuûa thaân taâm. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng söï yeân tónh vaø maùt laïnh cuûa thaân taâm. Nhaân gaàn cuûa chuùng laø caùi thaân (ba taâm uaån) vaø taâm. Chuùng caàn ñöôïc xem nhö ñoái laäp vôùi nhöõng caáu ueá laø traïo cöû, vv. gaây neân söï baát an trong thaân 3 uaån, vaø trong taâm. 

145. Taâm sôû khinh an laø traïng thaùi nheï nhaøng linh lôïi cuûa thaân goàm ba taâm uaån. Taâm khinh an laø traïng thaùi nheï nhaøng cuûa taâm. Chuùng coù ñaëc tính laø laøm laéng dòu söï naëng neà trong thaân 3 uaån vaø trong taâm. Nhieäm vuï chuùng laø nghieàn naùt söï naëng neà aáy. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoâng löø ñöø ueå oaûi cuûa thaân ba uaån vaø taâm. Chuùng caàn ñöôïc xem laø ñoái laäp vôùi nhöõng caáu ueá cuûa söï cöùng ñôø vaø buoàn nguû gaây neân söï naëng neà cuûa thaân vaø taâm. 

146. Taâm sôû nhu nhuyeán laø tình traïng meàm maïi cuûa thaân ba uaån. Taâm nhu nhuyeán laø tình traïng meàm maïi cuûa taâm. Chuùng coù ñaëc tính laøm laéng dòu söï cöùng ñôø trong thaân taâm. Nhieäm vuï chuùng laø nghieán naùt söï cöùng ñôø aáy. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoâng ñoái khaùng. Nhaân gaàn chuùng laø thaân vaø taâm. Chuùng caàn ñöôïc xem laø ñoái laäp vôùi caáu ueá do kieâu maïn vv.gaây neân söï cöùng ñôø cuûa thaân ba uaån vaø taâm. 

147. Taâm sôû kham nhaäm laø tính thích öùng cuûa thaân ba uaån, vaø taâm kham nhaäm laø tính thích öùng cuûa taâm. Chuùng coù ñaëc tính laø laøm laéng dòu tính khoâng thích öùng cuûa thaân vaø taâm. Nhieäm vuï chuùng laø nghieàn naùt tính khoâng thích öùng trong thaân vaø taâm. Chuùng ñöôïc bieåu hieän laø thaønh coâng trong vieäc laáy moät phaùp gì laøm ñoái töôïng. Nhaân gaàn chuùng laø thaân ba uaån vaø taâm. Chuùng caàn ñöôïc xem nhö ñoái laäp vôùi nhöõng trieàn caùi coøn laïi, gaây neân tính thieáu thích öùng trong thaân ba uaån vaø trong taâm, vì chuùng ñem tin töôûng vaøo nhöõng vieäc ñaùng ñöôïc tin töôûng, vaø laøm cho nhöõng haønh vi thieän deã ñöôïc thi haønh. 

148. Taâm sôû tinh luyeän laø tình traïng thuaàn thuïc cuûa thaân ba uaån, taâm tinh luyeän laø tình traïng thuaàn thuïc cuûa taâm. Chuùng coù ñaëc tính laø tình traïng khoûe maïnh cuûa thaân ba uaån vaø taâm. Nhieäm vuï chuùng laø nghieàn naùt söï thieáu laønh maïnh cuûa thaân ba uaån vaø taâm. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng söï vaéng maët cuûa tính voâ naêng. Nhaân gaàn chuùng laø thaân ba uaån vaø taâm. Chuùng caàn ñöôïc xem laø ñoái nghòch vôùi söï baát tín, vv. gaây neân tình traïng thieáu laønh maïnh cuûa thaân taâm. 

149. Taâm sôû chaùnh tröïc laø tình traïng ngay thaúng cuûa thaân ba uaån. Taâm chaùnh tröïc laø tình traïng ngay thaúng cuûa taâm (thöùc uaån). Chuùng coù ñaëc tính laø söï thaúng thaén cuûa thaân 3 uaån vaø taâm. Nhieäm vuï chuùng laø nghieàn naùt tính cong queïo cuûa thaân ba uaån vaø taâm. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng tính khoâng cong. Nhaân gaàn chuùng laø thaân ba uaån vaø taâm. Caàn xem chuùng nhö laø tình traïng ngöôïc laïi vôùi löøa doái, gian laän gaây neân tính cong queïo trong thaân ba uaån vaø taâm. 

[Chuù thích: "ÔÛ ñaây, khi noùi "taâm thö thaùi, khinh an... thì chæ coù taâm ñöôïc nhö vaäy, coøn khi taâm sôû thö thaùi, khinh an... chaùnh tröïc, thì caû caùi cô theå vaät lyù cuõng ñöôïc nhö theá. Ñoù laø lyù do ñöùc Theá toân neâu leân caû hai traïng thaùi ôû ñaây chöù khoâng nôi naøo khaùc." -- Pm. 489]

151. Thaéng giaûi laø haønh vi quyeát ñònh, xaùc tín. Noù coù ñaëc tính laø nieàm tin chaéc. Nhieäm vuï noù laø khoâng sôø soaïng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï quyeát ñònh, nhaân gaàn noù laø moät caùi gì ñeå tin chaéc. Noù caàn ñöôïc xem nhö caùi coïc phaân ñònh ranh giôùi, do tính baát ñoäng cuûa noù ñoái vôùi ñoái töôïng. 

152. Taùc yù laø caùi taïo neân nhöõng gì seõ ñöôïc taïo, caùi taïo neân trong taâm yù. Noù laøm cho taâm khaùc vôùi taâm höõu phaàn tröôùc ñaáy, neân goïi laø taùc yù. Noù coù ba caùch laøm vieäc naøy: kieåm soaùt ñoái töôïng, kieåm soaùt loä trình taâm vaø kieåm soaùt nhöõng toác haønh taâm. Kieåm soaùt ñoái töôïng laø taïo taùc trong taâm, neân goïi laø taùc yù, chuù yù. Noù coù ñaëc tính höôùng daãn. Noù coù nhieäm vuï buoäc nhöõng taâm sôû töông öng vaøo ñoái töôïng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï chaïm xuùc vôùi moät ñoái töôïng. Nhaân gaàn noù laø moät ñoái töôïng. Noù caàn ñöôïc xem nhö ngöôøi höôùng daãn leøo laùi nhöõng taâm sôû töông öng baèng caùch kieåm soaùt ñoái töôïng, vì chính noù ñöôïc bao goàm trong haønh uaån. Kieåm soaùt loä trình taâm laø moät danh töø chæ nguõ moân höôùng taâm (70). Kieåm soaùt nhöõng toác haønh taâm laø danh töø chæ yù moân höôùng taâm (71). Hai thöù sau naøy khoâng bao goàm trong haønh uaån. 

153. Trung tính laø tình traïng trung laäp ñoái vôùi nhöõng taâm vaø taâm sôû khôûi leân töông öng vôùi noù. Noù coù ñaëc tính truyeàn ñaït taâm vaø taâm sôû moät caùch quaân bình. Noù coù nhieäm vuï ngaên ngöøa söï baát caäp vaø thaùi quùa, ngaên chaän tính thieân vò. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng trung tính. Noù caàn ñöôïc xem nhö moät ngöôøi ñaùnh xe bình thaûn nhìn nhöõng con ngöïa toát tieán veà phía tröôùc moät caùch ñeàu ñaën. 

154. Bi vaø hæ caàn ñöôïc hieåu nhö ñaõ moâ taû trong chöông 9 veà caùc phaïm truù (ñoaïn 92, 94, 95) ngoaïi tröø ñieåm naøy, laø bi vaø hæ ôû ñaáy thuoäc saéc giôùi vaø ñaõ ñaït ñeán an chæ, trong khi bi vaø hæ ôû ñaây thuoäc duïc giôùi. Nhöng coù ngöôøi laïi muoán goàm luoân trong loaïi taâm sôû naøy hai taâm sôû töø vaø xaû. Ñieàu naøy khoâng theå chaáp nhaän, vì noùi veà yù nghóa thì voâ saân chính laø töø, vaø trung tính laø xaû. 

155. Khoâng laøm thaân aùc haønh, vv. Veà ñaëc tính, ba taâm sôû naøy coù ñaëc tính khoâng vi phaïm veà thaân lôøi vaø yù. Nhieäm vuï chuùng laø traùnh neù taø haïnh veà thaân, lôøi vaø yù. Chuùng ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoâng laøm nhöõng taø haïnh aáy. Nhaân gaàn chuùng laø nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät tín, taøm, quyù, thieåu duïc, vv. Chuùng caàn ñöôïc xem nhö caùi taâm gheùt laøm ñieàu quaáy. 

156. Vaäy, treân ñaây laø 36 haønh töông öng vôùi thieän taâm ñaàu tieân thuoäc duïc giôùi.(1) Vôùi thieän taâm thöù hai cuõng vaäy, chæ khaùc laø ôû ñaây thì caàn ñöôïc nhaéc baûo.(2) (3-4) Nhöõng haønh töông öng vôùi thieän taâm thöù ba caàn ñöôïc hieåu laø taát caû haønh noùi treân, tröø voâ si. Cuõng vaäy, vôùi thieän taâm thöù tö, chæ khaùc laø caàn nhaéc baûo. (5-6) Töông öng vôùi thieän taâm thöù naêm laø taát caû taâm sôû noùi treân tröø hæ. Cuõng vaäy vôùi taâm thöù saùu, chæ khaùc caàn nhaéc baûo. 

(7-8) Nhöõng taâm sôû töông öng vôùi taâm thöù baûy cuõng gioáng nhö treân, tröø voâ si. Cuõng vaäy taâm thöù taùm, chæ khaùc caàn nhaéc baûo. 

157. (9-13) Töông öng vôùi taâm ñaàu (9) trong nhöõng thieän taâm saéc giôùi, laø taát caû caùc taâm sôû noùi trong tröôøng hôïp ñaàu tieân tröø chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng. Vôùi taâm thöù hai (10) boû theâm taàm. Vôùi taâm thöù ba (11) boû theâm töùuø. Vôùi taâm thöù tö (12) boû theâm hæ. Vôùi taâm thöù naêm (13) boû bi vaø vui veû (muditaø). 

(14-17) Trong tröôøng hôïp boán thieän taâm thuoäc voâ saéc, gioáng nhö taâm ñeà caäp cuoái cuøng treân ñaây, chæ khaùc laø tình traïng voâ saéc. 

158. (18-21) Veà nhöõng taâm sieâu theá, tröôùc heát trong tröôøng hôïp ñao taâm thuoäc sô thieàn, thì nhö ñaõ noùi trong taâm ñaàu tieân saéc giôùi (9). Caùc ñaïo loä thuoäc thieàn thöù hai vv. caàn hieåu nhö ñaõ ñeà caäp trong tröôøng hôïp nhò thieàn vv. thuoäc saéc giôùi (10-13). Söï khaùc bieät ôû ñaây laø khoâng coù bi, hæ, söï luoân luoân töø boû ba aùc haønh veà thaân, ngöõ, maïng, vaø tình traïng sieâu theá. 

159. (22) Veà baát thieän taâm, tröôùc heát coù 17 taâm sôû töông öng vôùi taâm baát thieän ñaàu tieân coù goác ôû tham, ñoù laø 13 bieán haønh taâm sôû ñöôïc keå trong caùc baûn kinh vaø 4 baát ñònh taâm sôû. 13 ñoù laø: Xuùc, tö, taàm, töù, hæ, tinh taán, maïng caên, ñònh, voâ taøm, voâ quyù, tham, si, taø kieán. Boán baát ñònh laø: duïc, thaéng giaûi, traïo cöû, taùc yù. 

160. ÔÛ ñaây, voâ taøm laø khoâng bieát töï hoå theïn, voâ quyù laø khoâng bieát theïn vôùi ngöôøi. Voâ taøm coù daëc tính khoâng ngaùn aùc haønh veà thaân ngöõ yù, hoaëc khoâng bieát sæ nhuïc. Voâ quyù coù ñaëc tính khoâng sôï haõi vì nhöõng aùc haønh naøy, khoâng lo ngaïi veà chuùng. Ñaáy laø noùi vaén taét. Chi tieát thì, ñoù laø nhöõng gì ñoái nghòch vôùi nhöõng ñieàu ñaõ noùi döôùi muïc taøm vaø quyù ñoaïn 142. 

161. Do taâm sôû naøy chuùng theøm muoán, hoaëc chính noù laø theøm muoán, goïi laø tham (39). Si laø taâm sôû do ñoù ta bò löøa doái, hoaëc chæ laø söï bò ñaùnh löøa. 

162. Trong soá naøy, tham coù ñaëc tính chaáp thuû moät ñoái töôïng, nhö nhöïa baãy chim. Nhieäm vuï noù laø laøm dính, hö thòt ñaët trong moät caùi chaûo noùng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoângbuoâng boû, nhö thuoác nhuoäm ñen baèng khoùi ñeøn. Nhaân gaàn noù laø thaáy thíc hthuù trong nhöõng phaùp daãn ñeán söï troùi buoäc. Cuoán theo doøng khaùt aùi, tham caàn ñöôïc xem nhö phaùp ñöa höõu tình ñeán caùc ñoïa xöù, nhö doøng soâng chaûy xuoâi veà bieån caû. 

163. Si coù ñaëc tính laø söï muø quaùng, voâ trí. Nhieäm vuï noù laø khoâng vaøo saâu, khuaát laáp töï tính cuûa moät ñoái töôïng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï thieáu chaùnh thuyeát (xem Ch. XVII, 52) hoaëc baèng söï ñen toái. Nhaân gaàn noù laø phi nhö lyù taùc yù. Noù caàn ñöôïc xem laø coäi goác cuûa moïi baát thieän. 

164. Taø kieán laø caùi do noù maø ngöôøi ta thaáy sai, hay chính noù thaáy sai, hay chæ laø haønh vi thaáy sai. Ñaëc tính noù laø giaûi thích khoâng nhö lyù. Nhieäm vuï noù laø ñaët tröôùc giaû thuyeát. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï giaûi thích sai laïc. Nhaân gaàn noù laø khoâng muoán yeát kieán nhöõng baäc thaùnh. Noù caàn ñöôïc xem laø taâm sôû ñaùng traùch nhaát. 

165. Traïo cöû laø söï giao ñoäng. Noù coù ñaëc tính laø khoâng an oån, nhö nöôùc bò gioù ñaùnh. Nhieäm vuï noù laø söï khoâng vöõng vaøng, nhö caùi côø hay phan lung lay tröôùc gioù. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï xaùo troän, nhö tro tung leân khi bò ñaù neùm vaøo. Nhaân gaàn noù laø söï taùc yù khoâng nhö lyù ñoái vôùi noãi baát an taâm thaàn. Noù caàn ñöôïc xem laø söï xao laõng taâm. 

166. Nhöõng haønh coøn laïi ôû ñaây caàn ñöôïc hieåu nhö ñaõ noùi trong phaàn caùc thieän taâm sôû. Vì chæ coù tính caùch baát thieän laø choã khaùc bieät. Vaäy ñaáy laø 17 haønh töông öng vôùi baát thieän taâm ñaàu tieân (22). 

Vôùi taâm thöù hai (23) cuõng vaäy, chæ khaùc laø caàn nhaéc baûo, vaø khoâng luoân luoân sanh khôûi hoân traàm thuïy mieân. 

167. Hoân traàm thuïy mieân (thìna-middha) laø söï cöùng ñôø, chaäm chaïp. Y Ù nghóa ôû ñaây laø tình traïng teâ lieät vì khoâng coù gì caáp baùch, söï maát heát nghò löïc. Danh töø gheùp naøy caàn phaân tích thaønh thìnan ca middhan ca (cöùng ñôø vaø chaäm chaïp). Cöùng ñôø coù ñaëc tính laø thieáu naêng löïc ñieàu ñoäng. Nhieäm vuï noù laø laáy heát nghò löïc. Noù ñöôïc bieåu hieän laø söï haï thaáp, ruùt xuoáng. Chaäm chaïp coù ñaëc tính laø khoâng kham nhaäm. Nhieäm vuï noù laø boùp ngheït. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï löôøi bieáng, nguû gaø nguû gaät. Nhaân gaàn noù laø khoâng nhö lyù taùc yù ñoái vôùi söï buoàn chaùn ueå oaûi. 

168. Vôùi baát thieän taâm thöù ba (24), nhöõng taâm sôû töông öng laø nhöõng taâm sôû ñaõ noùi trong phaàn nhöõng taâm sôû töông öng vôùi baát thieän taâm thöù nhaát (22), tröø taø kieán. Nhöng söï khaùc bieät ôû ñaây laø coù söï sanh khôûi khoâng thöôøng cuùa maïn. Taâm sôû naøy coù ñaëc tính laø cao ngaïo. Nhieäm vuï noù laø kieâu caêng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoa tröông roãng tueách. Nhaân gaàn noù laø tham khoâng töông öng vôùi taø kieán. Noù caàn ñöôïc xem nhö gaàn vôùi beänh ñieân. 

Vôùi baát thieän taâm thöù tö (25), nhöõng taâm sôû töông öng laø nhöõng taâm ñaõ keå ôû baát thieän taâm thöù hai (23) tröø taø kieán. Vaø ôû ñaây cuõng coù maïn trong soá nhöõng taâm khoâng thöôøng khôûi. 

169. Vôùi baát thieän taâm thöù naêm (26), nhöõng taâm sôû töông öng laø gioáng nhö nhöõng taâm töông öng vôùi (22) tröø hæ. Vôùi baát thieän taâm thöù saùu (27), taâm sôû töông öng cuõng nhö treân, chæ khaùc caàn nhaéc baûo, vaø hoân traàm thuïy mieân khoâng thöôøng khôûi. Vôùi baát thieän taâm thöù baûy (28), taâm sôû töông öng cuõng nhö ôû baát thieän taâm thöù naêm, tröø kieán, nhöng ôû ñaây maïn khi coù khi khoâng. 

Vôùi baát thieän taâm thöù taùm (29) taâm sôû töông öng cuõng nhö vôùi taâm baát thieän thöù saùu, tröø kieán, vaø ôû ñaây cuõng vaäy, maïn khi khôûi khi khoâng . 

170. Vôùi hai loaïi taâm baát thieän coù goác ôû saân, thì taâm baát thieän thöù nhaát (30) coù 18 taâm sôû töôn göng, laø 11 bieán haønh ñaõ keå trong kinh, boán baát ñònh, vaø ba khoâng thöôøng khôûi. Sau ñaây laø 11 taâm sôû keå trong kinh: Xuùc, tö, taàm, töù, tinhtaán, maïng caên, ñònh, voâ taøm, voâ quyù, saân, si. Boán baát ñònh laø: duïc, thaéng giaûi, traïo cöû, taùc yù. Ba taâm khoâng thöôøng khôûi laø: ganh tò, boûn seûn, traïo cöû. 

171. Saân laø taâm sôû do ñoù chuùng thuø haän, hoaëc noù laø söï thuø haän. Noù coù ñaëc tính laø söï taøn haïi, nhö moät con raén bò khieâu khích. Nhieäm vuï noù laø lan roäng nhö moät gioït thuoác ñoäc, hoaëc nhieäm vuï noù laø ñoát chaùy heát nôi nöông töïa cuûa chính noù, nhö moät ñaùm chaùy röøng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï theo ñuoåi ñeå laøm haïi, nhö keû thuø ñöôïc cô hoäi. Nhaân gaàn cuûa noù laø lyù do ñeå böïc töùc (A. v, 150). Noù caàn ñöôïc xem nhö nöôùc tieåu ñaõ thoái hoøa laãn vôùi ñoäc chaát. 

172. Taät ñoá laø ganh tò. Noù coù ñaëc tính ganh tò vôùi thaønh coâng cuûa ngöôøi khaùc. Nhieäm vuï noù laø baát maõn tröôùc thaønh coâng aáy. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï ñoái khaùng laïi thaønh coâng aáy. Nhaân gaàn noù laø söï thaønh coâng cuûa ngöôøi khaùc. Noù caàn ñöôïc xem nhö moät xieàng xích. 

173. Xan laån laø boûn seûn keo kieät. Ñaëc tính noù laø che giaáu thaønh coâng maø mình ñaõ ñöôïc hay coù theå ñöôïc. 

Nhieäm vuï noù laø khoâng chòu ñöïng ñöôïc san seõ thaønh coâng ñoù vôùi nhöõng keû khaùc. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï traùnh neù hoaëc baèng söï baàn tieän nhoû nhen. Nhaân gaàn noù laø thaønh coâng cuûa chính mình. Noù caàn ñöôïc xem nhö moät söï queø quaët cuûa taâm hoàn. 

174. Traïo hoái (kukkucca) laø söï xaáu xa (kucchita) ñaõ ñöôïc laøm (kata), tình traïng aáy goïi laø traïo hoái. Noù coù ñaëc tính laø söï hoái haän sau ñoù. Nhieäm vuï noù laø buoàn baõ veà nhöõng gì ñaõ laøm hay ñaõ khoâng laøm. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï caén röùt löông taâm Nhaân gaàn noù laø ñieàu ñaõ laøm vaø ñaõ khoâng laøm. Noù caàn ñöôïc xem nhö laø tình traïng noâ leä..  

175. Nhöõng taâm sôû coøn laïi thuoäc loaïi ñaõ ñöôïc moâ taû. 

Vaäy 18 haønh naøy caàn ñöôïc xem laø nhöõng taâm sôû töông öng vôùi baát thieän taâm thöù nhaát coù goác ôû saân, (30). 

Vôùi baát thieän taâm thöù hai (31) cuõng theá, chæ khaùc laø caàn nhaéc baûo, vaø hoân traàm thuïy mieân thuoäc taâm sôû khoâng thöôøng haèng. 

176. (32-33) Veà hai baát thieän taâm coù goác ôû si, thì taâm nghi (32) coù 13 taâm sôû töông öng ñöôïc keå trong kinh: xuùc, tö, taàm, töù, tinh taán, maïng caên. truù taâm, voâ taøm, voâ quyù, si, nghi; vaø hai taâm baát ñònh laø traïo cöû vaø taùc yù. 

177. ÔÛ ñaây, truù taâm (cittatthiti) laø ñònh yeáu keùm chæ goàm trong söï truù taâm khi sanh khôûi. Nghi (vicikicchaø) laø khoâng mong muoán nghó cho ra leõ. Noù coù ñaëc tính laø hoaøi nghi. Nhieäm vuï noù laø lung lay giao ñoäng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï baát ñònh, hoaëc baèng söï ñöùng veà nhieàu phe khaùc nhau. Nhaân gaàn noù laø taùc yù phi nhö lyù. Noù caàn ñöôïc xem nhö chöôùng ngaïi cho lyù thuyeát. (xem Ch. XVII, 52). Nhöõng caùi coøn laïi ñaõ ñöôïc giaûi thích ôû tröôùc. 

178. Taâm baát thieän thöù hai coù goác ôû si laø taâm traïo cöû (33), nhöõng taâm sôû töông öng vôùi noù cuõng gioáng nhö vôùi nghi (32), chæ tröø taâm sôû "nghi" (xem ñoaïn 176). Nhöng thay vì nghi, coù thaéng giaûi khôûi leân ôû ñaây. Bôûi theá, vôùi taâm sôû naøy (traïo cöû) cuõng coù 13 haønh töông öng, vaø ñònh maïnh hôn vì söï coù maët thaéng giaûi. Laïi nöõa, traïo cöû ñöôïc keå nhö vaäy trong kinh, coøn thaéng giaûi vaø taùc yù thì ôû trong soá nhöõng taâm sôû baát ñònh. 

Nhö vaäy caùc haønh baát thieän caàn ñöôïc hieåu. 

179. Veà baát ñònh, tröôùc heát, dò thuïc baát ñònh (34-69) goàm hai loaïi laø voâ nhaân vaø höõu nhaân. Nhöõng haønh töông öng vôùi taâm dò thuïc voâ nhaân (34-41) goïi laø caùc haønh voâ nhaân. Tröôùc tieân nhöõng haønh töông öng vôùi thieän dò thuïc (34) vaø baát thieän dò thuïc (50) nhaõn thöùc laø boán haønh ñöôïc keå trong kinh nhö sau: xuùc, tö, maïng caên, truù taâm cuøng vôùi taùc yù laø naêm, trong ñaây taùc yù laø haønh duy nhaát thuoäc veà baát ñònh. Töông öng vôùi nhó, tæ, thieät, thaân thöùc, thieän dò thuïc (35-38) vaø baát thieän dò thuïc (51-54) cuõng laø nhöõng loaïi haønh ñaõ noùi treân. 

180. Nhöõng haønh töông öng vôùi caû hai loaïi dò thuïc yù giôùi thieän (39) vaø baát thieän (55) goàm coù taùm, laø naêm thöù ñaõ keå coïng theâm taàm, töù vaø thaéng giaûi. 

Nhöõng haønh töông öng vôùi ba yù thöùc giôùi höõu nhaân (40, 41, 56) cuõng vaäy. Nhöng ôû ñaây haønh (40) caâu höõu hæ caàn ñöôïc hieåu laø coøn theâm laïc. 

181. Nhöõng haønh töông öng vôùi taâm dò thuïc höõu nhaân (2-49) laø nhöõng haønh höõu nhaân. Veà nhöõng haønh naøy tröôùc heát, caùc haønh töông öng vôùi taâm duïc giôùi dò thuïc höõu nhaân laø gioáng nhö caùc haønh töông öng vôùi taùm taâm duïc giôùi (1-8). Nhöng trong nhöõng haønh khoâng thöôøng khôûi, thì bi vaø hæ khoâng thuoäc veà dò thuïc, vì laáy chuùng höõu tình laøm ñoái töôïng. Vì nhöïng haønh dò thuïc cuûa duïc giôùi chæ coù nhöõng ñoái töôïng höõu haïn. Vaø khoâng chæ bi vaø hæ maø thoâi, caû ba haønh laø töø boû thaân aùc haønh, ngöõ aùc haønh vaø taø maïng, cuõng ñeàu khoâng ôû trong soá nhöõng taâm dò thuïc vì Luaän noùi: "Naêm hoïc giôùi chæ laø thieän maø thoâi" (Vbh. 291). 

182. (57-69) Caùc haønh töông öng vôùi taâm dò thuïc saéc giôùi (57-61)voâ saéc giôùi (62-65) vaø sieâu theá (66-69) laø töông töï caùc haønh töông öng vôùi thieän taâm cuøng loaïi (9-21). 

183. (70-89) Caùc haønh baát ñònh duy taùc cuõng ñöôïc phaân loaïi thaønh voâ nhaân (70-72) vaø höõu nhaân (73-80). Voâ nhaân töông öng vôùi taâm duy taùc voâ nhaân, vaø nhöõng haønh voâ nhaân naøy cuõng nhö nhöõng haønh töông öng vôùi thieän dò thuïc yù giôùi (39) vaø hai yù thöùc giôùi voâ nhaân (40-41). Nhöng trong tröôøng hôïp hai yù thöùc giôùi (71) vaø (72), tinh taán ñöôïc theâm vaøo, vaø vì söï coù maët cuûa tinh taán neân ñònh maïnh. Ñaáy laø choã khaùc bieät. 

184. Nhöõng haønh töông öng vôùi taâm duy taùc höõu nhaân (73), (80) laø nhöõng haønh höõu nhaân. Trong soá naøy tröôùc heát, nhöõng haønh töông öng vôùi taùm taâm duïc giôùi duy taùc (73-80) töông töï nhöõng haønh töông öng vôùi 8 thieän taâm duïc giôùi (1-8), tröø ba caùi laø voâ thaân taø haïnh, ngöõ taø haïnh vaø taø maïng. 

Nhöõng haønh töông öng vôùi taâm duy taùc saéc giôùi (81-85) vaø voâ saéc (86-89) laø töông töï trong moïi maët, vôùi caùc haønh töông öng thieän taâm (9-17). 

Treân ñaây laø nhöõng haønh caàn ñöôïc hieåu laø baát ñònh. 

Ñaáy laø giaûi thích chi tieát veà haønh uaån. 

Phaân Loaïi Naêm Uaån Döôùi 11 Ñeà Muïc 

185. Ñoaïn treân tröôùc heát laø caùch phaân loaïi theo A tyø ñaøm veà caùc uaån. Nhöng trong Kinh taïng, ñöùc Theá toân ñaõ phaân loaïi caùc uaån moät caùch chi tieát nhö sau. "Phaøm coù saéc naøo, quaù khöù, vò lai, hieän taïi, noäi hay ngoaïi, thoâ hoaëc teá, xa hay gaàn, haï lieät hay cao sang, taát caû goàm chung laïi ñeàu goïi laø saéc uaån. Phaøm thoï naøo... töôûng naøo... haønh naøo... thöùc naøo, quaù khöù vò lai hay hieän taïi, ... taát caû goàm chung laïi, ñeàu goïi laø ... thöùc uaån." (M. iii, 17). 

Saéc 

186. ÔÛ ñaây, chöõ "phaøm" bao goàm taát caû khoâng tröø. Chöõ "saéc" ñeà phoøng söï bao goàm quaù trôùn. Nhö vaäy, saéc ñöôïc bao goàm trong hai töø aáy, khoâng ngoaïi leä. Roài ngaøi giaûi thích noù laø quaù khöù, vò lai, vaø hieän taïi, vì saéc ñöôïc phaân loaïi nhö vaäy. Th?, töôûng, haønh, thöùc cuõng theá. Saéc ñöôïc goïi laø quaù khöù coù boán, tuøy theo giôùi haïn giöõa hai khoaûng, theo söï töông tuïc, theo thôøi kyø vaø theo saùt-na. Cuõng vaäy saéc vò lai vaø hieän taïi. 

187. Tröôùc heát theo giôùi haïn, trong tröôøng hôïp moät hieän höõu cuûa chuùng sinh, thì tröôùc kieát sanh goïi laø quaù khöù, sau caùi cheát laø vò lai, giöõa hai caùi ñoù laø hieän taïi. 

188. Theo töông tuïc, thì saéc naøo do thôøi tieát sanh töông töï vaø ñôn ñieäu, vaø do thöùc aên ñôn ñieäu sanh, maëc duø noù sanh khôûi lieân tuïc, ñeàu goïi laø hieän taïi. 

[Chuù thích: Thôøi tieát laïnh beân ngoaøi töông töï vôùi laïnh, noùng töông töï vôùi noùng. Nhöng thôøi tieát aáy khi rôi xuoáng thaân xaùc, duø noùng hay laïnh, maø xaûy ra lieân tuïc theo moät ñieäu, khoâng nhieàu hôn hay ít hôn, thì goïi laø thôøi tieát "ñôn ñieäu". Sôû dó töø naøy ñöôïc duøng vì coù nhieàu thôøi tieát "töông töï". Thöùc aên cuõng vaäy. Moät "loä trình" chæ nguï moân höôùng taâm vaø moät "toác haønh" chæ yù moân höôùng taâm. Söï giaûi thích veà "töông tuïc" vaø "thôì kyø" ñöôïc noùi trong caùc Luaän sôù laø ñeå trôï gíup vieäc tu quaùn. -- Pm. 496.]

189. Theo thôøi kyø: Baát cöù thôøi khoaûn naøo nhö moät phuùt, buoåi saùng, chieàu, ngaøy, ñeâm, vv. xaûy ra theo moät töông tuïc, thì goïi laø hieän taïi, tröôùc ñoù laø quaù khöù, sau ñoù laø vò lai. 

190. Theo saùt-na: Caùi gì ñöôïc goàm trong ba saùt-na laø sanh truù vaø dieät khôûi ñaàu baèng sanh, thì goïi laø hieän taïi, tröôùc ñoù laø vò lai, sau ñoù laø quaù khöù. 

[Chuù thích: Trong hai ñoaïn naøy, "quaù khöù" vaø "vò lai" khoâng aùm chæ thôøi gian maø aùm chæ saéc.]

192. Söï chia thaønh noäi, ngoaïi saéc thì nhö ñaõ noùi ôû ñoaïn 73. Ngoaøi ra, saéc noäi laø cuûa mình, ngoaïi laø cuûa ngöôøi khaùc. Thoâ vaø teá cuõng ñaõ noùi ôû ñoaïn 73. 

193. Haï lieät vaø cao sang coù hai nghóa: nghóa töông ñoái hay nghóa boùng, nghóa tuyeät ñoái hay nghóa ñen. ÔÛ ñaây, saéc cuûa chö thieân Thieän hieän thaáp hôn saéc cuûa chö thieân coõi Saéc cöùu caùnh, nhöng thuø thaéng hôn saéc chö thieân Thieän kieán. Nhö vaäy söï cao thaáp töông ñoái xuoáng cho ñeán caùc daân ñòa nguïc. Nhöng veà phöông dieän tuyeât ñoái, nghóa ñen, thì saéc laø haï lieät khi noù khôûi leân keå nhö quaû dò thuïc baát thieän, vaø thuø thaéng khi noù laø thieän dò thuïc. 

194. Xa vaø gaàn cuõng nhö ñaõ noùi trong ñoaïn 73. Ngoaøi ra tính xa gaàn töông ñoái ôû ñaây caàn ñöôïc hieåu laø theo ñòa ñieåm. 

195. Taát caû goàm chung laïi ; taäp hoïp taát caû caùc loaïi saéc ñaõ ñöôïc moâ taû rieâng bieät thaønh quaù khöù, vò lai, vv... thaønh moät taäp theå baèng caùch hieåu theo tính caùch duy nhaát cuûa noù, nghóa laø ñaëc tính bò quaáy nhieãu, thì noù ñöôïc goïi laø saéc uaån. 

196. Noù coøn coù nghóa laø, saéc uaån laø toaøn saéc, taát caû saéc goàm trong ñaëc tính bò quaáy nhieãu, böùc baùch, vì khoâng coù saéc uaån beân ngoaøi saéc. 

Vaø cuõng nhö saéc, thoï vv. cuõng vaäy, vì nhöõng uaån naøy coù nhöõng ñaëc tính laø bò caûm nhaän, vv., vì khoâng coù thoï uaån ngoaøi caûm thoï, vv. 

Thoï 

197. Trong söï phaân loaïi thaønh quùa khöù, vò lai, hieän taïi, tình traïng quaù khöù vò lai hieän taïi cuûa caûm giaùc caàn ñöôïc hieåu laø tuøy theo söï töông tuïc vaø theo saùt-na, vv. 

Tuøy theo töông tuïc laø goàm trong moät loä trình taâm duy nhaát, moät toác haønh taâm duy nhaát, moät chöùng ñaéc duy nhaát, vaø thoï khôûi leân töông öng vôùi ñoái töôïng thuoäc moät loaïi duy nhaát, goïi laø hieän taïi. Tröôùc ñoù laø quaù khöù, sau ñoù laø vò lai. 

198. Söï phaân thaønh noäi, ngoaïi caàn hieåu laø "noäi" khi xaûy ra trong thaân cuûa moät ngöôøi. 

Thoâ vaø teá caàn hieåu theo loaïi, theo töï tính, theo ngöôøi, vaø theo coõi theá gian hay sieâu theá, nhö Vibhanga noùi: "Caûm thoï baát thieän laø thoâ, thieän vaø baát ñònh laø teá" vv. 

199. Theo loaïi, tröôùc heát, baát thieän caûm thoï laø moät traïng thaùi baát an, vì noù laø nhaân cuûa nhöõng haønh vi ñaùng traùch vaø vì noù phaùt sinh ra phieàn naõo boác chaùy, bôûi vaäy noù laø thoâ so vôùi thieän caûm thoï. Vaø bôûi vì noù caâu höõu vôùi söï thuû lôïi vaø duïc voïng cuøng quaû dò thuïc, vaø vì söï boác chaùy cuûa phieàn naõo, vì ñaùng khieån traùch, noù laø thoâ so vôùi duy taùc baát ñònh. Nhöng theo nghóa ngöôïc laïi, thì caûm thoï thieän vaø baát ñònh laø teá so vôùi caûm thoï baát thieän. Laïi nöõa, hai thöù caûm thoï thieän vaø baát thieän bao haøm söï vò lôïi, duïc voïng vaø quaû baùo, neân chuùng laø thoâ so vôùi hai caûm thoï baát ñònh. Vaø theo nghóa ngöôïc laïi, thì hai caûm thoï baát ñònh laø teá so vôùi chuùng. Ñaây laø yù nghóa thoâ vaø teá tuøy theo loaïi. 

20O. Theo töï taùnh, caûm thoï khoå laø thoâ so vôùi nhöõng caûm thoï khaùc vì noù khoâng coù söï vui söôùng, noù caàn ñeán söï can thieäp, noù gaây xaùo troän, taïo neân söï lo aâu, vaø noù khoáng cheá. Hai caûm thoï kia laø teá so vôùi khoå thoï, bôûi vì chuùng laøm thoûa maõn, an bình, vaø thuø thaéng hôn. Chuùng töông ñoái deã chòu hôn, vaø trung tính. Caû hai caûm thoï laïc vaø khoå laø thoâ so vôùi baát khoå baát laïc vì chuùng bao haøm söï can thieäp, phaùt sinh xaùo troän, vaø chuùng roõ reät. Caûm thoï baát khoå baát laïc laø teá so vôùi hai caûm thoï kia theo caùch ñaõ noùi. Nhö vaäy thoâ vaø teá caàn ñöôïc hieåu theo töï tính cuûa caûm thoï. 

201. Theo ngöôøi, caûm thoï nôi ngöôøi chöa chöùng ñaéc laø thoâ so vôùi ngöôøi ñaõ coù moät thieàn chöùng vì caûm thoï cuûa ngöôøi chöa chöùng bò phaân taùn bôûi nhieàu ñoái töôïng. Vôùi nghóa ngöôïc laïi thì caûm thoï cuûa ngöôøi chöùng ñaéc laø teá. 

202. Theo theá gian vaø sieâu theá, caûm thoï coøn laäu hoaëc laø theá gian vaø thoâ so vôùi caûm thoï heát laäu hoaëc, vì caûm thoï tröôùc laø nhaân toá phaùt sinh laäu hoaëc, lieân heä ñeán boäc löu vaø lieân heä ñeán kieát söû, heä phöôïc, trieàn caùi chaáp thuû, vaø caáu ueá maø taát caû phaøm phu ñeàu coù. Caûm thoï sieâu theá ngöôc laïi laø teá so vôùi caûm thoï coøn laäu hoaëc. 

203. ÔÛ ñaây, ngöôøi ta neân coi chöøng laãn loän nhöõng caùch phaân loaïi theo loaïi, vv. vì maëc duø caûm thoï töông öng vôùi baát thieän dò thuïc thaân thöùc laø teá, theo loaïi, vì laø baát ñònh, nhöng noù laïi laø thoâ neáu phaân theo töï tính.Vaø ñieàu naøy ñöôïc noùi:" Caûm thoï baát ñònh laø teá, khoå thoï laø thoâ. Caûm thoï khoâng laäu hoaëc laø teá, caâu höõu vôùi laäu hoaëc laø thoâ."(Vbh. 3) Vaø cuõng nhö khoå, laïc thoï, vv. laø thoâ tuøy theo loaïi, vaø teá theo töï tính. 

204. Bôûi theá tính caùch thoâ teá ñöôïc hieåu theá naøo ñeå khoûi laãn loän veà caùch phaân theo loaïi vv. Ví duï khi noùi "caûm thoï baát ñònh phaân theo loaïi laø teá, so vôùi thieän baát thieän" thì töï tính, vv. khoâng ñöôïc nhaán maïnh ñeán, nhö:"Loaïi baát ñònh naøo? Baát ñònh khoå? Baát ñònh laïc? Baát ñònh nôi ngöôøi coù ñaéc thieàn? khoâng ñaéc? coøn laäu hoaëc? khoâng coøn? Vaø ôû moãi tröôøng hôïp ñeàu nhö vaäy. 

205. Laïi böõa, do caâu: "Hoaëc caûm thoï neân xem laø thoâ hay teá so vôùi caûm thoï naøy hay caûm thoï kia? (Vbh. 4) trong nhöõng caûm thoï baát thieän, vv.caûm thoï caâu höõu vôùi saân cuõng vaäy, laø thoâ so vôùi caûm thoï caâu höõu vôùi tham, vì caûm thoï saân ñoát heát choã nöông töïa cuûa noù nhö moät ñaùm chaùy, coøn caûn thoï caâu höõu vôùi tham thì teá. Cuõng vaäy, caûm thoï caâu höõu vôùi saânlaø thoâ, khi saân aáy thöôøng khôûi, vaø teá khi khoâng thöôøng khôûi. Vaø caùi thöôøng khôûi (constant) laø thoâ neáu noù ñem laïi quaû dò thuïc keùo daøi moät kieáp vaø khoâng caàn nhaéc baûo, ngoaøi ra laø teá. Nhöng caûm thoï caâu höõu vôùi tham laø thoâ, khi noù töông öng vôùi taø kieán coøn caûm thoï khaùc laø teá. Caûm thoï töông öng taø kieán neáu thöôøng khôûi, ñem laïi quaû dò thuïc daøi moät kieáp vaø khoâng caàn nhaéc baûo laø thoâ, nhöõng caûm thoï khaùc laø teá. Vaø khoâng phaân bieät, taát caû baát thieän caûm thoï laø thoâ khi coù nhieàu quaû baùo dò thuïc, laø teá neáu ít quaû dò thuïc. Coøn thieän caûm thoï vôùi ít dò thuïc laø thoâ, nhieàu dò thuïc laø teá. 

206. Laïi nöõa, thieän caûm thoï thuoäc duïc giôùi laø thoâ, thuoäc saéc giôùi laø teá, keá ñoù laø voâ saéc, vaø keá ñoù nöõa laø sieâu theá. Caàn ñöôïc hieåu töông ñoái nhö vaäy. Thieän caûm thoï ôû duïc giôùi laø thoâ trong söï boá thí, laø teá trong söï trì giôùi, teá hôn trong thieàn taäp. Laïi nöõa, thieän caûm thoï trong thieàn taäp laø thoâ neáu coù hai nhaân, laø teá neáu coù ba nhaân. Laïi nöõa, vôùi ba nhaân thì caûm thoï laø thoâ khi caàn nhaéc baûo, teá khi khoâng caàn baûo. Thieän caûm thoï thuoäc saéc giôùi laø thoâ ôû sô thieàn so vôùi nhò thieàn, nhò thieàn laø thoâ so vôùi tam thieàn, vv. Caûm thoï voâ saéc giôùi töông öng khoâng voâ bieân xöù laø thoâ so vôùi caûm thoï töông öng thöùc voâ bieân, vv... caûm thoï voâ saéc giôùi töông öng phi töôûng phi phi töôûng xöù laø teá. Caûm thoï sieâu theá töông öng Döï löu ñaïo laø thoâ... Chæ coù caûm thoï töông öng A-la-haùn ñaïo laø teá. Cuøng phöông thöùc aáy aùp duïng cho caûm thoï dò thuïc vaø duy taùc trong nhöõng caûnh giôùi khaùc nhau vaø cho nhöõng caûm thoï ñöôïc xeáp loaïi thaønh khoå laïc, vv 

207. Roài tuøy theo xöù sôû thì khoå thoï ôû ñòc nguïc laø thoâ ôû suùc sinh laø teá. Chæ nhöõng caûm thoï ôû chö thieân tha hoùa töï taïi laø teá. Vaø laïc thoï caàn ñöôïc giaûi thích caën keõ nhö khoå thoï, choã naøo thích hôïp. 

208. Vaø theo saéc caên thì baát cöù caûm thoï naøo coù caên haï lieät laø thoâ, caên thuø thaéng laø teá. 

Nhöõng gì laø thoâ caàn xem laø haï lieä vaø caùi gì teá laø thuø thaéng khi phaân loaïi thaønh haï lieät, thuø thaéng. 

209. Xa, gaàn: Chöõ "xa" ñöôïc Vibhanga giaûi thích: "Caûm thoï baát thieän laø xa ñoái vôùi thieän vaø baát ñònh" (Vbh. 4) vaø chöõ "gaàn" ñöôïc giaûi thích laø "baát thieän caûm thoï laø gaàn ñoái vôùi baát thieän caûm thoï". Baát thieän caûm thoï laø "xa" vôùi thieän vaø baát ñònh, vì khoâng gioáng nhau, khoâng töông quan töông töï. Thieän caûm thoï vaø baát ñònh cuõng theá, laø "xa" vôùi baát thieän. Töông töï, trong moïi tröôøng hôïp. Nhöng baát thieän caûm thoï laø gaàn vôùi baát thieän caûm thoï, vì töông öng vaø gioáng nhau. 

Treân ñaây laø giaûi thích chi tieát veà nhöõng caùch phaân loaïi thoï uaån. 

Töôûng Haønh Vaø Thöùc 

210. Töôûng, haønh, thöùc töông öng vôùi loaïi caûm thoï naøo, caàn ñöôïc hieåu nhö treân. 

Nhöõng Loaïi Trí Veà Naêm Uaån 

Laïi nöõa trí veà naêm uaån ñöôïc xeáp loaïi nhö sau: theo thöù töï, theo phaân bieät, theo söï khoâng ít hôn khoâng nhieàu hôn, theo ví duï, theo hai loái nhìn, vaø theo lôïi ích cuûa loái nhìn aáy. 

211. Tröôùc heát veà thöù töï, coù nhieàu loaïi laø thöù töï sanh khôûi, thöù töï töø boû, thöù töï tu taäp, thöù töï caûnh giôùi, thöù töï giaùo lyù. 

Theo kinh Töông öng (S. i, 206): "Tröôùc heát laø baøo thai trong giai ñoaïn ñaàu, keá ñeán laø baøo thai giai ñoaïn hai" laø thöù töï sanh khôûi. "Caùc phaùp ñöôïc töø boû do thaáy, caùc phaùp ñöôïc töø boû do tu taäp" (Dhs. 1) laø thöù töï töø boû. "thanh tònh giôùi, thanh tònh taâm" (M. i, 148) vv. laø thöù töï tu taäp. "Duïc giôùi, saéc giôùi... " laø thöù töï caûnh giôùi. "Boán nieäm xöù, boán chaùnh caàn, "vv. hay caâu chuyeän veà thí, giôùi" vv. laø thöù töï giaùo lyù. 

212. Trong nhöõng thöù treân, thöù töï sanh khôûi khoâng ñöôïc aùp duïng ôû ñaây, vì caùc uaån khoâng sanh khôûi theo thöù töï nhö chuùng ñöôïc ñeà caäp trong tröôøng hôïp baøo thai vaøo thôøi kyø ñaàu vv, thöù töï töø boû cuõng khoâng aùp duïng, vì thieän vaø baát ñònh khoâng caàn töø boû, thöù töï tu taäp cuõng khoâng aùp duïng, vì caùi gì baát thieän khoâng caàn tu taäp laøm gì, thöù töï caûnh giôùi cuõng khoâng aùp duïng vì thoï töôûng haønh thöùc ñöôïc bao haøm trong caû boán caûnh giôùi. 

213. Nhöng thöù töï giaùo lyù coù theå aùp duïng, vì coù nhöõng ngöôøi trong khi coù theå ñöôïc giaùo huaán, laïi bò rôi vaøo chaáp ngaõ trong naêm uaån vì khoâng phaân tích chuùng. Ñöùc Theá toân muoán giaûi toûa hoï khoûi chaáp tröôùc baèng caùch cho hoï thaáy laøm theá naøo ñeå phaân cheû caùi toaøn khoái coù veû chaéc chaén ñoù töùc naêm uaån. Vì muoán chuùng ñöôïc an laïc, tröôùc heát ñeå giuùp chuùng deã hieåu, ngaøi daïy saéc uaån, caùi phaàn thoâ, vì ñoù laø ñoái töôïng cuûa maét, vv. roài keá tieáp daïy thoï uaån, caùi caûm nhaän ñöôïc saéc laø ñaùng öa hay khoâng ñaùng öa, keá ñoù laø töôûng, caùi hieåu ñöôïc nhöõng khía caïnh cuùa ñoái töôïng caûm thoï, vì "caùi gì ta caûm thoï, caùi ñoù ta töôûng"(M. i, 293), keá ñoù laø haønh, caùi taïo taùc moät caùch coù yù chí nhôø phöông tieän töôûng, vaø cuoái cuøng daïy thöùc, ñieåm töïa cho thoï, töôûng, haønh. Thöùc naøy daãn ñaàu th?, töôûng, haønh: "Caùc phaùp laáy taâm laøm chuû" (Dh. 1). Ñaây tröôùc heát la söï trình baøy veà thöù töï. 

214. Veà phaân bieät: giöõa uaån vaø thuû uaån. Nhöng giöõa uaån vaø thuû uaån khaùc nhau choã naøo? Tröôùc heát, uaån ñöôïc noùi leân khoâng phaân bieät. Thuû uaån laø noùi ñeå phaân bieät ra nhöõng uaån bò chaáp thuû vaø coøn laäu hoaëc. Nhö kinh noùi: "Naøy caùc tyû kheo, ta seõ daïy caùc oâng naêm uaån vaø naêm thuû uaån. Haõy nghe kyõ... Naøy caùc tyû kheo, gì laø naêm uaån? Phaøm coù saéc gì thuoäc quaù khöù, vò lai, hieän taïi... xa gaàn, ñoù laø saéc uaån.Phaøm coù thoï gì... phaøm coù töôûng gì... thöùc gì... xa hay gaàn, ñoù laø thöùc uaån. Gì laø naêm thuû uaån? Phaøm saéc naøo, ... xa hay gaàn, maø coù laäu hoaëc, bò chaáp thuû, ñaây laø saéc thuû uaån. Phaøm thoï naøo, töôûng naøo, haønh thöùc naøo... xa hay gaàn, maø coøn laäu hoaëc, bò chaáp thuû, ñaáy goïi laø thöùc thuû uaån. Ñaây, naøy caùc tyû kheo, goïi laø naêm uaån bò chaáp thuû, hay naêm thuû uaån." (S. iii, 47) 

215. Nhöng trong khi thoï töôûng haønh thöùc coù theå laø ñaõ giaûi thoaùt khoûi laäu hoaëc hay coøn bò chi phoái, thì saéc khoâng vaäy. Nhìn toång quaùt thì saéc chæ laø "uaån" nhöng vì noù keå nhö moät uaån laøm ñoái töôïng cho chaáp thuû, thì noù coøn ñöôïc goïi laø "thuû uaån". Thoï töôûng haønh thöùc chæ ñöôïc keå laø "uaån" ñôn thuaàn, khi chuùng khoâng coøn bò laäu hoaëc chi phoái. Chuùng ñöôïc keå vaøo nhöõng "thuû uaån" khi coøn laäu hoaëc, vaø ôû ñaây danh töø "thuû uaån" caàn ñöôïc hieåu laø uaån laøm ñieåm töïa cho chaáp thuû. Nhöng ôû ñaây, taát caû goàm chung ñeàu goïi laø uaån. 

216. Veà söï khoâng ít hôn khoâng nhieàu hôn . Nhöng sao ñöùc Theá toân noùi chæ coù naêm uaån? Moät laø vì taát caû phaùp höõu vi töông töï ñeàu bao haøm trong ñoù. Hai vì ñoù laø giôùi haïn roäng nhaát laøm caên cöù cho söï chaáp ngaõ vaø nhöõng gì thuoäc ngaõ. Ba laø vì chuùng bao goàm taát caû nhöõng thöù nhoùm khaùc. 

217. Khi nhieàu loaïi phaùp höõu vi ñöôïc nhoùm laïi vôùi nhau theo tính töông ñoàng, thì saéc laäp thaønh moät uaån theo tính caùch gioáng nhau ôû khía caïnh vaät chaát, thoï hôïp thaønh moät uaån do gioáng nhau veà phöông dieän caûm thoï, caùc uaån khaùc cuõng vaäy. 

218. Vaø ñaây laø giôùi haïn cuøng toät keå nhö caên cöù cho söï chaáp ngaõ vaø ngaõ sôû, töùc naêm uaån . Vì Kinh noùi: "Naøy caùc tyû kheo, khi saéc hieän höõu, thì do chaáp thuû saéc, coá chaáp vaøo saéc, neân taø kieán naøy khôûi leân: Caùi naøy laø cuûa toâi, caùi naøy laø toâi, caùi naøy laø töï ngaõ cuûa toâi." (S.iii, 181) Vaäy uaån ñöôïc noùi laø goàm naêm, vì ñoù laø giôùi haïn roäng nhaát laøm caên cöù cho söï chaáp thuû baûn ngaõ vaø nhöõng gì thuoäc ngaõ. 

219. Laïi nöõa vì naêm uaån giôùi ñònh tueä giaûi thoaùt vaø giaûi thoaùt tri kieán naèm trong haønh uaån, neân naêm uaån naøy ñöôïc keå laø bao haøm caùc loaïi khaùc. Treân ñaây laø trình baøy taïi sao chæ coù naêm uaån, khoâng theâm bôùt. 

220. Veà ví duï, thì saéc thuû uaån ví nhö caøi phoøng beänh, vì noù laø choã ôû, laø caên cöù vaät lyù, laø cöûa ngoû vaø ñoái töôïng cuûa ngöôøi beänh, töùc thöùc thuû uaån. Thoï thuû uaån ví nhö côn beänh vì noù ñem laïi ñau khoå. Töôûng thuû uaån ví nhö söï khieâu khích cuûa côn beänh vì noù laøm sanh khôûi caûm thoï töông öng vôùi tham, vv. do töôûng veà saéc duïc vv. Haønh thuû uaån ví nhö söï duøng nhöõng thöù khoâng thích hôïp, vì noù laø nguoàn goác cuûa caûn thoï töùc côn beänh, vì kinh noùi: "Caûm thoï laø phaùp höõu vi, chính vì chuùng taïo taùc." (S. iii, 87) Vaø "Do baát thieän nghieäp ñaõ ñöôïc taïo vaø tích luõy maø dò thuïc thaân thöùc khôûi thuø tuoát göôm thì khoâng lo ngaïi veà naêm uaån, thaáy chuùng nhö boït, boùng, aûo töôïng, caây chuoái, huyeãn söï thì khoâng nhö keû ñoái vôùi vaät khoâng thöïc chaát cho laø coù thöïc chaát. 

226. Ngöôøi thaáy noäi saéc laø baát tònh thì hieåu roõ veà thöùc aên ñoaøn thöïc (vaät chaát). Ngöôøi aáy töø boû caùi thaáy sai laàm laø baát tònh thaáy tònh, vöôït qua duïc boäc löu, thoaùt khoûi duïc kieát söû, ra khoûi duïc laäu, beõ gaõy heä luïy cuûa duïc tham, khoâng rôi vaøo duïc thuû (töùc moät trong boán thuû). 

227. Moät ngöôøi thaáy thoï laø khoå, thì hieåu roõ xuùc thöïc. Ngöôøi aáy töø boû caùi thaáy sai laàm laø trong khoå thaáy vui. Ngöôøi aáy vöôït höõu boäc löu, thoaùt höõu kieát söû, ra khoûi höõu laäu, beõ gaõy thaân heä phöôïc laø saân nhueá. Ngöôøi aáy khoâng rôi vaøo giôùi caám thuû (khoâng baùm vaøo leã laïc) 

228. Moät ngöôøi thaáy töôûng, haønh laø voâ ngaõ thì hieåu roõ tö nieäm thöïc. Ngöôøi aáy töø boû taø kieán trong phi ngaõ thaáy ngaõ. Ngöôøi aáy vöôït boäc löu kieán chaáp, thoaùt khoûi kieát söû taø kieán, beõ gaõy troùi buoäc cuûa söï coá chaáp "ñaây laø chaân lyù duy nhaát". Ngöôøi aáy khoâng rôi vaøo ngaõ luaän thuû. 

229. Moät ngöôøi thaáy thöùc laø voâ thöôøng, thì hieåu roõ thöùc thöïc. Ngöôøi aáy töø boû taø kieán thaáy thöôøng trong voâ thöôøng, vöôït boäc löu voâ minh, thoaùt kieát söû voâ minh, giaûi thoaùt voâ minh laäu, beõ gaõy heä phöôïc cuûa söï baùm vaøo leã nghi teá töï. Ngöôøi aáy khoâng chaáp thuû taø kieán, thoaùt khoûi kieán thuû. 

230. 

Vì nhöõng lôïi laïc aáy 
Khi thaáy naêm uaån laø saùt nhaân, vv. 
Do ñoù ngöôøi coù trí 
Neân quaùn saùt nhö vaäy.