66. Khi haønh giaû quaùn haønh töøng giai ñoaïn nhö theá, vôùi tueä giaùc, thì söï quaùn veà saéc cuûa vò aáy trôû neân vi teá, nhö ví duï sau ñaây. 

Moät ngöôøi ôû bieân ñòa ñaõ quen vôùi ñuoác, cuûi, coû nhöng chöa töøng thaáy ñeøn, moät hoâm ñeán ñoâ thò troâng thaáy moät caây ñeøn ñoát ôû chôï, anh ta hoûi moät ngöôøi khaùc: "Caùi vaät xinh ñeïp kia laø caùi gì?" Ngöôøi kia baûo: "Coù gì laø ñeïp? Noù laø moät caây ñeøn, khi daàu vaø baác ñaõ heát thì ñeøn aáy ñi veà ñaâu, chaúng ai bieát ñöôïc. "Moät ngöôøi khaùc baûo ngöôøi aáy: "Noùi vaäy chöa ñöôïc, vì ngoïn ñeøn trong moãi phaøn ba cuûa tim baác khi noù döøng ñoát chaùy baác, ñaõ chaám döùt taïi ñaáy khoâng ñi qua phaàn kia." Ngöôøi khaùc baûo anh naøy: "Noùi vaäy cuõng chöa ñöôïc, vì ngoïn ñeøn trong moãi taác baác, nöûa taác, moãi sôïi chæ, moãi sô tô quaán chæ, seõ chaám döùt, khoâng ñi ñeán sôïi khaùc, nhöng ngoïn ñeøn khoâng theå xuaát hieän neáu khoâng coù sôïi tô aáy". 

67. ÔÛ ñaây khi moät thieàn giaû gaùn tính voâ thöôøng khoå voâ ngaõ cho saéc giôùi haïn 100 naêm, ví nhö ngöôøi noùi veà ngoïn ñeøn "noù ñi veà ñaâu khi daàu, baác heát, chaû ai bieát ñöôïc". Ngöôøi gaùn ba ñaëc tính theo "söï bieán maát cuûa nhöõng gì giaø laàn töøng giai ñoaïn" giôùi haïn baèng moät phaàn ba cuûa traêm naêm, laø nhö ngöôøi noùi: "Ngoïn ñeøn trong moãi phaân baø caây ñeøn chaám döùt khoâng ñeán phaàn khaùc." Ngöôøi gaùn ba ñaëc tính cho saéc giôùi haïn thaønh töøng thaäp nieân, naêm naêm, boán, ba, hai naêm, laø ví nhö ngöôøi noùi: "Ngoïn ñeøn nôi moãi taác baác chaám döùt khoâng ñi ñeán taác khaùc." Ngöôøi gaùn ba ñaëc tính cho saéc ñöôïc giôùi haïn thaønh töøng muøa boán thaùng, hai thaùng, laø nhö ngöôøi noùi: "Ngoïn ñeøn trong nöûa taác baác khoâng ñi ñeán nöûa taác khaùc." Thieàn giaû gaùn ba ñaëc tính theo töøng nöûa thaùng, ngaøy, ñeâm, buoåi saùng... töøng phaàn saùu cuûa ngaøy ñeâm, ví nhö ngöôøi noùi: "Ngoïn ñeøn trong moãi sôïi chæ chaám döùt khoâng ñi ñeán sôïi khaùc". Thieàn giaû gaùn ba ñaëc tính cho saéc ñöôïc giôùi haïn thaønh töøng ñoäng taùc chaân böôùc nhö nhaác leân ñöa tôùi... laø nhö ngöôøi noùi: "Ngoïn ñeøn trong moãi sôïi tô laøm thaønh chæ baác chaám döùt, khoâng ñi ñeán sôïi khaùc". 

68. (3-6) Sau khi gaùn ba ñaëc tính cho saéc baèng nhieàu caùch khaùc nhau theo "söï bieán maát cuûa nhöõng gì giaø laàn töøng giai ñoaïn" nhö vaäy, haønh giaû phaân tích saéc aáy, chia noù ra boán phaàn laø: "do ñoaøn thöïc sanh", v.v... vaø laïi gaùn ba ñaëc tính cho moãi phaàn. 

Saéc do ñoaøn thöïc sanh trôû neân roõ reät vôùi haønh giaû qua côn ñoùi vaø no, vì saéc sanh khi ngöôøi ñang ñoùi thì khoâ khan voâ vò, xaáu xí dò hình nhö moät khuùc caây khoâ, saéc sanh khi ñaõ heát ñoùi thì phuùng phính, töôi maùt, meàm maïi, laùng laåy, mòn maøng. Khi phaân bieät nhö vaäy, haønh giaû gaùn ba ñaëc tính cho saéc nhö sau: "Saéc sanh khi ñoùi chaám döùt taïi ñaáy, khoâng ñi ñeán luùc heát ñoùi. Saéc sanh luùc heát ñoùi chaám döùt taïi ñaáy, khoâng ñi ñeán luùc ñoùi laïi. Bôûi theá noù laø voâ thöôøng, khoå, khoâng phaûi ngaõ." 

69. Saéc do thôøi sanh trôû neân roõ reät qua noùng laïnh, vì saéc sanh khi noùng khi thì khoâ chaùy,, voâ vò, dò hình. Saéc sanh do thôøi tieát maùt laïnh thì phuùng phính, töôi maùt, meàm maïi laùng laåy mòn maøng... Phaân bieät nhö vaäy, haønh giaû gaùn ba ñaëc tính cho saéc nhö sau: "Saéc sanh khi noùng chaám döùt taïi ñaáy khoâng ñi ñeán luùc maùt, saéc sanh luùc maùt chaám döùt taïi ñaáy khoâng ñi ñeán luùc noùng do vaäy noù laø voâ thöôøng, khoå, khoâng phaûi ngaõ. 

70. Saéc do nghieäp sanh trôû neân roõ reät qua caùc caên moùn nghóa laø caùc caên baûn cuûa taâm. Vì trong tröôøng hôïp maét, coù 30 saéc vôùi ba thaäp phaùp maét, thaân, vaø taùnh, nhöng vôùi 24 saéc do thôøi sanh, taâm sanh, thöïc sanh naâng ñôõ chuùng thaønh 54. Töông töï vôùi tai, muõi, löôõi. Vaø thaân thì coù 44 phaùp, vôùi caùc thaäp phaùp thaân, taùnh vaø caùc phaùp do thôøi sanh v.v... Veá yù moân cuõng coù 54 vôùi caùc thaäp phaùp taâm cô, thaân, taùnh vaø caùc phaùp do thôøi sanh, v.v... Phaân bieät taát caû saéc aáy, haønh giaû gaùn ba ñaëc tính cho noù nhö sau: "Saéc sanh trong nhaõn caên chaám döùt taïi ñaáy khoâng ñi ñeán muõi, saéc sanh trong nhæ..., tæ..., thieät..., thaân chaám döùt taïi ñaáy khoâng ñi ñeán yù moân, do vaäy noù laø voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ". 

71. Saéc do taâm sanh trôû neân roõ reät qua haønh töôùng moät ngöôøi ñang vui hay buoàn, vì saéc sanh vaøo luùc noù vui thì laùng laåy, meàm maïi, töôi maùt, mòn maøng. Saéc sanh vaøo luùc noù buoàn böïc thì khoâ chaùy voâ vò xaáu xí. Khi phaân bieät nhö vaäy haønh giaû gaùn ba ñaëc tính cho saéc nhö sau: "Saéc sanh vaøo luùc vui chaám döùt taïi ñaáy khoâng ñi ñeán luùc buoàn... vaø ngöôïc laïi. Bôûi vaäy, noù laø voâ thöôøng, khoå, khoâng phaûi ngaõ." 

72. Khi haønh giaû phaân bieät saéc do taâm sanh vaø gaùn ba ñaëc tính cho noù nhö vaäy, yù nghóa naøy trôû neân roõ reät; 

Maïng soáng con ngöôøi, laïc, khoå: chæ nhöõng thöù naøy 
noái keát trong moät saùt-na taâm vuùt qua, 
caùc vò trôøi, duø soáng taùm vaïn boán ngaøn naêm, 
cuõng khoâng coøn laø moät 
trong hai saùt-na keá tieáp, 
Caùc uaån ñaõ dieät cuûa ngöôøi ñaõ cheát hay coøn soáng 
ñeàu gioáng nhau 
moät ñi khoâng trôû laïi, 
Caùc uaån hieän taïi ñang tan raõ, vaø seõ tan raõ ôû vò lai 
khoâng khaùc gì caùc uaån ñaõ dieät töø tröôùc. 
Khoâng coù theå giôùi sanh neáu taâm khoâng sanh, 
Khi taâm coù maët, thì theá giôùi hieän höõu, 
Khi taâm dieät, theá giôùi heát hieän höõu. 
Khaùi nieäm naøy seõ ñöa ñeán yù nghóa toái thöôïng, 
Khoâng coù kho chöùa caùc phaùp ñaõ tan raõ 
Cuõng khoâng coù söï toàn tröõ caùc phaùp trong töông lai, 
Caùc phaùp sanh nhö ñaàu kim haït caûi 
(hoät caûi ñeà treân ñaàu caây kim seõ rôùt xuoáng ngay) 
Söï tan raõ cuûa caùc phaùp laø dó ñònh töø luùc chuùng môùi sanh, 
Caùc phaùp hieän höõu suy taøn khoâng laãn vôùi caùc phaùp quaù khöù, 
Chuùng khoâng töø ñaâu ñeán, roài tan raõ 
khoâng bieát veà ñaàu 
thoaït ñeán thoaït ñi, nhö laøm chôùp. 
(Nd.1, 42)

74. Caùi maàm aáy môùi ñaàu maøu hoàng nhaït, hai ba ngaøy sau trôû maøu ñoû saäm, ba ngaøy nöõa maøu ñoû nhaït, roài maøu naâu, maøu ñoït xoaøi, maøu ñoït xoaøi ñaõ lôùn, maøu laù nhaït, roài maøy laù ñaäm. Sau ñoù noù coù maøu laù uùa vaø cuoái naêm thì rôøi khoûi caønh. 

75. Phaân bieät nhö vaäy, haønh giaû gaùn ba ñaëc tính cho saéc aáy nhö sau: "Saéc sanh khi maàm caây coøn maøu hoàng nhaït chaám döùt khoâng ñi ñeán thôøi kyø ñoû ñaäm, saéc sanh khi noù ñoû ñaäm... ñoû nhaït... maøu cuûa ñoït xoaøi non... cuûa ñoït caây lôùn... maøu xanh laù nhaït... saéc sanh khi maøu laù nhaït... . xanh ñaäm... laù uùa, saéc sanh luùc noù laø laù uùa chaám döùt taïi ñaáy khoâng ñi ñeán luùc laù taùch khoûi caønh. Bôûi theá, noù laø voâ thöôøng, khoå voâ ngaõ". Vò aáy quaùn saùt taát caû saéc töï nhieân theo caùch aáy. Ñaáy laø caùch quaùn caùc haønh baèng söï gaùn ba ñaëc tính cho chuùng nhôø phöông phaùp baûy pheùp quaùn saéc. 

Baûy Pheùp Quaùn Voâ Saéc 

76. Ñoù laø: (1) theo nhoùm, (2) theo ñoâi, (3) theo saùt-na, (4) theo loaït, (5) baèng caùch tröø taø kieán, (6) tröø kieâu maïn, (7) chaám döùt raøng buoäc. 

77. (1) Theo nhoùm laø caùc phaùp thuoäc naêm thöù xuùc, thoï, töôûng, tö. Nhö theá naøo? ÔÛ ñaây, moät tyû kheo quaùn nhö sau; "Caùc phaùp thuoäc veà 5 thöù xuùc, v.v... khôûi leân trong khi quaùn toùc laø voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ, trong khi quaùn loâng... trong khi quaùn naõo laø voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ, taát caû nhöõng moùn naøy ñeàu tan raõ töøng giai ñoaïn, thôøi kyø, nhö hoät meø noå laùch taùch treân chaûo noùng, hoät naøy khoâng ñi ñeán hoät kia. Bôûi theá chuùng laø voâ thöôøng, khoå, vo aângaõ". Ñaây tröôùc heát laø phöông phaùp noùi trong baøi giaûng veà thanh tònh [Chuù thích: teân cuûa moät baûn Sôû giaûi cuõ ôû Tích lan, khoâng coøn]. 

78. Nhöng theo Baøi giaûng veà caùc Thaùnh taøi thì: "Quaùn theo nhoùm" laø khi, baèng moät taâm keá tieáp, haønh giaû quaùn "voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ" caùi taâm sanh trong khi quaùn saéc laø voâ thöôøng, khoå voâ ngaõ trong baûy loái thuoäc saéc phaùp noùi treân. Vì phöông phaùp naøy thích hôïp, neân chuùng ta seõ giôùi haïn vaøo ñaáy trong khi giaûi thích nhöõng gì coøn laïi. 

79. (2) Theo ñoâi: Sau khi vò tyû kheo ñaõ quaùn voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, caùi saéc cuûa söï "nhaác leân ñaët xuoáng" (ñ.46). Vò aáy laïi quaùn raèng caùi taâm maø vò aáy duøng ñeå quaùn saéc aáy cuõng voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, baèng phöông tieän moät taâm keá tieáp. Sau khi haønh giaû ñaõ quaùn voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, caùi saéc thuoäc "söï bieán maát cuûa nhöõng gì giaø laàn qua töøng giai ñoaïn", vaø saéc "do ñoaøn thöïc sanh", "thôøi sanh", "nghieäp sanh", "taâm sanh", vaø saéc "töï nhieân sanh", vò aáy quaùn caùi taâm naêng quaùn aáy cuõng voâ thöôøng khoå voâ ngaõ" baèng moät taâm keá tieáp. Theo caùch aáy, goïi laø quaùn theo ñoâi. 

80. (3) Theo saùt-na: Sau khi vò aáy ñaõ quaùn voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, caùi saéc cuûa söï laáy leân ñaët xuoáng, vò aáy quaùn caùi taâm ñaàu tieân ñaõ quaùn saéc aáy cuõng voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, baèng moät taâm thöù hai, vaø quaùn taâm thöù hai naøy baèng moät taâm thöù ba, quaùn taâm thöù ba baèng moät taâm thöù tö, quaùn taâm thöù tö baèng moät taâm thöù naêm, vaø taâm thöù naêm naøy vò aáy cuõng quaùn noù laø voâ thöôøng khoå voâ ngaõ. Sau khi vò aáy ñaõ quaùn voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, caùi saéc thuoäc "söï bieán maát cuûa nhöõng gì giaø laàn töøng giai ñoaïn", saéc "do ñoaøn thöïc sanh", thôøi sanh, nghieäp sanh, taâm sanh, vaø töï nhieân sanh, vò aáy laïi quaùn caùi taâm naêng quaùn laø voâ thöôøng khoå voâ ngaõ baèng moät taâm thöù hai, quaùn taâm thöù hai baèng moät taâm thöù ba, quaùn taâm thöù ba baèng moät taâm thöù tö, quaùn taâm thöù tö baèng moät taâm thöù naêm. Taâm thöù naêm vò aáy cuõng quaùn noù laø voâ thöôøng khoå voâ ngaõ. Nhö vaäy, quaùn boán taâm töø moãi loái phaân bieät saéc caùch ñoù, goïi laø quaùn theo saùt-na. 

81. (4) Theo loaït: Sau khi haønh giaû ñaõ quaùn voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ caùi saéc cuûa söï laáy leân ñaët xuoáng, vò aáy quaùn caùi taâm ñaàu tieân cuõng voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, baèng moät taâm thöù hai, quaùn taâm thöù hai naøy baèng moät taâm thöù ba, quaùn taâm thöù ba baèng moät taâm thöù tö, ... quaùn taâm thöù möôøi baèng taâm thöù 11, vaø taâm naøy vò aáy cuõng quaùn laø voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ. Sau khi vò aáy ñaõ quaùn laø voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, caùi saéc cuûa "söï bieán maát cuûa nhöõng gì giaø laàn töøng giai ñoaïn", vaø saéc do thöïc sanh, thôøi sanh, nghieäp sanh, taâm sanh, vaø töï nhieân sanh, vò aáy quaùn caùi taâm ñaàu tieân laø voâ thöôøng khoå voâ ngaõ baèng taâm thöù hai, quaùn taâm thöù hai baèng taâm thöù ba, ... taâm thöù möôøi baèng taâm thöù 11, vaø taâm thöù 11 naøy cuõng voâ thöôøng khoå voâ ngaõ, coù theå quaùn tieáp tuïc nhö vaäy ñeán suoát caû ngaøy. Nhöng caû ñeà muïc saéc vaø voâ saéc trôû thaønh quen thuoäc khi quaùn ñeán taâm thöù möôøi, do ñoù Luaän veà Thaùnh taøi cho raèng coù theå döøng laïi ôû taâm thöù 10. Quaùn nhö vaäy goïi laø quaùn theo loaït. 

82. (5) Baèng caùch tröø taø kieán, (6) kieâu maïn, (7) chaáp thuû: Khoâng coù phöông phaùp ñaëc bieät cho caùc thöù naøy, nhöng khi haønh giaû ñaõ phaân bieät saéc vaø voâ saéc (taâm) nhö treân thì thaáy khoâng coù moät höõu tình naøo ôû trong hay treân saéc vaø voâ saéc. Khi vò aáy khoâng thaáy coù moät höõu tình (hay ngaõ, chuùng sinh),naøo thì ngaõ töôûng ñöôïc töø boû, khi aáy taø kieán khoâng khôûi nôi vò aáy, goïi laø tröø taø kieán. Khi vò aáy phaân bieät caùc haønh vôùi caùi taâm ñaõ tröø ngaõ töôûng, thì kieâu maïn khoâng khôûi leân nôi vò aáy, vaø goïi laø ñaõ töø boû kieâu maïn. Khi vò aáy phaân bieät caùc haønh vôùi caùi taâm ñaõ tröø kieâu maïn, thì tham aùi khoâng khôûi nôi vò aáy, khi tham khoâng khôûi thì chaáp thuû ñöôïc goïi laø ñaõ chaám döùt. Ñaáy laø nhöõng gì ñöôïc noùi trong Luaän veà thanh tònh (baûn Sôù giaûi Tích Lan ñaõ thaát truyeàn). 

83. Nhöng trong Luaän veà thaùnh taøi, sau khi ñeà ra caùc muïc "tröø taø kieán, kieâu maïn, chaáp thuû", phöông phaùp sau ñaây ñaõ ñöôïc noùi: "khoâng coù söï töø boû taø kieán nôi moät ngöôøi thaáy raèng toâi ñaõ thaáy vôùi tueä quaùn cuûa toâi, maø coù söï töø boø taø kieán nôi moät ngöôøi thaáy raèng chæ coù caùc haønh thaáy caùc haønh vôùi tueä quaùn, phaân bieät ñònh nghóa vaø ñònh ranh giôùi chuùng. Khoâng coù söï töø boû kieâu maïn nôi moät ngöôøi thaáy nhö sau: Toâi ñaõ thaáy suoát vôùi tueä quaùn, toâi thaáy roõ vôùi tueä quaùn; nhöng coù söï töø boû kieâu maïn nôi moät ngöôøi thaáy nhö sau: Chæ coù caùc haønh thaáy caùc haønh vôùi tueä quaùn, phaân bieät, ñònh nghóa vaø ñònh ranh giôùi chuùng. Khoâng coù söï chaám döùt raøng buoäc (tröø chaáp thuû) nôi moät ngöôøi möøng rôõ vì tueä nhö sau: toâi coù khaû naêng thaáy vôùi tueä quaùn; nhöng coù söï chaám döùt raøng buoäc nôi ngöôøi thaáy raèng chæ coù caùc haønh thaáy caùc haønh vôùi tueïä, quaùn saùt, ñònh nghóa, phaân bieät, vaø ñònh giôùi haïn chuùng. 

84. "Coù söï döùt boû taø kieán nôi moät ngöôøi thaáy nhö sau: "Neáu caùc haønh thöïc laø ngaõ, thì xem chuùng laø ngaõ cuõng ñöôïc ñi, nhöng trong khi chuùng laø phi ngaõ laïi bò cho laø ngaõ, bôûi theá chuùng khoâng phaûi ngaõ theo nghóa laø khoâng theå thi thoá moät quyeàn naêng naøo treân chuùng, chuùng voâ thöôøng nghóa laø coù roài khoâng, chuùng laø khoå coù nghóa laø chòu söï aùp böùc cuûa sanh vaø dieät". 

85. Coù söï töø boû kieâu maïn nôi moät ngöôøi thaáy nhö sau: "Neáu caùc haønh laø thöôøng, thì cho raèng chuùng thöôøng cuõng ñuùng, nhöng trong khi chuùng voâ thöôøng, laïi bò cho laø thöôøng. Bôûi theá chuùng laø voâ thöôøng theo nghóa coù roài khoâng, laø khoå theo nghóa bò böùc baùch bôûi sinh dieät, chuùng voâ ngaõ theo nghóa khoâng moät quyeàn naêng naøo khaû thi ôû treân chuùng". 

86. Coù söï chaám döùt raøng buoäc (chaáp thuû) nôi ngöôøi thaáy nhö sau: "Neáu haønh laø laïc thì xem chuùng laø laïc cuõng ñuùng, song chuùng bò cho laø laïc trong khi thöïc söï laø khoå. Bôûi theá chuùng laø khoå theo nghóa bò böùc baùch bôûi sanh dieät, laø voâ thöôøng, theo nghóa coù roài khoâng, laø voâ ngaõ theo nghóa khoâng moät naêng löïc naøo khaû thi ñoái vôùi chuùng". 

87. Nhö vaäy coù söï töø boû taø kieán nôi ngöôøi thaáy caùc haønh laø voâ ngaõ, coù söï töø boû kieâu maïn nôi ngöôøi thaáy chuùng voâ thöôøng, coù söï chaám döùt raøng buoäc nôi ngöôøi thaáy chuùng laø khoå. Vaø tueä giaùc naøy coù giaù trò trong moãi tröôøng hôïp." 

88. Ñaây laø caùch quaùn caùc haønh baèng loái gaùn ba ñaëc tính cho chuùng theo baûy voâ saéc. 

ÔÛ giai ñoaïn naøy, caû hai ñeà muïc thieàn saéc vaø voâ saéc ñaõ trôû neân quen thuoäc vôùi haønh giaû. 

Möôøi Taùm Tueä Quaùn Chính 

89. Sau khi ñaõ quen thuoäc vôùi caùc ñeà muïc thieàn voâ saéc, vaø nhö vaäy, ñaõ thaâm nhaäp moät phaàn trong 18 tueä quaùn - töùc 18 loaïi trí seõ ñöôïc vieân maõn veà sau nhôø lieãu tri keå nhö töø boû, khôûi töø quaùn tan raõ - keá tieáp, haønh giaû töø boû caùc phaùp chöôùng ngaïi (cho nhöõng gì mình ñaõ thaâm nhaäp). 

90. "Möôøi taùm tueä quaùn chính" laø danh töø chæ trí tueä goàm caùc loaïi quaùn khôûi töø quaùn voâ thöôøng. Veà nhöõng loaïi naøy, (1) ngöôøi tu taäp quaùn voâ thöôøng töø boû thöôøng töôûng, (2) ngöôøi tu quaùn khoå töø boû laïc töôûng, (3) ngöôøi tu quaùn voâ ngaõ töø boû ngaõ töôûng, (4) ngöôøi tu quaùn xaû ly töø boû söï thích thuù (5) quaùn ly tham tröø tham, (6) quaùn dieät töø boû sanh (7) quaùn xaõ töø boû chaáp thuû, (8) quaùn hoaïi [Chuù thích: laø thaáy söï tan raõ caùc haønh trong töøng saùt-na] töø boû töôûng veà söï kieán coá, (9) quaùn söï suïp ñoå cuûa caùc haønh töø boû tích luõy nghieäp, (10) quaùn bieán ñoåi töø boû söï laâu beàn, (11) quaùn voâ töôùng töø boû töôùng, (12) Quaùn ly duïc töø boû töôùng, (13) quaùn Khoâng töø boû taø giaûi (coá chaáp); (14) ngöôøi tu taäp tueä ñi saâu vaøo caùc phaùp thuoäc taêng thöôïng tueä, thì töø boû taø giaûi do chaáp thuû moät trung taâm (loõi), (15) ngöôøi tu taäp Chaùnh tri kieán töø boû taø giaûi (coá chaáp) do meâ muoäi, (16) ngöôøi tu taäp Quaùn nguy hieåm töø boû taø giaûi do töông töïa (Chuù thích: vaøo caùc haønh N.D.), (17) ngöôøi tu taäp Quaùn tö duy töø boû söï khoâng tö duy, (18) ngöôøi tu taäp quaùn yeåm ly ("quay ñi' - turning away) töø boû taø giaûi do troùi buoäc. (Xem Ps. i, 32) 

91. Baáy giôø vi haønh giaû ñaõ thaáy caùc haønh qua ba ñaëc tính, neân vò aáy thaâm nhaäp ñöôïc caùc tueä quaùn voâ thöôøng, khoå, vo aângaõ trong 18 tueä quaùn naøy. Trong ñaây, quaùn voâ thöôøng (1) vaø quaùn voâ töôùng (11) laø ñoàng nghóa, chæ coù khaùc danh töø. Cuõng vaäy, quaùn khoå vaø quaùn ly duïc, quaùn voâ ngaõ vaø quaùn Khoâng laø ñoàng nghóa. Do vaäy, haønh giaû cuõng thaâm nhaäp luoân caùc phaùp naøy. Nhöng tueä veà caùc phaùp thuoäc taêng thöôïng tueä (soá 14) laø taát caû loaïi tueä giaùc; vaø chaùnh tri kieán (15) laø ñoaïn nghi thanh tònh (Ch.XIX). Do vaäy, hai phaùp naøy cuõng ñaõ ñöôïc vò aáy thaâm nhaäp. Veà caùc loaïi tueä coøn laïi, thì coù thöù ñaõ thaâm nhaäp, coù thöù chöa, seõ ñeà caäp döôùi ñaây (Ch. XXII, ñ. 113). 

92. Vì chính ñeå chæ nhöõng gì ñaõ ñöôïc thaâm nhaäp maø treân kia (ñ. 89) noùi: "Sau khi ñaõ quen thuoäc vôùi caùc ñeà muïc thieàn saéc, voâ saéc vaø ñaõ thaâm nhaäp ôû ñaây moät phaàn cuûa 18 tueä quaùn chính, nhöõng trí veà sau seõ ñöôïc ñaït ñeán moät caùch toaøn dieän ôû moïi khía caïnh nhôø söï lieãu tri keå nhö töø boû khôûi töø quaùn tan raõ, haønh giaû töø boû ñöôïc caùc phaùp chöôùng ngaïi cho nhöõng gì ñaõ ñöôïc thaâm nhaäp." (ñ. 89) 

Trí Quaùn Sanh Dieät 

93. Sau khi thanh loïc trí mình nhö vaäy, baèng caùch quaùn voâ thöôøng töø boû töôûng thöôøng, v.v... haønh giaû ñi ñeán trí toång töôùng, vaø khôûi söï ñaït ñeán sanh dieät trí ñöôïc noùi ñeán nhö sau: "Tueä quaùn söï bieán dòch cuûa caùc phaùp hieän taïi" goïi laø sanh dieät trí, (Ps. i, 1) vaø tueä naøy tieáp theo trí toång töôùng. 

94. Khi laøm nhö vaäy, vò aáy tröôùc tieân quaùn vaén taét. Theá naøo tueä quaùn bieán dòch cuûa caùc phaùp hieän taïi goïi laø sanh dieät trí? Saéc hieän taïi laø saéc ñaõ ñöôïc sanh ra. Ñaëc tính cuûa söï sanh noù laø sanh, ñaëc tính cuûa söï bieán ñoåi noù laø dieät; quaùn laø trí. Thoï hieän taïi, töôûng, haønh... thöùc... maét... v.v... . höõu hieän taïi laø ñöôïc sanh ra ñaëc tính söï sanh khôûi cuûa noù laø sanh, ñaëc tính cuûa söï bieán ñoåi noù laø dieät, quaùn laø trí (Ps. i, 54). 

[Chuù thích: Söï giaûi thích veà sanh vaø dieät phaûi ñöôïc laøm ñoái vôùi moät phaùp hieän taïi, theo töông tuïc hay theo saùt-na, nhöng khoâng ñöôïc laøm ñoái vôùi moät phaùp quaù khöù hay vò lai, ñoù laø lyù do noùi cuûa caùc phaùp hieän taïi. Saéc hieän taïi ñöôïc goïi laø saéc ñöôïc sanh, noù goàm trong ba saùt-na sanh, truù vaø dieät, ñoù laø ñieàu muoán noùi. Nhöng môùi ñaàu thì khoù phaân bieät nhö vaäy, neân söï giaûi baèng tueä quaùn caàn ñöôïc thöïc hieän nhôø caùi hieän taïi theo töông tuïc. -- Pm. 808].

96. Vò aáy hieåu nhö sau: khoâng coù tích luõy cuûa danh-saéc chöa sanh (hieän höõu) tröôùc khi noù sanh. Khi noù sanh, noù khoâng ñeán töø moät ñoáng hay moät kho chöùa naøo, vaø khi dieät, noù khoâng ñi veà höôùng naøo caû. Khoâng nôi naøo coù moät choã chöùa, moät caùi kho, moät nôi taøng tröõ cho nhöõng gì ñaõ dieät. Khoâng coù moät kho chöùa naøo cho aâm thanh tröôùc khi caây ñaøn ñöôïc ñaùnh leân aâm thanh khoâng ñeán töø moät kho chöùa naøo khi noù troåi leân, cuõng khoâng ñi veà höôùng naøo khi noù döùt, nhöng traùi laïi, töø khoâng noù trôû thaønh coù, nhôø caây ñaøn vaø noã löïc thích nghi cuûa ngöôøi ñaùnh ñaøn, vaø sau khi coù noù trôû thaønh khoâng. Cuõng vaäy laø taát caû saéc phaùp vaø voâ saéc phaùp, töø khoâng maø ñöôïc sanh ra, sau khi hieän höõu, chuùng tan bieán. 

97. Sau khi taùc yù sanh dieät moät caùch vaén taét nhö vaäy, haønh giaû laïi taùc yù chi tieát theo duyeân vaø saùt-na, baèng caùch thaáy caùc ñaëc tính nhö ñöôïc noùi trong trình baøy veà trí sanh dieät aáy nhö sau: (1) Vò aáy thaáy söï sanh cuûa saéc uaån theo nghóa duyeân sinh nhö sau: Cuøng vôùi söï sanh cuûa voâ minh coù söï sanh cuûa saéc. (2) Vôùi söï sanh cuûa aùi. (3) Vôùi söï sanh cuûa nghieäp. (4) Vò aáy thaáy söï sanh cuûa saéc uaån theo nghóa duyeân sinh nhö sau: "Vôùi söï sanh cuûa ñoaøn thöïc coù söï sanh cuûa saéc. (5) Moät ngöôøi thaáy ñaëc tính cuûa sanh, thaáy söï sanh cuûa saéc uaån. Moät ngöôøi thaáy söï sanh cuûa saéc uaån theo nghóa duyeân.  

(1) Vò aáy thaáy söï dieät cuûa saéc uaån theo nghóa duyeân dieät nhö sau: "Vôùi söï chaám döùt cuûa voâ minh, coù söï chaám döùt cuûa saéc, (2) ... vôùi söï chaám döùt cuûa aùi... (3) vôùi söï chaám döùt cuûa nghieäp... (4) vò aáy thaáy söï dieät cuûa saéc uaån theo nghóa duyeân dieät nhö sau: "Vôùi söï chaám döùt cuûa ñoaøn thöïc, coù söï chaám döùt cuûa saéc. (5) Moät ngöôøi thaáy ñaëc tính bieán ñoåi, thì thaáy ñöôïc söï dieät cuûa saéc uaån, moät ngöôøi thaáy ñöôïc söï dieät cuûa saéc uaån thì thaáy naêm ñaëc tính naøy." (Ps. i, 55) 

Cuõng vaäy: (1) Moät ngöôøi thaáy söï sanh cuûa thoï uaån theo nghóa duyeân sinh nhö sau: " Vôùi söï sanh cuûa voâ minh, coù söï sanh cuûa thoï, (2) Vôùi söï sanh cuûa aùi... (3) Vôùi söï sanh cuûa thoï uaån theo nghóa duyeân sinh nhö sau: "Vôùi söï sanh cuûa xuùc, coù söï sanh cuûa thoï. (5) Moät ngöôøi thaáy ñaëc tính cuûa sanh, thì thaáy ñöôïc sanh khôûi cuûa thoï uaån, moät ngöôøi thaáy ñöôïc söï sanh khôûi cuûa thoï uaån, thaáy ñöôïc naêm ñaëc tính naøy." 

(1) Vò aáy thaáy söï dieät cuûa thoï uaån theo duyeân dieät nhö sau: " Vôùi söï chaám döùt cuûa voâ minh, coù söï chaám döùt cuûa thoï: (2) vôùi söï chaám döùt cuûa aùi... (3) Vôùi söï chaám döùt cuûa nghieäp... (4) Vò aáy thaáy söï dieät cuûa thoï uaån theo nghóa duyeân bieät nhö sau: " Vôùi söï chaám döùt cuûa xuùc coù söï chaám döùt cuûa thoï; (5) Ngöôøi naøo thaáy ñaëc tính cuûa bieán ñoåi thì thaáy söï dieät cuûa thoï uaån. Ngöôøi naøo thaáy söï dieät cuûa thoï uaån, thaáy naêm ñaëc tính naøy," (Ps. i, 55) 

Vaø cuõng nhö trong tröôøng hôïp thoï uaån, (nghóa laø, thay xuùc baèng ñoaïn thöïc ôû tröôøng hôïp saéc, caùc uaån töôûng vaø haønh cuõng theá. Vaø cuõng vaäy ñoái vôùi thöùc uaån, vôùi söï khaùc bieät naøy: nhöõng caâu coù xuùc, thay baèng danh saéc nhö "vôùi söï sanh cuûa danh saéc... vôùi söï dieät cuûa danh saéc." 

Nhö vaäy, coù 50 ñaëc tính., 10 cho moãi uaån do thaáy söï sanh vaø dieät, baèng caùch aáy haønh giaû taùc yù caën keõ ñeán noù tuøy theo duyeân vaø saùt-na nhö sau: "Söï sanh cuûa saéc laø nhö vaäy, söï dieät cuûa noù laø nhö vaäy, nhö vaäy noù sanh, nhö vaäy noù dieät." 

98. Khi haønh giaû laøm theá, trí trôû neân saùng suoát nhö sau: "Nhö vaäy, caùc phaùp naøy döôøng nhö theå Töø Khoâng Maø Coù, Sau Khi Hieän Höõu, Chuùng Laïi Trôû Thaønh Khoâng ". 

Khi haønh giaû thaáy söï sanh dieät theo hai loái nhö vaäy, theo duyeân vaø theo saùt-na thì nhieàu chaân lyù, nhöõng khía caïnh cuûa duyeân sinh, phöông phaùp vaø ñaëc tính, trôû neân roõ reät vôùi vò aáy. 

99. Khi haønh giaû thaáy söï sanh cuûa caùc uaån ñi keøm vôùi söï sanh cuûa voâ minh, vaø döï dieät cuûa caùc uaån khi voâ minh dieät, thì ñaây laø söï thaáy cuûa vò aáy veà sanh dieät tuøy theo duyeân. Khi haønh giaû thaáy söï sanh dieät cuûa caùc uaån baèng caùch thaáy nhöõng ñaëc tính cuûa sanh vaø ñaëc tính cuûa bieán ñoåi (sanh vaø dò) thì ñoù laø söï thaáy sanh dieät theo saùt-na. Vaø chæ vaøo saùt-na sanh môùi coù töôùng sanh, vaø chæ vaøo saùt-na dieät môùi coù töôùng bieán ñoåi. 

100. Nhö vaäy, khi haønh giaû thaáy sanh dieät theo hai caùch duyeân vaø saùt-na, nhö treân, thì chaân lyù veà sanh trôû neân roõ reät vôùi vò aáy nhôø thaáy sanh laø do duyeân, nhôø vò aáy ñaõ khaùm phaùp ra caùi nguoàn goác sanh. Chaân lyù veà khoå trôû neân roõ reät vôùi vò aáy do thaáy sanh dieät theo saùt-na, nhôø vò aáy ñaõ khaùm phaù ñöôïc noãi khoå do sanh maø ra. Chaân lyù veà dieät trôû neân roõ reät vôùi vò aáy vì thaáy dieät theo duyeân, do khaùm phaù raèng caùc phaùp do duyeân sanh seõ khoâng sanh neáu caùc duyeân cuûa chuùng khoâng sanh. Chaân lyù veà khoå cuõng trôû neân roõ reät vôùi vò aáy nhôø thaáy söï dieät theo töøng saùt-na do khaùm phaù noãi khoå tröôùc caùi cheát. Vaø söï thaáy cuûa haønh giaû veà sinh vaø dieät trôû neân roõ reät vôùi vò aáy, keå nhö chaân lyù veà ñaïo loä: "Ñaây laø ñao loä theá gian" (ñôøi laø theá ñaáy) nhôø döùt boû ñöôïc meâ môø veà noù. 

101. Duyeân sinh theo chieàu thuaän trôû neân roõ reät vôùi vò aáy, do thaáy sanh theo duyeân, nhôø khaùm phaù raèng, "caùi naøy coù thì caùi kia coù" (M. i, 262). Duyeân sinh theo chieàu nghòch trôû neân roõ reät vôùi haønh giaû do thaáy söï dieät theo duyeân, do khaùm phaù "Caùi naøy khoâng, thì caùi kia khoâng" (M. i, 264). Caùc phaùp duyeân sinh trôû neân roõ reät vôùi vò aáy do thaáy sanh vaø dieät theo saùt-na nhôø khaùm phaù ñaëc tính caùc phaùp höõu vi, vì caùc phaùp coù sanh vaø dieät ñeàu laø höõu vi, duyeân sinh. 

102. Phöông phaùp Ñoàng nhaát trôû neân roõ reät vôùi vò aáy do thaáy söï sanh theo duyeân, nhôø khaùm phaùp chuoãi töông tuïc khoâng giaùn ñoaïn trong töông quan nhaân quaû. Khi aáy haønh giaû töø boû ñoaïn kieán moät caùch trieät ñeå hôn. Phöông phaùp Dò bieät trôû neân roõ reät vôùi vò aáy, do thaáy sanh theo saùt-na, nhôø khaùm phaù raèng, moãi phaùp ñoåi môùi khi noù sanh, khi aáy haønh giaõ töø boû thöôøng kieán moät caùch trieät ñeå. Phöông phaùp Voâ can trôû neân roõ reät do thaáy söï sanh dieät tuøy duyeân nhôø khaùm phaù raèng, caùc phaùp khoâng theå chòu quyeàn naêng naøo taùc ñoäng treân chuùng, khi aáy haønh giaû töø boû ngaõ kieán moät caùch trieät ñeå hôn, phöông phaùp taát yeáu trôû neân roõ reät do thaáy söï sanh theo duyeân, nhôø khaùm phaù raèng, quaû sanh khi coù maët caùc duyeân thích hôïp. Vò aáy töø boû trieät ñeå kieán chaáp "khoâng coù quaû baùo cuûa caùc haønh vi thieän aùc". 

103. Ñaëc tính voâ ngaõ trôû neân roõ reät do thaáy söï sanh theo duyeân, nhôø khaùm phaù raèng, caùc phaùp khoâng coù taùnh toø moø, vaø hieän höõu chuùng tuøy thuoäc vaøo caùc duyeân. Ñaëc tính voâ thöôøng trôû neân roõ reät vôùi haønh giaû, do thaáy sanh dieät töøng saùt-na nhôø khaùm phaù raèng sau khi hieän höõu, chuùng trôû thaønh phi höõu, vaø nhôø khaùm phaù raèng chuùng taùch bieät vôùi quaù khöù vaø vò lai. Ñaëc tính khoå trôû neân roõ reät vôùi haønh giaû do khaùm phaù caùc phaùp bò sanh töû aùp böùc. Vaø töï taùnh cuûa töøng phaùp (hay bieät töôùng nhö ñòa thì raén chaéc, v.v...) cuõng trôû neân roõ reät nhôø haønh giaû khaùm phaù giôùi haïn cuûa chuùng do sanh vaø dieät. Vaø trong bieät töôùng caùc phaùp, tính caùch taïm thôøi cuûa ñaëc tính nhöõng gì höõu vi, trôû neân roõ reät do khaùm phaù söï phi höõu cuûa dieät vaøo luùc sanh, vaø söï phi höõu cuûa sanh vaøo luùc dieät. 

104. Khi nhieàu chaân lyù, nhieàu khía caïnh cuûa duyeân sinh nhieàu phöông phaùp vaø ñaëc tính, ñaõ roõ reät vôùi haønh vi nhö vaäy, thì caùc haønh ñoái vôùi vò aáy baây giôø döôøng nhö luoân luoân ñöôïc ñoåi môùi: "Thì ra laø theá, caùc phaùp naøy döôøng nhö tröôùc ñaây khoâng sanh, nay sanh, vaø sau khi sanh, chuùng dieät." Vaø khoâng nhöõng chuùng luoân luoân môùi meû, maø chuùng laïi coøn coù moät ñôøi soáng ngaén nguûi nhö nhöõng gioït söông mai döôùi aùnh maët trôøi, (A. iv, 37), nhö boït (S. ii, 141) noåi treân nöôùc, nhö ñöôøng veõ treân maët nöôùc (A. iv, 137), nhö hoät meø treân muûi duøi (Nd1, 42) nhö laøn chôùp (Nd1, 43). Vaø chuùng khoâng coù loõi, nhö troø aûo thuaät (S. iii, 141), nhö aûo giaùc (Dh. 46), nhö moäng (Sn. 807), nhö voøng löûa quay, nhö thaønh yeâu quaùi (Caøn-thaùt-baø thaønh), nhö boït suûi (Dh. 46), nhö thaân caây chuoái (S. iii, 142) v.v... 

ÔÛ ñieåm naøy, haønh giaû ñaït ñeán tueä giaùc coøn non, gôïi laø Sanh dieät trí, nhôø thaâm nhaäp 50 ñaëc tính theo caùch sau. "Chæ coù phaùp naøo phaûi bò dieät môùi sanh ñöôïc, vaø muoán sanh thì caàn thieát phaûi dieät caùi ñaõ". Khi ñaït ñeán choã naøy, haønh giaû ñöôïc goïi laø moät "ngöôøi khôûi söï coù tueä giaùc." 

Nhöõng Caáu Ueá Cuûa Tueä 

105. Khi haønh giaû môùi ñaéc tueä giaùc coøn non, coù möôøi caáu ueá sanh khôûi nôi vò aáy. Vì caùc caáu ueá naøy khoâng sanh nôi baäc thaùnh ñeä töû ñaõ theá nhaäp chaân lyù, hay nôi nhöõng ngöôøi laàm laïc veà giôùi, xao laõng thieàn ñònh nhöõng keû laøm bieáng rong chôi. Chuùng chæ sanh khôûi ôû moät thieän gia nam töû ñi ñuùng höôùng, chuyeân chuû ñeà muïc thieàn quaùn moät caùch lieân tuïc, vaø laø moät ngöôøi môùi ñaéc tueä. Möôøi caáu ueá laø (1) haøo quang (aùnh saùng toûa ra), (2) trí tueä, (3) hæ, (4) khinh an, (5) laïc, (6) quyeát taâm (tín), (7) tinh tieán, (8) vöõng chaûi (9) xaû. (10) raøng buoäc. 

106. Luaän noùi: "Theá naøo laø taâm bò toùm bôûi traïo cöû veà caùc phaùp taêng thöôïng? Khi moät ngöôøi taùc yù caùc haønh voâ thöôøng, aùnh saùng sanh nôi vò aáy, vò aáy taùc yù veà aùnh saùnh aáy nhö sau ñaây laø traïng thaùi cuûa baäc thaùnh. Söï chia trí do vieäc naøy gaây ra goïi laø traïo cöû. Khi taâm bò toùm bôûi traïo cöû, thì khoâng hieåu ñuùng söï xuaát hieän caùc haønh laø voâ thöôøng, khoâng hieåu ñuùng söï xuaát hieän cuûa chuùng khoå, laø phi ngaõ. Cuõng theá, khi haønh giaû taùc yù laø voâ thöôøng, trí sanh khôûi nôi vò aáy. Hæ... Khinh an... Laïc... Quyeát taâm... Tinh tieán... Vöõng chaûi... Xaû... Raøng buoäc sanh khôûi nôi vò aáy. Vò aáy taùc yù ñeán chuùng nhö sau ñaây laø traïng thaùi cuûa baäc thaùnh. Söï chia trí cho vieäc aáy gaây ra goïi laø traïo cöû, khi taân bò chia phoái bôûi traïo cöû, haønh giaû khoâng thaáy ñuùng söï xuaát hieän cuûa caùc haønh laø voâ thöôøng, khoå voâ nhaû." (Ps. ii, 100). 

107. (1). Haøo quang noùi ñaây laø quang saéc do tueä sanh. [Chuù thích: coù hai thöù quang saéc, Quang saéc do tueä sanh laø quang saéc- luminuos materiality - ñöôïc phaùt sinh bôûi tueä taâm sôû, vaø quang saéc do thôøi tieát sanh nhöng do baûn thaân cuûa haønh giaû maø thoâi. Trong hai loaïi naøy, quang saéc do tueä sanh thì saùng vaø chæ troâng thaáy ñöôïc nôi thaân cuûa thieàn giaû, coøn quang saéc kia thì bieät laäp vôùi thaân oâng ta, toûa khaép xung quanh baát cöù choå naøo coù theå ñöôïc trí bieát ñeán. Quang saéc naøy cuõng hieän roõ cho haønh giaû, vaø oâng coù theå thaáy ñöôïc moïi vaät theå do quang saéc chaïm tôùi. -- Pm.816] 

Khi aùnh saùng aáy sanh khôûi, haønh giaû nghó: "AÙnh saùng aáy chöa töøng sanh nôi ta tröôùc ñaây. Chaéc chaén ta ñaõ chöùng ñaïo, ñaéc quaû." Vaø nhö vaäy, haønh giaû cho laø ñaïo caùi khoâng phaûi ñaïo cho laø quaû caùi khoâng phaûiø quaû. Khi cho laø ñaïo caùi khoâng phaûi ñaïo cho laø quaû caùi khoâng phaûi quaû thì tieán trình cuûa tueä nôi haønh giaû bò giaùn ñoaïn. Vò aáy boû dôû ñeà muïc quaùn cuûa mình ñeå toïa höôûng aùnh saùnh aáy maø thoâi. 

108. Nhöng aùnh saùng naøy coù khi khôûi leân nôi moät tyû kheo chæ soi saùng nhieàu laém laø choå oâng ta ngoài, ôû vò khaùc, noù soi saùng khaép phoøng, ôû vò khaùc noù lan ra ngoaøi phoøng, hoaëc soi saùng khaép chuøa... moät phaàn tö lyù, nöõa lyù, moät lyù, 2, 3 lyù, hoaëc voït leân töø maët ñaát cho ñeán phaïm thieân giôùi. ÔÛ ñöùc theá toân, thì quang saéc soi saùng möôøi ngaøn theá giôùibeâ. 

109. Caâu chuyeän sau chöùng toû quang saéc aáy khaùc nhau tuøy moãi ngöôøi nhö theá naøo. Coù hai tröôûng laõo ngoài trong moät gian phoøng vôùi hai lôùp töôøng ôû Cittalapabbata. Ngaøy aáy nhaèm leã Boá-taùt nöûa thaùng toái traêng. Moïi phöông höôùng ñeàu vaây buûa bôûi moät taám maøn maây vaø ban ñeâm boùng toái ngöï trò caû boán beà. Moät vò noùi: "Hieàn giaû nhöõng hoa naêm saéc treân sö töû toøa ôû chaùnh ñieän ñang hieän roõ tröôùc maét toâi". Vò kia noùi; "Hieän giaû caùi ñoù khoâng gì laï. Thöïc söï caù vaø ruøa döôùi bieån caùch ñaây moät lyù ñang hieän tröôùc maét toâi.' 

110. Caáu ueá cuûa tueä naøy thöôøng xaûy ñeán nôi moät vò ñaõ ñaéc ñònh vaø tueä. Vì nhöng caáu ueá khoâng loä ra, bò ñaøn aùp bôûi söï chöùng ñaéc, neân vò aáy nghó:" Ta laø A-la-haùn ". Nhö tröôûng laõo Mahaønaøga ? Uccavaølika, tröôûng laõo Mahaødata ? Hankana, tröôûng laõo Cukaøsumana ? thieàn thaát Nikapenna tai Cittalababbata . 

111. Coù caâu chuyeän ñieån hình sau. Ñaïi dieän Dhammadinna ôû Talangara, moät vò ñaõ ñoaïn taän laäu hoaëc, ñaõ ñaët caùc loaïi trí voâ ngaïi, laø ngöôøi daïy moät chuùng ñoâng tyû kheo. Moät hoâm, trong khi ngoài nôi nhaø truù ban ngaøy, ngaøi töï nhuû "Thaày ta, tröôûng laõo Mahaønaøga ôû Uccavaøloka khoâng bieát ñaõ xong vieäc cuûa sa moân chöa?" Ngaøi quaùn saùt thaáy oâng vaãn coøn laø phaøm phu, vaø bieát neáu mình khoâng ñi ñeán thaêm oâng, oâng seõ cheát trong ñòa vò phaøm phu aáy. Bôûi theá ngaøi thaêng hö khoâng baèng thaàn löïc, ñeán beân vò tröôûng laõo. Ngaøi ñaûnh leã thaày laøm boån phaän cuûa ñeä töû xong, ngoài xuoáng moät beân. Tröôûng laõo hoûi: "Sao con ñeán ñoät ngoät nhö vaäy?" Ngaøi ñaùp: "Con ñeán ñeå hoûi thaày moät caâu". "Con cöù hoûi, neáu bieát, ta seõ traû lôøi." Ngaøi hoûi moät ngaøn caâu. 

112. Vò tröôûng laõo ñaùp raønh reõ khoâng caáp caâu naøo. Ngaøi hoûi; "Baïch thöôïng toøa, trí ngaøi thaät saéc beùn. Ngaøi ñaõ ñaït ñeán tình traïng naøy bao laâu?" Tröôûng laõo noùi: "Saùu möôi naêm tröôùc." - "Baïch thöôïng toøa, xin ngöôøi haõy hoùa pheùp laøm moät con voi". Tröôûng laõo bieán hoùa ra moät thoát baïch töôïng. - "Baây giôø, baïch thöôïng toøa, xin ngaøi haõy laøm cho con voi aáy saán tôùi nôi ngaøi, hai loã tai dang roäng, caùi ñuoâi duoãi thaúng ra, voøi cho vaøo mieäng, roáng leân moät tieáng döõ doäi kinh hoaøng". Vò tröôûng laõo laøm theo lôøi yeâu caàu cuûa moân ñeä, nhöng khi thaáy con voi saán tôùi quaù nhanh vôùi daùng ñieân khuûng khieáp, tröôûng laõo vuøng daäy toan chaïy. Khi aáy vò tyû kheo ñaõ ñoaïn taän laäu hoaëc ñöa tay toùm laáy aùo tröôûng laõo noùi: "Baïch thöôïng toøa, moät ngöôøi ñaõ ñoaïn taän laäu hoaëc coù coøn sôï haõi hay khoâng?" 

113. Vò tröôûng laõo luùc ñoù nhaän ra raèng mình vaãn coøn laø phaøm phu. OÂng quyø döôùi chaân ñaïi ñöùc Dhammadinna noùi: "Haõy giuùp ta, hieàn giaû" - "Baïch thöôïng toøa, chính vì vaäy maø con tôùi ñaây. Xin ngaøi chôù lo". Roài ñaïi ñöùc giaûng cho tröôûng laõo moät ñeà muïc thieàn. Tröôûng laõo laáy ñeà muïc aáy tieán veà con ñöôøng kinh haønh, ñeán böôùc thöù ba ngaøi ñaéc quaû A-la-haùn. Döôøng nhö vò naøy laø ngöôøi thuoäc taùnh saân. Nhöõng ngöôøi nhö vaäy thöôøng giao ñoäng vò aùnh saùng. 

114. (2). Hieåu bieát laø hieåu bieát do tueä. Khi haønh giaû phaùn ñoaùn caùc phaùp saéc, voâ saéc, tri thöùc coù veû khoâng laàm laïc, saéc beùn, sanh khôûi nôi vò aáy nhö moät laøn chôùp. 

115. (3). Hæ laø vui möøng do tueä. Coù theå vaøo luùc aáy naêm thöù hæ laø tieåu hæ, hæ choác laùt, hæ nhö möa raøo, hæ naâng ngöôøi leân, vaø hæ bieán maõn chaâu thaân, sanh khôûi nôi vò aáy. 

116. (4). Khinh an laø khinh an do tueä. Khi vò aáy ñang ngoài, boãng thaáy khoâng moät côn meät nhoïc, naëng neà, cöùng ñôû, hay thieáu kham nhaäm naøo caû, khoâng coù söï ñau ñôùn cong queïo naøo nôi thaân taâm, traùi laïi, thaân theå vaø taâm hoàn ñeàu nheï nhaøng nhu nhuyeán, deã söû duïng, hoaøn toaøn beùn nhaïy vaø ngay thaúng. Vôùi thaân vaø taâm khinh an nhö vaäy, haønh giaû caûm thuï moät khoaùi laïc sieâu phaøm. Veà caûm giaùc naøy coù ñoaïn: 

Böôùc vaøo ngoâi nhaø troáng. 
Tyû kheo taâm ñònh tónh 
Thoï phaùp laïc sieâu nhaân 
Tònh quaùn theo chaùnh phaùp 
Ngöôøi luoân luoân chaùnh nieäm 
Veà sanh dieät caùc uaån 
Ñöôïc hoan hæ, haân hoan 
Chæ ñaáng baát töû bieát (Dh. 373-4)

117. (5). Laïc laø laïc do tueä. Vaøo luùc aáy, coù theå khôûi nôi haønh giaû bieán maõn toaøn thaân. 

118. (6). Quyeát ñònh laø ñöùc tin. Vì ñöùc tin maõnh lieät khôûi leân nôi haønh giaû töông öng vôùi tueä döôùi hình thöùc tín toät böïc cuûa taâm vaø taâm sôû (tin vôùi heát caû taâm hoàn vaø heát caû da xöông). 

119. (7). Noã löïc laø tinh tieán khôûi leân töông öng vôùi tueä. 

120. (8). Vöõng chaûi (an truù) laø chaùnh nieäm. Vì chaùnh nieäm kheùo an truù, saâu xa vaø baát ñoäng nhö sôn vöông, khôûi leân nôi haønh giaû töông öng vôùi tueä, neân baát cöù ñeà muïc naøo vò aáy taùc yù, ñoäng tôùi, chuù taâm, quaùn saùt, ñeàu hieän roõ cho vò aáy nhôø chaùnh nieäm. Chaùnh nieäm ñi vaøo ñoù nhö theá giôùi khaùc hieän ra cho ngöôøi coù thieân nhaõn. 

121. (9). Xaû: vöøa laø xaû veà tueä vaø xaû trong söï taùc yù. 

[Chuù thích: veà tueä laø trung tính trong söï suy ñaït caùc haønh trong phaïm vi ñoái töôïng ñaõ ñöôïc suy ñaït. Nhöng veà yù nghóa, khi noù sanh khôûi nhö vaäy, noù chæ laø trung tính. Tö taâm sôû töông öng vôùi yù moân höôùng taâm, goïi laø "xaû trong söï höôùng taâm", vì xaû naøy sanh khôûi trong khi höôùng taâm vôùi tö caùch nhìn ngaém. Xaû veà tueä laø trung tính veà caùc haønh khôûi leân maõnh lieät nôi haønh giaû vaøo luùc aáy. Ñaây cuõng laø xaû trong taùc yù ôû yù moân. Vì baát cöù ñeà muïc naøo vò aáy höôùng taâm ñeán töï höôùng taâm cuûa vò aáy hoaït ñoäng saéc beùn nhö laøn, chôùp, nhö moät chóa saét nung ñoû vuøi vaøo moät gioû laù.]

123. Vaø nhö trong tröôøng hôïp aùnh saùng (haøo quang) cuõng vaäy vôùi tröôøng hôïp caùc caáu ueá khaùc coù theå khôûi leân haønh giaû suy nghó: "Trí nhö vaäy, hæ nhö vaäy, khinh an nhö vaäy, ... . laïc, quyeát ñònh, noã löïc, vöõng chaûi, xaû, raøng buoäc nhö vaäy, chöa töøng khôûi nôi ta tröôùc ñaây. Chaéc chaén ta ñaõ ñaéc ñaïo, ñaéc quaû. Nhö vaäy, vò aáy cho laø ñaïo caùi phi ñaïo, cho laø quaû caùc phiq uaû. Khi cho laø ñaïo caùi phi ñaïo, cho laø quaû caùi phi quaû, thì tieán trình tueä bò giaùn ñoaïn nôi vò aáy. Vò aáy boû dôû ñeà muïc vaø chæ ngoäi toïa höôûng söï raøng buoäc. 

124. Vaø ôû ñaây, quang saéc ñöôïc goïi laø caáu ueá vì chuùng laø caên cöù cho nhöõng caáu ueá, chöù khoâng phaûi baûn thaân chuùng baát thieän. Nhöng rieâng söï baùm víu thì vöøa laø caên baûn cho caáu ueá, vöøa laø moät caáu ueá. 

125. Keå nhö caên baûn caáu ueá thì coù 10 moùn, nhöng xeùt nhieàu caùch thì coù tôùi 30. Ñoù laø, khi moät ngöôøi nghó: "AÙnh saùng ñaõ sanh khôûi nôi ta", thì loái nhaän ñònh aáy laø do taø kieán. Khi vò aáy nghó: "OÂi thaät deã chòu thay laø aùnh saùng ñaõ sanh khôûi nhö vaäy". Caùc nhaän ñònh naøy laø do kieâu maïn. Khi vò aáy thöôûng thöùc aùnh saùng aáy, caùch höôûng thuï naøy laø do tham aùi. Töông töï, vôùi nhöõng gì coøn laïi. Vaäy coù 30 loaïi caáu ueá, vì coù 3 loái nhaän ñònh cho moãi loaïi trong 10 loaïi. Vì aûnh höôûng cuûa chuùng maø moät thieän giaû thieáu thieän xaûo, khoâng thaän troïng bò giao ñoäng vaø chia trí veà nhöõng hieän töôïng aáy, vaø vò aáy thaáy; "Ñaây laø cuûa toâi, ñaây laø toâi, ñaây laø töï ngaõ cuûa toâi". (N. i, 135) 

126. Nhöng khi quang saéc, v.v... sanh, moät thieàn gia thieän xaûo vaø thaän troïng seõ quaùn saùt, phaân bieät noù vôùi tueä nhö sau: "AÙnh saùng naøy ñaõ sanh. Nhöng noù laø voâ thöôøng, höõu vi, duyeân sinh, khaû hoaïi, phaûi tan raõ, phaûi hoaïi dieät, chaám döùt". Hoaëc vò aáy nghó: "Neáu aùnh saùng naøy laø töï ngaõ, thì ñöøng ñeå xem noù laø töï ngaõ. Nhöng noù khoâng phaûi töï ngaõ laïi bò xem laø ngaõ. Bôûi theá noù khoâng phaûi ngaõ theo nghóa khoâng coù moät naêng löïc naøo coù theå taùc ñoäng leân noù, noù voâ thöôøng, vò coù roài khoâng, noù laø khoå, vì bò sinh dieät böùc baùch, ... Taát caû caàn ñöôïc laøm chi tieát the phöông phaùp ñaõ noùi döôùi muïc baûy voâ saéc, ñ.83. Vaø nhö tröôøng hôïp quang saéc, nhöõng hieän töôïng khaùc cuõng theá. 

127. Sau khi suy ñaït nhö treân, haønh giaû thaáy aùnh saùng laù "Ñaây khoâng phaûi cuûa ta, khoâng phaûi laø ta, khoâng phaûi töï ngaõ cuûa ta". Thaáy nhö vaäy, haønh giaû khoâng bò giao ñoäng hay nao nuùng vì quang saéc, v.v... 

128. Nhö theá, haønh giaû gôõ ñöôïc cuoän chì roài gom nhöõng caáu ueá maø khoâng laøm moài cho traïo cö. Haønh giaû ñònh roõ caùi gì laø ñaïi, caùi gì laø phi ñaïo nhö sau: "Caùc traïng thaùi nhö quang saéc, v.v... khoâng phaûi laø ñaïo, nhöng noù laø trí tònh quaùn khoâng coù caáu ueá, vaø ñang ñi treân loä trình cuûa noù laø ñaïo loä". 

129. Caùi trí ñöôïc an truù nôi haønh giaû do bieát ñöôïc ñaïo vaø phi ñaïo, goïi laø thanh tònh nhôø ñaïo phi ñaïo tri kieán. 

130. Nhö vaäy, ôû ñieåm nay, söï ñònh nghóa ba chaân lyù ñaõ ñöôïc vò aáy laøm xong. Nhö theá naøo? Söï ñònh nghóa chaân lyù veà khoå ñaõ ñöôïc vò aáy thöïc hieän nhôø ñònh toõ danh-saéc trong phaàn thanh tònh kieán. Ñònh nghóa chaân lyù veà sanh thöïc hieän do phaân bieät caùc duyeân trong Ñoaïn nghi thanh tònh. Ñònh nghóa chaân lyù veà ñaïo ñaõ thöïc hieän nhôø nhaán maïnh chaùnh ñaïo trong ñaïo phi ñaïo tri kieán thanh tònh. Nhö vaäy, söï ñònh nghóa ba chaân lyù ñaõ ñöôïc laøm tröôùc heát nhôø phöông tieän theá gian trí maø thoâi. 

Chöông thöù 20 goïi laø "Moâ taû veà Ñaïo phi ñaïo tri kieán thanh tònh", trong söï tu taäp Tueä, trong luaän Thanh tònh ñaïo, ñöôïc soaïn thaûo vì muïc ñích laøm hoan hæ nhöõng ngöôøi laønh.