A. Caên 

1. Caên ñöôïc lieät keâ keá tieáp giôùi, laø 22 caên: nhaõn caên, nhó caên, tæ caên, thieät caên, thaân caên, yù caên, nöõ caên, nam caên, maïng caên, thaân laïc, thaân khoå, (laïc caên, khoå caên), hæ caên, öu caên, xaû caên, tín caên, taán caên, nieäm caên, ñònh caên, tueä caên, vò tri ñöông tri caên, cuï tri caên, dó tri caên. 

2. Sau ñaây seõ baøn: yù nghóa, tính chaát, vv., thöù töï, khaû phaân vaø baát khaû phaân, nhieäm vuï, caûnh giôùi. 

3. Tröôùc heát veà yù nghóa, thì maét, vv. ñaõ ñöôïc giaûi thích ôû ñoaïn 3 Chöông XV. Veà ba caên cuoái cuøng, vò tri ñöông tri caên: sôû dó ñöôïc goïi theá vì noù khôûi leân ôû giai ñoaïn ñaàu cuûa Döï löu ñaïo, nôi moät ngöôøi ñaõ nhaäp löu (vaøo doøng thaùnh) nhö sau: "Ta seõ bieát traïng thaùi baát töû, hay phaùp veà boán chaân lyù chöa ñöôïc bieát ñeán", vaø vì noù mang yù nghóa cuûa caên. Keá ñeán laø dó tri caên, vì söï bieát roát raùo, vaø vì noù mang yù nghóa cuûa caên. Thöù ba laø cuï tri caên, vì noù khôûi leân nôi moät vò ñaõ ñoaïn tröø laäu hoaëc, coù tri kieán roát raùo, coâng vieäc bieát roõ Boán chaân lyù nôi vò aáy ñaõ xong, vaø vì noù mang yù nghóa cuûa caên. 

4. Nhöng yù nghóa cuûa caên ñaây laø gì? Moät laø daáu hieäu cuûa chuû teå, hai ñöôïc daïy bôûi vò chuùa teå, ba ñöôïc thaáy bôûi vò chuùa teå, boán ñöôïc chuaån bò bôûi vò chuùa teå, naêm ñöôïc nuoâi döôõng bôûi chuùa teå. Taát caû yù nghóa aáy ñeàu aùp duïng ôû ñaây trong tröôøng hôïp naøy hay khaùc. 

5. Ñöùc Theá toân, ñaáng Toaøn giaùc laø moät vò chuùa teå (Indra), vì ngaøi laøm vò chuû toái thöôïng. Cuõng vaäy laø nhöõng nghieäp thieän vaø baát thieän, vì khoâng ai coù quyeàn chuû teå treân caùc loaïi nghieäp. Bôûi theá caùc caên do nghieäp sanh laø daáu hieäu cuûa thieän vaø baát thieän nghieäp. Vaø vì chuùng do nghieäp chuaån bò, cho neân chuùng laø caên, theo nghóa daáu hieäu cuûa chuû teå vaø ñöôïc chuaån bò bôûi moät chuû teå, Nhöng vì chuùng ñaõ ñöôïc laøm hieån loä moät caùch chaân chaùnh, ñöôïc khaûi thò bôûi ñöùc Theá toân, neân chuùng laø caên theo nghóa ñöôïc giaûng daïy bôûi vò chuùa teå vaø ñöôïc thaáy bôûi vò chuùa teå. Vaø bôûi vì moät soá caên ñaõ ñöôïc ñaøo luyeän bôûi ñöùc Theá toân, ñaáng chuùa teå trong caùc vò thaùnh, neân chuùng laø caên theo nghóa ñöôïc nuoâi döôõng bôûi vò chuùa teå. 

6. Laïi nöõa, chuùng laø caên theo nghóa chuùa teå hay öu thaéng. Vì söï noåi baät cuûa maét, vv. ñöôïc bao haøm trong söï sinh khôûi nhaõn thöùc, vv. vì thöùc chæ beùn nhaïy khi caên beùn nhaïy, thöùc chaäm luït khi caên chaäm luït. Ñaáy laø trình baøy veà yù nghóa. 

7. Veà ñaëc tính, v.v. Söï trình baøy veà caùc caên naøy caàn ñöôïc xeùt veà phöông dieän ñaëc tính, nhieäm vuï, töôùng, nhaân gaàn vv... Nhöng nhöõng ñieàu naøy ñaõ ñöôïc noùi trong phaàn moâ taû caùc uaån (Ch. XIV, ñ. 37). Vôùi 4 caên khôûi töø tueä caên, yù nghóa chæ laø voâ si. 

8. Veà thöù töï, ôû ñaây chæ coù thöù töï giaùo lyù ñöôïc aùp duïng. Caùc thaùnh quaû (Döï löu, vv.) ñöôïc ñaït nhôø lieãu tri caùc noäi phaùp, neân nhaõn caên vaø nhöõng caên coøn laïi (bao goàm trong töï ngaõ) ñöôïc daïy tröôùc tieân. Keá ñeán laø nöõ caên, nam caên, ñeå chæ roõ côù gì töï ngaõ aáy ñöôïc goïi laø "ñaøn baø" hay "ñaøn oâng". Keá tieáp laø naïng caên ñeå chæ raèng maëc duø töï ngaõ coù hai, nhöng söï hieän höõu noù lieân keát vôùi maïng caên. Keá ñeán laø laïc caên, vv. ñeå chæ raèng nhöõng caûm thoï naøy khoâng ngöøng nghæ neáu töï ngaõ aáy coøn tieáp dieãn, vaø moïi caûm thoï cuoái cuøng ñeàu laø ñau khoå. Keá ñoù laø tín caên vv.ñeå chæ ra con ñöôøng, vì nhöõng caên naøy caàn ñöôïc tu taäp ñeå laøm cho noãi khoå aáy chaám döùt. Keá ñeán laø vò tri ñöông tri caên ñeå chæ raèng, ñaïo loä aáy khoâng phaûi troáng roãng khoâ caèn, vì chính nhôø ñaïo loä naøy maø traïng thaùi aáy ñöôïc hieån loä ñaàu tieân trong chính chuùng ta. Keá tieáp laø dó tri caên, vì noù laø haäu quaû cuûa caên vöøa roài, vaø bôûi theá caàn ñöôïc tu taäp sau ñoù. Keá tieáp laø cuï tri caên, quaû baùo toái thöôïng ñöôïc daïy sau cuøng ñeå chæ roõ raèng, noù ñöôïc ñaït ñeán nhôø tu taäp, vaø khi ñaõ ñaït ñeán noù, thì khoâng coøn vieäc gì phaûi laøm. Ñaáy laø thöù töï. 

9. Veà phöông dieän khaû phaân vaø baát khaû: ôû ñaây chæ coù söï phaân chia veà maïng caên, coù hai thöù laø maïng caên saéc vaø voâ saéc. Nhöõng caên khaùc khoâng coù phaân chia. 

10. Veà nhieäm vuï: Nhieäm vuï caùc caên laø gì? Tröôùc heát do caâu "Nhaõn xöù laø moät duyeân keå nhö caên duyeân cho nhaõn thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng", nhieäm vuï nhaõn caên laø phaùt sinh ra nhaõn thöùc vaø caùc taâm sôû töông öng, vôùi tính beùn nhaïy hay chaäm luït cuûa noù. Tai muõi löôõi thaân cuõng vaäy. Coøn nhieäm vuï yù caên laø laøm cho caùc phaùp cu sanh chòu söï chi phoái cuûa noù. Nhieäm vuï maïng caên laø caùc phaùp cu sanh. Nhieäm vuï nöõ caên vaø nam caên laø ñònh daáu hieäu, töôùng, coâng vieäc, ñöôøng loái cö xöû cuûa nöõ giôùi vaø nam giôùi. Nhieäm vuï caùc caên laïc, khoå, hæ, öu, laø thoáng trò caùc phaùp cu sanh vaø san seû saéc thaùi ñaëc bieät cuûa chuùng cho nhöõng phaùp aáy. Nhieäm vuï xaû caên laø san seû cho caùc phaùp cu sanh saéc thaùi an tónh, cao thöôïng vaø trung tính. Nhieäm vuï tín caên vv. laø vöôït qua chöôùng ngaïi vaø san seû vôùi caùc phaùp töông öng saéc thaùi tin caäy, vv... Nhieäm vuï cuûa vò tri ñöông tri caên laø vöøa töø boû ba kieát söû vöøa ñoái daàu vôùi caùc phaùp töông öng baèng söï töø boû ba kieát söû. Nhieäm vuï cuûa dó tri caên laø vöøa giaûm bôùt vaø töø boû tham saân vv. vaø ñöa caùc phaùp cu sanh ñeán ñòa vò töï chuû. Nhieäm vuï cuûa cuï tri caên vöøa laø töø boû noã löïc trong moïi coâng vieäc, vöøa laøm ñieàu kieän cho caùc phaùp töông öng khieán cho gaëp gôõ ñöôïc Baát töû. 

11. Veà caûnh giôùi: Maét, tai, muõi, löôõi, thaân, nöõ, nam, laïc, khoå, öu, 10 caên naøy chæ thuoäc Duïc giôùi. Y Ù caên, xaû caên, maïng caên, tín, taán, nieäm, ñònh, tueä, taùm caên naøy thuoäc caû boán caûnh giôùi. Hæ caên thuoäc ba caûnh giôùi laø duïc, saéc vaø sieâu theá. Ba caên cuoái chæ thuoäc sieâu theá. 

Tyû kheo naøo bieát ñöôïc 
Caàn cheá ngöï caùc caên 
Baèng caùch lieãu tri chuùng, 
Seõ chaám döùt khoå ñau.

B. Moâ Taû Veà Ñeá 

13. Keá tieáp caên laø ñeá töùc boán thaùnh ñeá: thaùnh ñeá veà Khoå, thaùnh ñeá veà Taäp khôûi cuûa khoå, thaùnh ñeá veà Khoå dieät, vaø thaùnh ñeá veà Ñaïo dieät khoå 

14. Sau ñaây seõ trình baøy theo thöù töï giaùo lyù: loaïi, töø nguyeân, tính chaát, yù nghóa, nguoàn goác yù nghóa, chæ chöøng aáy khoâng hôn hay keùm, thöù töï, giaûi thích, nhieäm vuï, noäi dung, tæ duï, nhoùm boán, söï troáng roãng, ñôn ñoäc, dò ñoàng. 

15. Tröôùc heát veà loaïi: yù nghóa caùc chaân lyù veà khoå taäp dieät ñaïo ñöôïc phaân tích thaønh boán trong moãi tröôøng hôïp, nhöõng chaân lyù "thöïc, khoâng hö nguïy, khoâng theå khaùc" (S. v, 435), vaø caàn ñöôïc thaâm nhaäp bôûi nhöõng ngöôøi thaâm nhaäp khoå ñeá, vv. nhö Luaän noùi:" Khoå vôùi nghóa böùc baùch, höõu vi, boác chaùy, bieán ñoåi, ñoù laø boán nghóa cuûa thaùnh ñeá veà khoå, chaân thaät, khoâng hö nguïy, khoâng theå khaùc. Nguoàn goác hay taäp khôûi cuûa khoå vôùi yù nghóa tích taäp, caên nguyeân, troùi buoäc, chöôùng ngaïi... Dieät vôùi nghóa thoaùt ly, taùch rôøi, voâ vi, baát töû... Ñaïo vôùi nghóa loái ra, nguyeân nhaân, thaáy, öu thaéng. Ñaáy laø nhöõng nghóa cuûa ñaïo trong thaùnh ñeá veà ñaïo, chaéc thaät, khoâng hö nguïy, khoâng theå khaùc. (Ps. ii, 104). Cuõng theá, yù nghóa khoå keå nhö böùc baùch, höõu vi, ñoát chaùy, bieán ñoåi, laø yù nghóa cuûa noù veà söï thaâm nhaäp. 

16. Veà töø nguyeân, vaø phaân theo tính chaát: Töø nguyeân cuûa Dukkha (Khoå): Du laø xaáu xa (kucchita), nhö ngöôøi ta goïi ñöùa treû hö laø Dupputta. Chöõ Kham coù nghóa laø troáng roãng (tuccha), khoaûng troáng goïi laø Kham. Chaân lyù thöù nhaát laø "xaáu" vì noù laø nôi thöôøng lai vaõng cuûa nhieàu hieåm nguy vaø noù troáng roãng vì khoâng tröôøng cöûu, khoâng ñeïp, khoâng vui, khoâng coù töï ngaõ. 

17. Taäp (Samudaya): Sam laø lieân keát nhö trong caùc töø Samaøgama (taäp hôïp) sameta (nhoùm hoïp) vv. Chöõ U chæ söï daáy leân, khôûi leân, nhö trong caùc töø ngöõ Uppanna (sanhkhôûi), Udita (ñi leân) vv. Chöõ Aya chæ lyù do (kaørana). Vaø chaân lyù thöù hai naøy laø lyù do cho söï khôûi leân cuûa khoå khi phoái hôïp vôùi nhöõng duyeân coøn laïi. Bôûi theá noù ñöôïc goïi laø Dukkha - Samudaya (khoå taäp, taäp khôûi cuûa khoå hay nguoàn goác khoå), vì noù laø lyù do phoái hôïp (vôùi nhöõng duyeân khaùc) ñeå laøm phaùt sinh khoå. 

18. Dieät (Nirodha): Chöõ Ni chæ söï vaéng maët, Rodha laø nhaø tuø. Chaân lyù thöù ba vaéng maët moïi sanh thuù (coõi taùi sanh) neân ôû ñaây khoâng coù söï böùc naõo cuûa khoå ñöôïc xem nhö nhaø tuø; hoaëc, khi chöùng dieät, thì khoâng coøn noãi khoå taùi sinh ñöôïc ví nhö nhaø tuø. Vaø bôûi noù laø ñoái nghòch vôùi nhaø tuø neân ñöôïc goïi laø Dukkha-Nirodha) khoå dieät. Hoaëc, noù ñöôïc goïi laø khoå dieät, vì laø moät duyeân cho söï dieät khoå goàm trong söï khoâng taäp khôûi. 

19. Ñaïo dieät khoå (Nirodha-Gamini-Patipadaø): Vì chaân lyù thöù tö ñöa ñeán söï dieät khoå do chaïm maët vôùi dieät keå nhö ñoái töôïng, vaø vì noù laø con ñöôøng ñöa ñeán söï chaám döùt khoå, neân goïi laø Khoå dieät ñaïo (ñaïo loä dieät khoå). 

20. Caû boán chaân lyù ñöôïc goïi laø thaùnh ñeá bôûi vì chæ coù nhöõng baäc thaùnh môùi thaâm nhaäp nhöõng chaân lyù naøy, nhö kinh noùi:"Naøy caùc tyû kheo, coù boán thaùnh ñeá naøy. Gì laø boán? Ñoù laø Khoå thaùnh ñeá... " (S. v, 425). Vì caùc baäc thaùnh thaâm nhaäp caùc chaân lyù aáy, neân goïi laø boán thaùnh ñeá. 

21. Laïi nöõa, nhöõng söï thaät cao caû goïi laø nhöõng söï thaät thuoäc veà nhöõng baäc thaùnh, nhö kinh noùi: "Naøy caùc tyû kheo, nhôø tìm ra boán söï thaät cao caû naøy maø Nhö lai ñöôïc toân xöng laø baäc A-la-haùn chaùnh ñaúng giaùc." (S. v, 433). 

22. Laïi nöõa, thaùnh ñeá laø nhöõng chaân lyù cao caû. Cao caû coù nghóa laø khoâng hö nguïy, khoâng löøa doái, nhö kinh noùi:"Naøy caùc tyû kheo, boán thaùnh ñeá naøy laø chaân thöïc, khoâng hö aûo, khoâng theå khaùc, neân goïi laø thaùnh." (S. v, 435). 

23. Chaân lyù veà khoå coù ñaëc tính laøm saàu muoän ñau khoâû. Nhieäm vuï noù laø ñoát chaùy. Noù bieåu hieän baèng söï sanh khôûi. Taäp ñeá coù ñaëc tính saûn xuaát. Nhieäm vuï noù laø ngaên söï giaùn ñoaïn. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng chöôùng ngaïi. Dieät ñeá coù ñaëc tính laø bình an thanh tònh. Nhieäm vuï noù laø khoâng cheát. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï voâ töôùng (khoâng coù töôùng naêm uaån). Ñaïo ñeá coù ñaëc tính laø ngoû ra. Nhieäm vuï noù laø töø boû caáu ueá. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï noåi leân khoûi caáu ueá. Hôn nöõa, boán chaân lyù coøn coù nhöõng ñaëc tính theo thöù töï laø sanh vaø laøm cho sanh (khoå, taäp); khoâng sanh vaø laøm cho khoâng sanh (dieät, ñaïo). Hoaëc nhöõng ñaëc tính laø höõu vi, tham (khoå, taäp); voâ vi, thaáy roõ (dieät, ñaïo). 

24. Veà yù nghóa, tröôùc heát ñeá laø caùi maø ñoái vôùi nhöõng ai xeùt noù vôùi con maét tueä, noù khoâng laøm cho laïc loái nhö aûo giaùc, khoâng löøa doái nhö aûo aûnh, khoâng phi thöïc thöïc nhö caùi ngaõ maø ngoaïi ñaïo chaáp. Ñuùng hôn, ñoù laø laõnh vöïc cuûa thaùnh trí, caùi tình traïng thöïc teá khoâng theå laàm laãn, vôùi nhöõng khía caïnh laø ñau buoàn (khoå ñeá), saûn sinh (taäp ñeá), an tònh (dieät ñeá), vaø loái ra (ñaïo ñeá). Chính caùi tính chaát hieän thöïc khoâng sai naøy môùi caàn ñöôïc hieåu laø yù nghóoõa cuûa "ñeá’, nhö noùng laø ñaëc tính cuûa löûa, vaø nhö tính töï nhieân treân ñôøi laø vaïn phaùp ñeàu bò sanh giaø cheát chi phoái, vì Kinh noùi:"Naøy caùc tyû kheo, khoå naøy laø thöïc, khoâng hö doái, khoâng theå khaùc". (S. v, 430). 

25. Laïi nöõa, 

Khoâng coù nieàm ñau naøo ngoaøi khoå 
Vaø khoâng gì laøm ñau maø khoâng phaûi khoå 
Ñieàu chaéc chaén laø khoå laøm ñau buoàn 
Ñoù laø chaân lyù ñöôïc noùi ôû ñaây 

Khoâng coù nguoàn khoå naøo khaùc hôn tham aùi 
Nguoàn aáy khoâng ñem laïi caùi gì ngoaøi khoå 
Ñieàu chaéc chaén naøy veà nguyeân nhaân khoå 
Laø lyù do noù ñöôïc meänh danh laø chaân lyù 

Khoâng coù nieàm an tònh naøo ngoaøi Nieát baøn 
Nieát baøn chæ coù nghóa laø an tònh 
Ñieàu chaéc chaén Nieát baøn laø an oån 
ÔÛ ñaây ñöôïc xem laø chaân lyù 

Khoâng coù loái thoaùt naøo ngoaøi chaùnh ñaïo 
Chaùnh ñaïo quyeát ñònh laø ngoõ thoaùt 
Tính chaát ñaïo loä chính laø ngoõ thoaùt 
Laøm cho noù ñöôïc coâng nhaän laø chaân lyù 

Ñaëc tính chaân thaät khoâng loãi laàm naøy 
Taâm ñieåm coát tuûy cuûa boán chaân lyù 
Laø ñieàu maø baäc trí tuyeân boá 
Veà yù nghóa cuûa "ñeá" chung cho caû boán.

27. Chæ chöøng aáy, khoâng theâm bôùt: Nhöng taïi sao chæ coù boán thaùnh ñeá ñöôïc noùi? Vì khoâng coùn coù ñeá naøo khaùc, vaø vì khoâng theå boû bôùt caùi naøo. Nhö kinh noùi:"Naøy caùc tyû kheo, khoâng coù theå moät sa moân, baø la moân naøo ñeán noùi ñöôïc raèng:"Ñaây khoâng phaûi laø khoå ñeá, khoå ñeá laø moät caùi khaùc, toâi seõ ñeå qua moät beân khoå ñeá naøy, vaø coâng nhaän moät khoå ñeá khaùc."... 

28. Laïi nöõa, khi tuyeân boá söï sinh khôûi (quaù trình sinh), ñöùc Theá toân tuyeân boá noù coù moät nguyeân nhaân, vaø ngaøi tuyeân boá söï voâ sanh cuõng coù moät phöông tieän ñeå ñaït tôùi. Bôûi theá, nhöõng chaân lyù ñöôïc coâng boá coù boán, laø soá toái ña, ñoù laø söï sanh, voâ sanh, vaø nguyeân nhaân moãi thöù. Cuõng theá, chuùng ñöôïc coâng boá laø coù boán, vì chuùng caàn ñöôïc lieãu tri (khoå), ñoaïn taän (taäp), chöùng ñaéc (dieät), vaø tu taäp (ñaïo). Vaø vì chuùng laø caên ñeå cuûa tham aùi, söï tham aùi, dieät aùi, vaø con ñöôøng ñi ñeán aùi dieät. Laïi nöõa, vì chuùng laø söï leä thuoäc, laïc thuù trong söï leä thuoäc, söï töø boû leä thuoäc, vaø phöông tieän ñöa ñeán töø boû leä thuoäc. 

Treân ñaây trình baøy taïi sao chæ coù boán ñeá khoâng theâm bôùt. 

29. Veà thöù töï: ñaây cuõng theá, chæ coù thöù töï giaùo lyù. Khoå ñeá ñöôïc neâu tröôùc tieân, vì noù deã hieåu, vì noù thoâ phuø, vì noù chung cho taát caû chuùng sinh. Chaân lyù veà nguoàn goác khoå ñöôïc neâu keá tieáp ñeå chæ roõ nguyeân nhaân. Roài ñeán chaân lyù veà dieät ñeå hieån thò raèng, vôùi söï chaám döùt nguyeân nhaân, coù chaám döùt haäu quaû. Chaân lyù veà ñaïo ñöôïc noùi sau roát, ñeå chæ ra Con ñöôøng, phöông tieän ñaït ñeán Dieät. 

30. Hoaëc, Ngaøi coâng boá khoå tröôùc ñeå gieo moät yù thöùc khaån tröông cho caùc höõu tình ñang bò toùm trong söï höôûng thuï khoaùi laïc ôû caùc coõi höõu, vaø keá ñoù ngaøi daïy chaân lyù veà nguoàn goác khoå, ñeå chöùng minh raèng, khoå khoâng phaûi töï nhieân sinh ra, cuõng khoâng do moät vò trôøi naøo giaùng xuoáng, maø khoå coù moät nguyeân nhaân. Keá ñoù laø Dieät ñeá, ñeå gieo nieàm an oån baèng caùch chæ ra loái thoaùt cho nhöõng ai muoán caáp toác thoaùt khoå sau khi ñaõ bò traøn ngaäp bôûi caùc khoå vaø caùc nhaân khoå. Vaø sau cuøng laø ñaïo ñeá ñöôïc noùi ñeå giuùp chuùng coù theå ñaït ñeán dieät khoå. Ñaáy laø söï trình baøy veà thöù töï. 

31. Veà söï giaûi thích: Khi giaûi thích veà boán chaân lyù, ñöùc Phaät thöôøng moâ taû nhö sau. Veà Khoå, coù 12 vieäc nhö Vibhanga noùi:"Sanh laø khoå, giaø laø khoå, cheát laø khoå, saàu, bi, khoå, öu, naõo, gaàn guõi caùi khoâng öa, xa lìa caùi yeâu meán, caàu khoâng toaïi yù, noùi toùm, naêm thuû uaån laø khoå." Veà nguoàn goác khoå, coù ba loaïi tham aùi laø öôùc muoán taùi sinh, caâu höõu vôùi hæ vaø tham, tìm khoaùi laïc choã naøy choã khaùc, nghóa laø duïc aùi, höõu aùi vaø phi höõu aùi. Veà Dieät, chæ coù moät nghóa laø Nieát baøn, "ñoù laø söï chaám döùt khoâng dö taøn caùi khaùt aùi aáy, töø boû noù, buoâng ra, khoâng y cöù vaøo noù." (Vbh. 103). Cuoái cuøng trong phaàn moâ taû ñaïo loä:"Gì laø thaùnh ñaïo veà con ñöôøng ñöa ñeán dieät khoå? Ñoù laø thaùnh ñaïo taùm ngaønh, töùc laø chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh tieán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh." (Vbh. 104). 

Chaân Lyù Veà Khoå: 

Sanh 

32. Danh töø jaøti (sanh) coù nhieàu nghóa. Trong ñoaïn kinh: " Vò aáy nhôù laïi moät ñôøi, hai ñôøi "... (D.i, 81), chöõ jaøti (trong nguyeân baûn) coù nghóa laø höõu. Trong ñoaïn "Naøy Visakhaø, coù moät loaïi (jaøti) khoå haïnh laø Ni kieàn töû" thì jaøti laø moät giaùo phaùi tu só. Trong ñoaïn "Sanh ñöôïc bao goàm trong hai uaån", ñoù laø ñaëc tính cuûa höõu vi phaùp. Trong ñoaïn "Sanh cuûa vò aáy laø do thöùc ñaàu tieân sanh khôûi trong thai meï" (Vin. i, 93), ñaây laø chæ kieát sanh. Trong ñoaïn "Vöøa khi vò aáy sanh ra, naøy AØnanda, boà taùt... " ñaây laø söï sanh ra töø buïng me. Trong ñoaïn "Moät ngöôøi khoâng bò töø choái, khinh reû vì sanh chuûng" sanh ñaây nghóa laø doøng hoï. Trong ñoaïn "Hieàn tæ, töø khi ñöôïc thaùnh sanh... " (M. iii, 103), sanh ñaây chæ thaùnh giôùi. 

33. ÔÛ ñaây, sanh caàn ñöôïc hieåu laø caùc uaån sanh töø khi ôû giai ñoaïn kieát sanh cho ñeán khi sanh ra khoûi buïng meï trong tröôøng hôïp thai sanh, vaø keå nhö chæ laø caùc uaån kieát sanh trong tröôøng hôøp khaùc ngoaøi thai sanh. Nhöng ñaây chæ laø moät söï ñeà caäp giaùn tieáp. Theo yù nghóa tröïc tieáp thì chính söï hieån hieän ñaàu tieân cuûa baát cöù uaån naøo trong chuùng sinh khi ñöôïc sinh ra, söï hieån hieän ñoù goïi laø sanh. 

34. Ñaëc tính noù laø nguoàn goác ñaàu tieân trong baát cöù coõi höõu naøo. Nhieäm vuï noù laø thuoäc vaøo moät coõi höõu. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï xuaát hieän taïi ñaây, töø moät höõu quaù khöù hoaëc ñöôïc bieåu hieän baèng söï thay ñoåi kieåu ñau khoå. 

Nhöng taïi sao noù laø ñau khoå? Vì noù laø caên ñeå cho raát nhieàu loaïi khoå. Vì coù nhieàu thöù khoå, ñoù laø khoå khoå, dukkha-dukkha, hay khoå noäi taïi; hoaïi khoå, viparinaøma-dukkha, khoå do bieán hoaïi; vaø haønh khoå, dankhaøra-dukkha, roài laïi coù khoå ngaám ngaàm, khoå loä lieãu, khoå giaùn tieáp, khoå tröïc tieáp. 

35. Caûm thoï khoå veà thaân vaø taâm goïi laø khoå khoå, vì töï tính noù laø khoå, teân noù laø khoå, vaø vì noù ñau ñôùn thöïc söï. Caûm thoï laïc veà thaân vaø taâm goïi laø hoaïi khoå vì ñoù laø nhaân sinh ra khoå khi caûm thoï aáy bieán hoaïi (M.i, 303). Xaû thoï vaø caùc haønh khaùc trong ba coõi laø haønh khoå, vì chuùng bò böùc baùch trong sinh dieät. Nhöõng noåi khoå veà thaân vaø taâm nhö ñau tai, ñau raêng, côn soát tham duïc, côn soát saân nhueá thuø haèn, vv. goïi laø khoå ngaám ngaàm vì coù hoûi môùi bieát ñöôïc laø khoå, vaø vì söï gia haïi cuûa noù khoâng roõ reät. Söï ñau ñôùn do 32 loái tra taán sinh ra, vv. goïi laø khoå roõ reät vì khoâng caàn hoûi cuõng bieát, vaø söï gia haïi coù thaáy roõ. Tröø khoå khoå, taát caû khoå noùi trong Vibhanga keå töø sanh khoå ñeàu goïi laø khoå giaùn tieáp vì laø caên ñeå cho moät loaïi khoå naøy hay khaùc. Nhöng khoå khoå thì goïi laø khoå tröïc tieáp. 

36. Sanh laø khoå, vì noù laø caên ñeå cho khoå trong caùc ñoïa xöù, nhö ñöùc Theá toân ñaõ noùi roõ baèng moät ví duï trong kinh Baølapandita (M. iii), vv. Vaø cho noåi khoå ôû caùc thieän thuù thuoäc loaøi ngöôøi, vaø ñöôïc xeáp loaïi laø khoâû coù caên ñeå trong söï nhaäp thai. 

37. Noåi khoå thuoäc loaïi "coù caên ñeå trong söï nhaäp thai" laø nhö sau:"Khi caùi thöïc theå naøy sanh trong baøo thai meï, thì khoâng phaûi noù ñöôïc ôû trong moät hoa sen xanh, ñoû, traéng naøo caû, ngöôïc laïi, nhö con doøi sanh trong caù thoái, baùnh thoái, ñoáng phaân,... noù cuõng sanh trong buïng, ôû phía döôùi choã chöùa ñoà aên chöa tieâu (bao töû), phía treân choã chöùa ñoà aên ñaõ tieâu (haäu moân), giöõa buïng vaø coät soáng, raát chaät choäi toái taêm, ñaày nhöõng luoàng gioù hoâi haùm, ñuû thöù muøi ñaùng tôûm. Vaø khi ñaõ taùi sinh ôû ñaáy, trong möôøi thaùng noù phaûi traûi qua noãi khoå cöïc ñoä vì bò nung naáu nhö caùi baùnh trong bao bôûi söùc noùng toaùt ra töø buïng meï, khoâng co duoãi ñöôïc. Ñaây laø noãi khoå khi ôû trong thai. 

38. Khi baø meï thình lình vaáp teù, hoaëc di chuyeån, ngoài xuoáng ñöùng leân hay xoay ngöôøi, thì noù khoù chòu ñau ñôùn voâ cuøng vì bò keùo tôùi giaät luøi, tung leân haát xuoáng nhö moät ñöùa treû con trong tay ngöôøi say röôïu, hay con raén trong tay keû baét raén. Noù cuõng caûm thaáy noãi ñau ñieáng ngöôøi nhö taùi sinh vaøo ñòa nguïc baêng giaù khi meï noù uoáng vaøo nöôùc ñaù laïnh, vaø nhö bò chìm ngaäp trong traän möa tro noùng khi meï noù nuoát xuoáng thöùc aên noùng, nhö bò ngaâm vaøo nöôùc tro nöôùc daám khi ngöôøi meï aên ñoà aên chua hay maën. Ñoù laø noåi khoå cuûa söï truù trong thai. 

39. Khi baø meï saåy thai, noù phaûi khoå vì bò cöa xeû taïi choã côn ñau noåi leân, noåi khoå maø ñeán caû baïn höõu cuõng khoâng theå nhìn. Ñaáy laø caùi khoå truïy thai. 

40. Khi ngöôøi meï sinh nôû, thì ñöùa con laïi chòu caùi khoå bò chuùc ngöôïc ñaàu bôûi söùc maïnh cuûa ngoïn gioù nghieäp, bò toáng khoûi buïng qua moät ngoõ ngaùch kinh khuûng nhö laø con voi chui qua loã khoùa, nhö toäi nhaân ñòa nguïc bò nghieán giöõa hai taûng ñaù va chaïm nhau. Ñaáy laø caùi khoå thoaùt thai. 

41. Sau khi ra ñôøi, thaân theå ñöùa beù mong manh nhö moät veát thöông nhaïy caûm, ñöôïc boàng aúm treân tay, taém röûa kyø coï baèng moät mieáng gieû, laøm noù ñau ñôùn nhö bò kim nhoïn ñaâm, dao beùn caét. Ñaáy laø noåi khoå khi phieâu löu ra khoûi buïng meï. 

42. Khoå phaùt sinh sau ñoù suoát quaù trình soáng coøn, nôi ngöôøi töï haønh khoå, nôi ngöôøi chuyeân eùp xaùc khoå haïnh theo phaùi loõa theå, nôi ngöôøi nhòn ñoùi vì giaän hôøn, nôi ngöôøi treo coå. Ñaây laø khoå cuûa söï töï baïo haønh. 

43. Vaø khoå nôi ngöôøi bò ñaùnh ñoøn, bò giam caàm bôûi ngöôøi khaùc, ñoù laø khôûi do söï baïo haønh cuûa ngöôøi khaùc. 

Vaäy, sanh naøy laø caên ñeå cuûa moïi noåi khoå. 
Neáu khoâng coù chuùng sinh taùi sanh vaøo ñòa nguïc 
Thì noåi khoå khoù chòu cuûa ngoïn löûa thieâu ñoát 
Vaø taát caû khoå khaùc khi aáy khoâng coøn ñaát ñöùng 
Do vaäy baäc Thaùnh tuyeân boá sanh laø khoå. 

Coù nhieàu thöù khoå suùc sinh phaûi chòu 
Khi chuùng bò ñaùnh ñaäp baèng roi vaø gaäy goäc 
Sanh vaøo suùc sinh phaûi chuoác caùi khoå naøy 
Sanh vaøo suùc sinh laø khoå: keát quaûø naøy chaéc chaén 

Trong loaøi ngaï quyû coù nhieàu thöù khoå 
Do ñoùi khaùt, gioù, maët trôøi, khoâng gì khoâng khoå 
Khoâng ai bieát ñöôïc khoå naøy, tröø phi sanh vaøo ñoù 
Bôûi theá baäc Thaùnh tuyeân boá: sanh laø caùi khoå naøy. 

ÔÛ khoaûng giöõa caùc theá giôùi, nôi loaøi tu la cö truù, 
Thì reùt laïnh xeù da vaø toái taêm kinh khuûng 
Ñaáy laø noåi khoå cuûa taùi sinh trong loaøi A-tu-la 
Bôûi theá khoå luoân ñi lieàn vôùi sanh nhö vaäy. 

Khi loït loøng meï, moät ngöôøi chòu ñau gheâ gôùm 
Sau nhöõng thaùng daøi bò nhoát kín trong buïng 
Nhö naám moà ñòa nguïc phaân ueá - taát caû khoâng theå coù 
Neáu khoâng taùi sinh: sanh laø khoå, thaät khoâng coøn ngôø. 

Taïi sao phaûi nhieàu lôøi? Coù bao giôø hieän höõu 
Moät tình traïng tröôùc ñoù khoâng coù sanh? 
Bôûi theá baäc Thaùnh vó ñaïi khi giaûng veà Khoå ñeá 
Ñaõ tuyeân boá sanh laø khoå, laø ñieàu kieän caàn cho khoå.

44. Giaø laø khoå. Giaø coù hai, giaø keå nhö ñaëc tính cuûa phaùp höõu vi, vaø trong tröôøng hôïp moät chuùng sinh, thì giaø laø söï giaø coãi cuûa caùc uaãn taïo thaønh moät hieän höõu duy nhaát, caùi giaø naøy goàm nhöõng töôùng nhö löng coøng,vv. ÔÛ ñaây muoán noùi loaïi giaø naøy. Noù coù ñaëc tính laø söï chín muøi caùc uaãn. Nhieäm vuï noù laø daãn ñeán caùi cheát. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï tan bieán cuûa tuoåi treû. Ñoù laø khoå kieåu "haønh khoå", vì noù laø caên ñeå cuûa ñau khoå. 

45. Giaø laø caên baûn cho söï ñau khoå theå xaùc vaø taâm hoàn, khôûi leân do nhieàu duyeân, nhö töù chi naëng neà, caùc caên suy yeáu hö hoaïi, tuoåi treû tan bieán, söùc löïc phaù saûn, trí nhôù vaø tueä suùt keùm, bò ngöôøi khi deã, vv... 

Vôùi töù chi naëng neà 
Caùc giaùc quan taøn luïn 
Vôùi tuoåi treû ñi qua 
Trí nhôù, tueä suy daàn 
Söùc khoûe bò phaù saûn 
Caøng ngaøy caøng xaáu xí 
Döôùi maét nhöõng ngöôøi thaân 
Caøng ngaøy caøng laån thaån 
Khoå naøo baèng khoå naøy 
Veà thaân vaø veà taâm 
Maø con ngöôøi phaûi gaëp? 
Vì giaø seõ ñem ñeán 
Taát caû ñieàu noùi treân 
Giaø ñaùng goïi laø khoå 
Treân ñaây laø noùi veà caùi khoå giaø.

46. Cheát laø khoå. Cheát coù hai, laø cheát keå nhö ñaëc tính cuûa phaùp höõu vi, nhö kinh noùi "giaø cheát ñöôïc gao goàm trong naêm uaãn", vaø cheát keå nhö söï caét ñöùt maïng caên nôi moät chuùng sinh, nhö kinh noùi "Bôûi vaäy ngöôøi ta luoân luoân sôï r?ng mình seõ cheát" (Sn. 576). ÔÛ ñaây, cheát coù nghóa thöù hai naøy. Cheát do ñaõ sanh ra, cheát do baïo löïc, cheát do töï nhieân, cheát do thoï maïng taän, cheát do coâng ñöùc taän, laø nhöõng teân chæ caùi cheát. 

47. Cheát coù ñaëc tính moät söï rôi ruïng. Nhieäm vuï noù laø ñöùt lìa. Noù ñuôïc bieåu hieän laø söï vaéng maët khoûi sanh thuù trong ñoù ñaõ coù taùi sinh. Cheát phaûi hieåu laø khoå vì noù laøm caên baûn cho khoå. 

Taát caû khoâng chöøa ai 
Khi cheát raát ñau khoå 
Keû aùc thaáy nghieäp döõ 
Hoaëc töôùng traïng taùi sinh 
Ngöôøi laønh cuõng ñau buoàn 
Khi lìa xa thaân quyeán 
Laïi coøn noãi xaùc ñau 
Gaân coát ñeàu raõ rôøi 
Cöïc hình cöù tieáp dieãn 
Taøn phaù ngöôøi saép cheát 
Ñieàu naøy ñuû noùi leân 
Vì sao cheát laø khoå 
Treân ñaây trình baøy veà caùi cheát.

48. Saàu laø söï nung naáu ñoát chaùy taâm can nôi ngöôøi bò maát thaân quyeán, vv. Veà yù nghóa, noù cuõng laø "öu", nhöng noù coù ñaëc tính laø söï ñoát chaùy beân trong. Nhieäm vuï noù laø ñoát chaùy taâm can. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï buoàn baõ lieân tuïc. Noù laø khoå vì töï thaân noù laø khoå, vaø vì laøm caên baûn cho khoå. 

Saàu nhö muõi teân ñoäc 
Xuyeân thaáu taâm can ngöôûi 
Laøm cho tim chaùy boûng 
Nhö bò coïc saét nung 
Taâm traïng naøy ñem laïi 
Noåi khoå thì vò lai 
Cuõng nhö giaø beänh cheát 
Bôûi theá saàu laø khoå

49. Bi laø söï than khoùc cuûa ngöôøi bò maát thaân quyeán, v.v. Ñaëc tính noù laø khoùc thaønh tieáng. Nhieäm vuï noù laø coâng boá nhöõng ñöùc tính vaø thoùi xaáu (cuûa ngöôøi cheát, töùc keå leå - ND). Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï oàn aøo. Bi laø khoå vì ñoù laø moät traïng thaùi haønh khoå vaø vì noù laø caên baûn cho khoå. 

Khi truùng muõi teân saàu 
Maø thoát lôøi than khoùc 
Thì khoå caøng taêng theâm 
Bôûi caùi naïn raùt hoïng 
Vaø löôõi ñaéng, moâi khoâ 
Cho neân bi laø khoå 
Ñöùc Phaät ñaõ tuyeân boá.

50. Khoå laø khoå veà thaân xaùc. Ñaëc tính noù laø söï böùc baùch cuûa thaân. Nhieäm vuï noù laø phaùt sinh ra öu ôû keû ngu. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng thaân khoå. Noù laø khoå, vì baûn chaát khoå, vaø vì ñem laïi taâm khoå. 

Khoå laøm raàu thaân xaùc 
Töø ñoù laøm khoå taâm 
Do taùc ñoäng nhö theá 
Neân noù thöïc söï laø khoå.

51. Öu laø khoå veà taâm, ñaëc tính noù laø söï böùc baùch veà taâm. Nhieäm vuï noù laø laøm taâm lo buoàn. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï lo buoàn trong taâm. Noù laø khoå, baûn chaát noäi taïi, vaø vì mang laïi noãi khoå veà thaân. Vì nhöõng ngöôøi bò toùm trong nanh vuùt cuûa öu saàu thì böùt toùc, khoùc than, ñaám ngöïc, laên qua loän laïi, vaät vaõ, nhaøo xuoáng ñaát, söû duïng con dao, nuoát ñoäc döôïc, duøng daây ñeå thaét coå, treo mình leân, nhaûy vaøo löûa vaø traûi qua nhieàu söï ñau ñôùn. 

Öu chæ laø taâm khoå 
Nhöng coøn sanh khoå thaân 
Neân taâm öu laø khoå 
Ngöôøi voâ öu xaùc nhaän.

52. Naõo laø tình traïng khoå taâm nôi ngöôøi bò ma thaân baèng quyeán thuoäc, vv. Moät soá ngöôøi cho raèng ñoù laø moät trong nhöõng phaùp bao goàm trong hah uaån. Ñaëc tính noù laø ñoát chaùy taâm can. Nhieäm vuï noù laø reân ræ. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï thaát voïng. Noù laø khoå vì ñaáy laø haønh khoå, vaø vì noù ñoát chaùy taâm vaø naõo haïi thaân xaùc. 

Naõo ñem laïi ñau khoå 
Vì ñoát chaùy taâm can 
Hoûng vaän haønh thaân xaùc 
Neân naõo thaät laø khoå.

Oan Gia Tuï Hoäi: 

54. Laø gaëp gôõ nhöõng ngöôøi vaø vaät khoù chòu. Ñaëc tính noù laø lieân heä vôùi caùi baát laïc, nhieäm vuï noù laø laøm cho taâm buoàn khoå. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng moät tình traïng tai haïi. Noù laø khoå vì laøm caên cöù cho khoå. 

Thaáy nhöõng ñieàu khoù chòu 
Cuõng ñuû laøm taâm khoå 
Vaø thaân cuõng khoå laây 
Do gaëp caùi ñaùng gheùt 
Oan taêng hoäi laø khoå 
Ñuùng nhö Theá toân daïy.

55. Laø phaûi xa lìa nhöõng ngöôøi, vaät ta yeâu meán. Ñaëc tính cuûa noù laø taùch rôøi, maát lieân laïc vôùi nhöõng ñoái töôïng ñaùng öa. Nhieäm vuï noù laø khôûi leân saàu. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï maát maùt. Noù laø khoå vì laø caên cöù cho noãi khoå thuoäc loaïi "saàu". 

Muûi teân saàu thöông toån 
Keû ngu khi xa lìa 
Taøi saûn vaø thaân quyeán 
AÙi bieät ly laø khoå.

56. Caàu baát ñaéc laø söï ñau khoå khi mong caàu nhöõng caùi khoâng theå naøo coù ñöôïc, nhö: "Mong raèng ta ñöøng sanh ra ñôøi" (Vbh. 101). Ñoù laø moät noãi khoå vì khoâng ñaït ñöôïc ñieàu öôùc mong. Ñaëc tính noù laø mong caàu moät ñoái töôïng khoâng theå coù. Nhieäm vuï noù laø tìm caàu ñoái töôïng ñoù. Bieåu hieän cuûa noù laø söï thaát voïng. Noù laø khoå, vì laøm caên baûn cho khoå. 

Khi höõu tình mong moûi 
Ñieàu chuùng haèng hi voïng 
Thì thaát voïng taùi teâ 
Do vì chuùng mong moûi 
Moät ñieàu khoâng theå coù 
"Caàu khoâng ñöôïc" laø khoå 
Ñöùc Theá toân ñaõ daïy.

Naêm Thuû Uaån Laø Khoå 

57. 

Sanh, giaø, cheát töøng moùn 
Trong phaàn moâ taû khoå 
Vaø nhöõng gì khoâng noùi 
Taát caû seõ khoâng coù 
Neáu khoâng thuû naêm uaån 
Naêm thuû uaån goàm chung 
Ñaáng Phaùp vöông goïi "khoå" 
Vaø daïy phaùp dieät khoå.

59. Naêm thuû uaån coù sanh laø caùi khoå ñaàu tieân, giaø laø khoå chaëng giöõa, cheát laø khoå chaëng cuoái. Khoå nung naáu taâm can naïn nhaân cuûa noãi ñau ñôùn ñe doïa söï cheát choùc, thì goïi laø "saàu". Khoå döôùi hình thöùc khaùc than ôû nôi ngöôøi khoâng chòu ñöïng noåi, goïi laø "bi".Caùi khoå do theânh töù ñaïi bò xaùo troän goïi laø "khoå, Noãi khoå böùc baùch taâm hoàn keû phaøm phu khi phaûi ñöông ñaàu vôùi noãi ñau theå xaùc, thì goïi laø "öu". Khoå ngaám ngaàm nôi moät keû coù nhieàu khoå ñau choàng chaát goïi laø "naõo". Khoå do thaát voïng, nôi nhöõngngöôøi maø nieàm mong öôùc bò ngang traùi phuõ phaøng, goïi laø "saàu baát ñaéc khoå". Bôûi theá, khi xeùt nhöõng khía caïnh khaùc nhau, ta thaáy raèng chung quy, naêm uaån bò chaáp thuû (cho laø baûn ngaõ cuûa mình) chính laø khoå. 

60. Noùi laøm sao xieát, taát caû nhöõng noãi khoå muoân maøu muoân veû, duø coù traûi qua nhieàu ñôøi kieáp cuõng khoâng noùi cho heát ñöôïc. Bôûi baäy, ñöùc Theá toân daïy: "Noùi toùm laïi, naêm uaån troùi buoäc (thuû uaån) laø khoå", ñeå aùm chæ raèng, toùm laïi, taát caû khoå ñeàu hieän höõu trong moãi uaån bò chaáp thuû, cuõng nhö vò maën cuûa bieån ñöôïc tìm thaáy trong moãi gioït nöôùc bieån. 

Treân ñaây laø trình baøy naêm thuû uaån, vaø cuõng laø moâ taû chaân lyù veà Khoå. 

Taäp Ñeá - (Chaân Lyù Veà Nguyeân Nhaân Khoå) 

61. Nhöng trong phaàn moâ taû nguoàn goác, noùi: "Caùi khaùt aùi aáy (yaøyam tanhaø) phaùt sinh hieän höõu môùi (punabhava), caâu höõu vôùi hæ vaø tham, lieân heä choã naøy choã kia"... "Tham" ñaây goàm coù duïc aùi, höõu aùi, phi höõu aùi, seõ trình baøy trong phaàn Duyeân khôûi, Chöông XVII, ñoaïn 233 trôû ñi. Maëc duø tham coù ba thöù nhö vaäy, caàn hieåu noù laø nguoàn goác cuûa khoå vì noù phaùt sinh ra chaân lyù veà khoå. 

Dieät Ñeá - (Chaân Lyù Veà Söï Dieät Khoå) 

62. Noùi veà dieät khoå cuõng laø noùi veà dieät caùi nguyeân nhaân cuûa khoå, töùc khaùt aùi. Vì söï chaám döùt khoå phaùt sinh ñoàng thôøi vôùi chaám döùt nguoàn goác khoå, khoâng coù caùch naøo khaùc. 

Nhö caây bò chaët ñoán 
Goác chöa haïi vaãn moïc 
AÙi tuøy mieân chöa nhoå 
Khoå naøy sanh daøi daøi - (Thích Minh Chaâu dòch)

[Chuù thích: Nhö con sö töû chuyeån söùc maïnh höôùng veà taán coâng ngöôøi baén muûi teân vaøo noù, chöù khoâng höôùng veà muûi teân, cuõng theá ñöùc Phaät ñeà caäp nguyeân nhaân, khoâng noùi haäu quaû. Caùc ngoaïi ñaïo thì nhö con choù khi bò neùm cuïc ñaát, chæ bu laïi gaëm cuïc ñaát thay vì taán coâng ngöôøi neùm. Ngoaïi ñaïo chæ daïy chaám döùt khoå baèng caùch chuyeân haøng thaân hoaïi theå, maø laïi khoâng lo chaám döùt nhöõng oâ nhieãm cuûa töï taâm. -- Pm. 533].

64. Y Ù nghóa caâu "chaám döùt cuûa khaùt aùi aáy" trong kinh vaên, coù nghóa laø khaùt aùi phaùt sinh hieän höõu keá tieáp, ñöôïc xeáp loaïi thaønh duïc aùi, höõu aùi, phi höõu aùi. Chính ñaïo loä ñöôïc goïi laø "dieät", vì " vôùi söï dieät tham aùi, vò aáy giaûi thoaùt" (M. i,139). Dieât cho ñeán "khoâng coøn dö taøn", laø dieät taän goác reã caùc tuøy mieân, töùc khuynh höôùng noäi taïi. Dieät cuõng coù nghóa laø töø boû. 

65. Nhöng taát caû nhöõng tieáng aáy (dieät, töø boû...) ñeàu ñoàng nghóa vôùi Nieát baøn. Vì theo ngchóa tuyeät ñoái, chính Nieát baøn goïi laø "thaùnh ñeá veà söï dieät khoå". Nhöng vì khaùt aùi taøn taï, chaám döùt khi ñaït ñeán Nieát baøn, neân Nieát baøn ñöôïc goïi laø dieät. Vaø vì khi ñaït Nieát baøn, thì coù söï töø boû khaùt aùi (ñoái vôùi caùc coõi), khoâng coøn leä thuoäc baát cöù heä luïy naøo nhö naêm duïc tröôûng döôõng, vv., neân Nieát baøn coøn goïi laø xaû ly, töø boû, buoâng ra, heát heä luïy. 

66. Nieát baøn coù söï an tònh laø ñaëc tính cuûa noù. Nhieäm vuï noù laø baát töû, hoaëc laøm cho an laïc. Noù ñöôïc bieåu hieän laø caùi voâ töôùng, baát khaû tö nghì. 

Luaän Veà Nieát Baøn 

67. Hoûi 1: Coù phaûi Nieát baøn laø phi höõu vì khoâng theå tö duy veà noù, nhö söøng thoû? 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy, vì Nieát baøn coù theå ñaït ñöôïc nhôø ñaïo loä chaân chaùnh. Moät soá ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc, ñoù laø caùc baäc thaùnh, nhôø phöông tieän thích nghi laø con ñöôøng Giôùi, Ñònh, Tueä. Cuõng nhö taâm sieâu theá nôi moät soá ngöôøi, chæ ñöôïc caùc baäc thaùnh lieãu tri nhôø tha taâm trí. Bôûi theá khoâng neân baûo Nieát baøn laø phi höõu vì khoâng theå hieåu thaáu: ta khoâng heå vì keû ngu khoâng thaáy ñöôïc, maø baûo raèng caùi ñoù khoâng coù, hay khoâng theå thaáy. 

68. Laïi nöõa, khoâng neân cho Nieát baøn laø phi höõu, vì neáu theá thì ñaïo loä seõ voâ ích, nghóa laø giôùi uaån, ñònh uaån, tueä uaån seõ thaønh voâ ích. Nhöng noù khoâng voâ ích, vì noù quaû thöïc coù ñöa ñeán Nieát baøn. 

Hoûi 2: Nhöng coù phaûi ñaïo loä laø voâ ích khoâng? vì noù daãn ñeán moät caùi vaéng maët, (töùc laø vaéng maët caùc uaån, do ñoaïn taän caáu ueá caùc uaån khoâng coøn sanh trôû laïi). 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy. Vì, maëc duø caùc uaån quaù khöù vò lai vaéng maët thöïc, song khoâng phaûi ñaït Nieát baøn chæ laø nhö vaäy. 

Hoûi 3: Vaäy phaûi chaêng Nieát baøn laø vaéng maët luoân caû caùc uaån hieän taïi? 

Ñaùp: Khoâng, chuùng khoâng theå vaéng maët, neáu vaéng maët thì chuùng trôû thaønh phi höõu. Hôn nöõa, Nieát baøn laø vaéng maët luoân caû caùc uaån hieän taïi thì ñieàu naøy coù loãi laø loaïi tröø höõu dö y Nieát baøn giôùi, vaøo saùt-na chöùng ñaïo, voán y cöù vaøo caùc uaån hieän taïi. 

Hoûi 4: Vaäy thì seõ khoâng loãi neáu cho raèng Nieát baøn laø söï phi höõu cuûa caáu ueá? 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy, vì neáu theá thì hoùa ra thaùnh ñaïo khoâng nghóa lyù gì. Neáu caáu ueá coù theå phi höõu ngay tröôùc giai ñoaïn thaùnh ñaïo, thì ñaïo loä trôû thaønh voâ nghóa. Do vaäy, khoâng theå noùi Nieát baøn laø phi höõu, khoâng theå ñaït ñeán. 

69. Hoûi 5: Khoâng phaûi raèng Nieát baøn laø huûy hoaïi, nhö trong ñoaïn "Hieàn giaû, ñoù laø Nieát baøn, töùc söï phaù huûy tham, saân, si" (S. iv,252)? 

Ñaùp: Khoâng phaûi theá, vì neáu theá thì quaû A-la-haùn chæ laø söï huûy dieät. Vì quaû A-la-haùn cuõng theá, ñöôïc dieãn taû raèng: "Hieàn giaû, ñaáy laø quaû A-la-haùn, töùc laø söï huûy dieät tham saân si. " (S. iv,252) 

Hôn nöõa, laïi coøn söï sai laàm tieáp theo laø Nieát baøn seõ hoùa ra taïm thôøi, coù ñaëc tính cuûa höõu vi, vaø coù theå ñaït ñöôïc duø không coù tinh tieán. Vaø chính vì noù coù ñaëc tính cuûa höõu vi, noù seõ goàm trong höõu vi phaùp, seõ bò ñoát chaùy bôûi löûa tham, vv. vaø chính söï ñoát chaùy aáy laø khoå. 

Hoûi 6: Vaäy phaûi chaêng Nieát baøn laø thöù huûy dieät maø sau ñoù seõ khoâng coøn taùi sinh? 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy, vì khoâng coù thöù huûy dieät naøo nhö theá. Vaø cho duø coù, vaãn khoâng traùnh ñöôïc nhöõng loãi ñaõ neâu tröôùc. Laïi nöõa noù coù nghóa raèng thaùnh ñaïo chính laø Nieát baøn, vì thaùnh ñaïo gaây ra sö huûy dieät caáu ueá, sau ñoù caáu ueá khoâng coøn sanh khôûi. 

70. Nhöng chính vì caùi loaïi huûy dieät ñöôïc meänh danh laø "voâ sanh", töùc Nieát baøn, laø thaân-y-duyeân cho ñaïo loä, neân Nieát baøn ñöôïc goïi laø dieät ñeå aùm chæ ñaïo loä. 

Hoûi 7: Taïi sao khoâng noùi roõ töôùng traïng Nieát baøn ra sao? 

Ñaùp: Vì noù raát teá vi, sö teá vi cöïc ñoä cuûa Nieát baøn ñöôïc noùi leân, chính vì noù ñaõ khieán ñöùc Theá toân thieân veà voâ haønh, nghóa laø khoâng ra thuyeát phaùp (M. i, 186), vaø bôûi vì caàn coù con maét cuûa moät baäc thaùnh môùi thaáy ñöôïc noù (M. i, 510). 

71. Khoâng phaûi ai cuõng thaáy ñöôïc Nieát baøn, vì Nieát baøn chæ ñaït ñöôïc bôûi moät vò ñaõ naém vöõng ñaïo loä. Vaø noù laø phi-sôû-taïo, bôûi noù khoâng coù baét ñaàu. 

Hoûi 8: Nieát baøn hieän höõu khi hieän höõu ñaïo loä, vaäy phaûi chaêng Nieát baøn khoâng phaûi phi-sôû-taïo? (phi-sôû-taïo: uncreated, khoâng do taïo taùc maø coù) 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy, vì Nieát baøn khoâng phaûi ñöôïc khôi daäy bôûi ñaïo loä, neân Nieát baøn laø phi-sôû-taïo. Chính vì khoâng do taïo taùc, khoâng coù giaø cheát, neân Nieát baøn laø thöôøng truï. 

72. Hoûi 9: Vaäy thì Nieát baøn cuõng coù tính thöôøng truï nhö ngöôøi ta noùi cöïc vi laø thöôøng truï? 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy, vì tuyeät ñoái khoâng coù moât nguyeân nhaân naøo cho söï sanh khôûi cuûa Nieát baøn caû. 

Hoûi 10: Vì Nieát baøn coù thöôøng truï, vaäy vi traàn (cöïc vi) vv. cuõng thöôøng sao? 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy. Baûo raèng Nieát baøn laø thöôøng truï thì khoâng phaûi laø ñeå xaùc nhaän vi traàn, vv. cuõng thöôøng haèng. 

Hoûi 11: Coù theå noùi vi traàn laø thöôøng, chính vì cuõng nhö Nieát baøn, vi traàn khoâng coù sanh khôûi? 

Ñaùp: Khoâng phaûi vaäy, vì vi traàn,vv. chöa ñöôïc thieát laäp thaønh nhöõng döõ kieän. 

73. Lyù luaän treân ñaây chöùng toû raèng chæ coù Nieát baøn laø thöôøng truï, vì noù phi-sôû-taïo, vaø noù khoâng phaûi saéc phaùp vì noù vöôït ngoaøi töï tính cuûa saéc phaùp. 

Muïc tieâu cuûa chö Phaät chæ coù moät, khoâng nhieàu. Nhöng muïc tieâu duy nhaát aáy, nghóa laø Nieát baøn, ñaàu tieân ñöôïc goïi laø höõu dö y vì Nieát baøn aáy ñöôïc coâng boá trong khi coøn caùc uaån haäu quaû cuûa chaáp thuû quaù khöù, nôi ñôøi soáng vò A-la-haùn. Nieát baøn naøy ñöôïc coâng boá vôùi nghóa laø tònh chæ taát caû caùc caáu ueá, nhöng haäu quaû cuûa söï chaáp thuû trong quaù khöù thì vaãn coøn toàn taïi nôi vò A-la-haùn ñaõ chöùng Nieát baøn nhôø tu taäp. Nhöng keá ñeán, Nieát baøn aáy ñöôïc goïi laø voâ dö y sau khi taâm thöùc cuoái cuøng cuûa vò A-la-haùn chaám döùt. Vì vò aáy töø boû söï sanh khôûi caùc uaån vò lai vaø ngaên ngöøa nghieäp ñöa ñeán taùi sinh trong töông lai, cho neân khoâng coøn söï sanh khôûi caùc uaån, maø nhöõng uaån ñaõ sanh thì ñaõ bieán maát roài. Vì quaû baùo coøn soùt laïi töø nhöõng chaáp thuû quaù khöù khoâng hieän höõu neân Nieát baøn naøy cuõng goïi laø voâ dö y. 

74. Bôûi vì Nieát baøn coù theå ñaït ñöôïc nhôø voâ ngaïi trí, thaønh töïu nhôø kieân trì khoâng bieát meät, vaø bôûi vì ñoù laø lôøi cuûa baäc chaùnh bieán tri, neân Nieát baøn khoâng phi höõu xeùt veà töï tính, nhö Phaät ñaõ daïy: "Naøy caùc tyû kheo, coù moät caùi khoâng sanh, khoâng trôû thaønh, khoâng ñöôïc taïo taùc, voâ vi..." 

[Chuù thích: Söï thaûo luaän naøy goàm ba muïc: nhöõng caâu hoûi töø 1 ñeán 4 baùc boû quan ñieåm cho raèng Nieát baøn chæ laø huyeàn thoaïi, phi höõu; nhöõng caâu töø 5 ñeán 7 baùc boû quan ñieåm cho raèng Nieát baøn chæ laø huûy dieät; nhöõng caâu coøn laïi ñeà caäp ñeán nhöõng chöùng cöù theo ñoù chæ coù Nieát baøn chöù khoâng phaûi vi traàn, vv. laø thöôøng, vì Nieát baøn laø phi sôû taïo.] 

Ñaáy laø ñònh nghóa veà Dieät ñeá. 

Chaân Lyù Veà Con Ñöôøng Ñöa Ñeán Khoå Dieät 

75. Trong phaàn moâ taû con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät, coù taùm phaùp ñöôïc keå ra. Maëc duø nhöõng phaùp naøy ñaõ ñöôïc giaûi thích yù nghóa trong phaàn moâ taû caùc uaån, ôû ñaây vaãn caàn baøn laïi ñeå bieát roõ söï khaùc bieät giöõa caùc phaùp aáy khi chuùng sinh khôûi trong moät saùt-na duy nhaát (vaøo saùt-na ñaïo loä). 

76. Noùi vaén taét, (xem chi tieát Chöông XXII, ñoaïn 31) khi moät thieàn giaû tieán ñeán söï thaâm nhaäp boán chaân lyù, thì con maét tueä cuûa vò aáy coù ñoái töôïng laø Nieát baøn, loaïi boû voâ minh tuøy mieân, ñoù laø chaùnh kieán. Noù coù ñaëc tính laø thaáy ñuùng. Nhieäm vuï noù laø hieån loä caùc giôùi. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï huûy boû boùng toái voâ minh. 

77. Khi haønh giaû coù ñöôïc chaùnh kieán nhö vaäy, söï höôùng taâm cuûa vò aáy ñeán Nieát baøn, moät söï höôùng taâm töông öùng vôùi chaùnh kieán loaïi boû taø tö duy, goïi laø chaùnh tö duy. Noù coù ñaëc tính laø söï höôùng taâm ñuùng vaøo muïc ñích (ñoái töôïng) cuûa noù. Nhieäm vuï noù laø phaùt sinh ñònh an chæ cuûa ñaïo taâm vôùi Nieát baøn laø ñoái töôïng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï töø boû taø tö duy. 

78. Vaø khi haønh giaû thaáy vaø tö duy nhö vaäy, söï töø boû taø ngöõ cuûa vò aáy, moät söï töø boû töông öùng vôùi vôùi chaùnh kieán, töø boû aùc ngöõ nghieäp, goïi laø chaùnh ngöõ. Noù coù ñaëc tính laø bao goàm caùc phaùp töông öùng (nhö aùi ngöõ,vv). Nhieäm vuï noù laø tieát cheá. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï töø boû taø ngöõ. 

79. Khi haønh giaû tieát cheá nhö vaäy, söï kieâng saùt sinh nôi vò aáy, töông öùng vôùi chaùnh kieán, ñoaïn tröø taø nghieäp, thì goïi laø chaùnh nghieäp. Noù coù ñaëc tính laø laøm phaùt sinh nhöõng vieäc ñaùng laøm. Nhieäm vuï noù laø tieát cheá. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng töø boû taø nghieäp. 

80. Khi chaùnh ngöõ vaø chaùnh nghieäp cuûa haønh giaû ñöôïc thanh tònh, söï kieâng taø maïng töông öùng vôùi chaùnh kieán ñoaïn tröø xaûo traù goïi laø chaùnh maïng. Noù coù ñaëc tính laø laøm saïch. Nhieäm vuï noù laø ñem laïi söï phaùt sinh moät ngheà sinh nhai thích ñaùng. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï töø boû taø maïng. 

81. Khi haønh giaû ñaõ an laäp treân bình dieän giôùi goàm chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, thì nghò löïc vò aáy, moät nghò löïc töông öùng chaùnh kieán, caét ñöùt söï bieáng nhaùc, laø chaùnh tinh tieán. Noù coù ñaëc tính laø noã löïc. Nhieäm vuï noù laø khoâng khôûi leân nhöõng ñieàu baát thieän, Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï töø boû taø tinh tieán. 

82. Khi haønh giaû noã löïc nhö theá, söï khoâng queân laõng trong taâm töông öùng chaùnh kieán, ruõ boû taø nieäm, thì goïi laø chaùnh nieäm. Noù coù ñaëc tính laø an laäp. Nhieäm vuï noù laø khoâng queân. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï töø boû taø nieäm. 

83. Khi taâm haønh giaû ñöôïc phoøng hoä bôûi chaùnh nieäm toái thöôïng nhö theá, söï nhaát nieäm töông öùng chaùnh kieán tröø khöû taø ñònh, goïi laø chaùnh ñònh. Noù coù ñaëc tính laø khoâng phaân taùn. Nhieäm vuï noù laø taäp trung. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï töø boû taø ñònh. 

Ñaáy laø phöông phaùp moâ taû con ñöôøng ñöa ñeán dieät khoå. 

Treân ñaây laø trình baøy ñònh nghóa chi tieát veà boán chaân lyù, khôûi töø khoå ñeá vôùi sanh, vv. 

84. Veà nhieäm vuï cuûa trí (xem ñoaïn 14 treân): ôû ñaây caàn hieåu laø trí veà boán chaân lyù. Trí aáy goàm hai phaàn laø khaùi nieäm vaø theå nhaäp. Trí khaùi nieäm laø thuoäc theá gian, coù ñöôïc do nghe veà söï dieät khoå vaø con ñöôøng ñua ñeán khoå dieät. Trí theå nhaäp laø trí xuaát theá thì ñi saâu vaøo boán chaân lyù baèng caùch laáy dieät laøm ñoái töôïng, nhö kinh daïy: "Naøy caùc tyû kheo, ai thaáy khoå thaáy luoân nguoàn goác khoå, söï chaám döùt khoå, vaø con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät." (S. v, 437) Vôùi taäp, dieät, ñaïo, cuõng nhö theá (ai thaáy Taäp thaáy caû nguyeân nhaân cuûa Taäp., vv.). Nhöng nhieäm vuï cuûa trí seõ ñöôïc laøm saùng toû trong phaàn thanh tònh tri kieán, Chöông XXII. 

85. Khi trí naøy coøn thuoäc theá gian, thì khoå trí ngaên chaän taø kieán veà ngaõ, taäp trí ngaên chaän ñoaïn kieán, dieät trí ngaên chaän thöôøng kieán, ñaïo trí ngaêm chaän taø kieán cho khoâng coù quaû baùo caùc nghieäp. Hoaëc khoå trí ngaên taø thuyeát veà quaû baùo, noùi caùch khaùc laø thaáy thöôøng laïc ngaõ tònh trong caùc uaån khoâng coù thöôøng laïc ngaõ tònh; taäp trí ngaên chaän taø thuyeát veà nhaân, nghóa laø thaáy coù nhaân ôû choã khoâng coù, nhö chuû tröông raèng theá giôùi do taïo hoùa sanh, do moät nguyeân nhaân ñaàu tieân, do thôøi, do töï nhieân, vv. Dieät trí ngaên chaän taø thuyeát veà dieät khoå nhö cho raèng cöùu caùnh giaûi thoaùt laø ôû voâ saéc giôùi, vv. Ñaïo trí ngaên chaän taø thueá veà phöông tieän nhö cho raèng con ñöôøng ñöa ñeán thanh tònh laø ôû trong söï ñaém meâ duïc laïc hay khoå haïnh eùp xaùc, trong khi söï thaät khoâng vaäy. 

Bôûi theá, 

Khi moät ngöôøi meâ môø veà khoå 
Veà nguoàn goác khoå vaø söï dieät khoå 
Veà con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät 
Thì ngöôøi aáy khoâng thaáy ñöôïc chaân lyù. 
Ñaáy laø trình baøy nhieäm vuï cuûa trí.

[Chuù thích: Vaøo saùt-na coøn thuoäc theá gian, ñoù laø ba taâm rieâng bieät laø voâ tham, töø vaø bi; vaøo saùt-na ñaïo loä chuùng ñöôïc xem nhö moät, do ñoaïn taân tham, saân vaø haïi].

87. Veà thí duï: Khoå neân xem nhö gaùnh naëng, taäp nhö söï mang gaùnh naëng, dieät nhö ñaët gaùnh xuoáng, ñaïo nhö phöông tieän ñaët gaùnh xuoáng. Khoå nhö côn beänh, taäp nhö nguyeân nhaân gaây beänh, dieät nhö söï heát beänh, ñaïo nhö thuoác chöõa beänh. Khoå nhö côn ñoùi, taäp nhö ñaïi haïn (laøm maát muøa - ND), dieät nhö söï sung tuùc, ñaïo nhö möa ñuùng thôøi (laøm ñöôïc muøa). 

Laïi nöõa, nhöõng chaân lyù naøy coù theå ñöôïc hieåu theo caùch duøng nhöõng ví duï sau: söï thuø nghòch, nguyeân nhaân gaây haän thuø, söï heát haän thuø, vaø phöông phaùp chaám döùt thuø haän. Caây ñoäc, reã caây, söï ñoán heát goác reã vaø phöông phaùp laáy heát goác reã. Sôï haõi, nguyeân nhaân gaây sôï haõi, söï heát sôï haõi, vaø caùch ñaït ñeán söï heát sôï. Bôø naøy, traän luït, bôø kia, vaø noã löïc ñeå ñeán bôø kia, 

Treân ñaây laø trình baøy veà nhöõng ví duï. 

88. Veà boán meänh ñeà: coù caùi khoå maø khoâng phaûi ñeá, coù caùi laø thaùnh ñeá maø khoâng phaûi khoå, coù caùi vöøa laø khoå vöøa laø thaùnh ñeá, coù caùi khoâng phaûi khoå cuõng khoâng phaûi thaùnh ñeá. Taäp, dieät, ñaïo cuõoõng theá. 

89. ÔÛ ñaây, maëc duø caùc phaùp töông öùng vôùi ñaïo loä laø keát quaû cuûa khoå haïnh laø khoå vì ñaáy laø haønh khoå (xem ñoaïn 35) do caâu: "caùi gì voâ thöôøng laø khoå" (S. ii, 53) nhöng ñaây khoâng phaûi laø khoå thaùnh ñeá. Dieät laø thaùnh ñeá nhöng khoâng phaûi laø khoå. Taäp vaø ñaïo thaùnh ñeá coù theå laø khoå vì chuùng voâ thöôøng, nhöng khoâng khoå theo nghóa ñích thöïc, bôûi vì chính ñeå hieåu troïn yù nghóa cuûa chuùng maø ñôøi phaïm haïnh ñöôïc soáng döôùi ñöùc Theá toân. 

Naêm uaån ñoái töôïng cuûa chaáp thuû, tröø khaùt aùi, trong moïi khía caïnh, vöøa laø khoå vöøa laø thaùnh ñeá. Caùc phaùp lieân heä ñaïo loä vaø quaû cuûa khoå haïnh thì khoâng phaûi laø khoå trong yù nghóa ñích thöïc maø, ñeå lieãu tri noù, ñôøi phaïm haïnh ñaõ soáng döôùi ñöùc Theá toân; chuùng cuõng khoâng phaûi laø thaùnh ñeá. Taäp, dieät, ñaïo cuõng caàn ñöôïc giaûi thích töông töï. Ñaáy laø trình baøy veà boán meänh ñeà. 

90. Veà tính troáng roãng (xem ñoaïn 14, chöông naøy), ñôn loaïi... Theo nghóa tuyeät ñoái, tröôùc heát caû boán ñeá caàn ñöôïc hieåu laø troáng roãng vì khoâng coù ngöôøi chòu khoå, ngöôøi taäp khoå neân caùi khoå, ngöôøi chöùng söï dieät khoå, vaø ngöôøi ñi treân ñaïo loä ñeán khoå dieät. Do ñoù: 

Coù khoå song khoâng coù ngöôøi khoå 
Coù sôû taùc song khoâng coù ngöôøi taïo taùc 
Coù tòch dieät song khoâng ngöôøi chöùng dieät 
Coù ñaïo loä song khoâng thöïc coù ngöôøi ñi.

Khoå, taäp thì khoâng thöôøng, tònh, laïc 
Traïng thaùi baát töû (Nieát baøn) khoâng coù töï ngaõ 
Ñaïo loä thì khoâng thöôøng, laïc, ngaõ 
Ñoù laø söï troáng roãng trong boán chaân lyù.

Trong Khoå, Taäp, Ñaïo thì khoâng coù Dieät 
Dieät cuõng khoâng bao haøm khoå taäp ñaïo 
Nhaân khoâng chöùa quaû cuûa noù 
Trong quaû tuyeät nhieân cuõng chaúng coøn nhaân naèm trong. 
Treân ñaây laø trình baøy veà tính troáng roãng.

93. Cuõng theá, Taäp thuoäc ñôn loaïi khi keå laø laøm sanh khôûi, Taäp hai loaïi laø töông öng taø kieán vaø khoâng töông öng. Taäp ba loaïi laø duïc aùi, höõu aùi vaø phi höõu aùi. Taäp thuoäc boán loaïi vì noù ñöôïc töø boû nhôø boán ñaïo loä. Noù thuoäc naêm loaïi khi keå theo söï thích thuù ñoái vôùi saéc, hay thoï, hay töôûng, hay haønh, hay thöùc. Taäp thuoäc saùu loaïi keå theo saùu nhoùm aùi (saéc thanh höông bò xuùc phaùp). 

94. Dieät thuoäc moät loaïi laø vì noù thuoäc voâ vi giôùi. Nhöng moät caùch giaùn tieáp, thì dieät coù hai laø höõu dö y vaø voâ dö y. Deät thuoäc ba loaïi laø söï tònh chæ ba höõu, dieät boán loaïi laø dieät ñaït ñöôïc nhôø boán ñaïo loä, dieät naêm loaïi laø söï daäp taét naêm thöù öa thích vaø dieät saùu loaïi khi phaân theo söï dieät tröø saùu nhoùm aùi. 

95. Cuõng vaäy, ñaïo thuoäc moät loaïi khi xem noù laø caùi caàn tu hoïc. Ñaïo thuoäc hai loaïi khi keå theo ñònh hoïc vaø tueä hoïc, hay kieán ñaïo vaø tu ñaïo. Ñaïo coù ba loaïi khi phaân thaønh ba uaån, vì ñaïo goàm trong ba uaån nhö ñoâ thò naèm trong vöông quoác: "Hieàn giaû Visakha, taùm thaùnh ñaïo khoâng bao goàm trong ba uaån, nhöng ba uaån bao goàm ñöôïc caû taùm thaùnh ñaïo. Baát cöù chaùnh ngöõ naøo, chaùnh haønh nghieäp naøo, chaùnh maïng naøo, ñeàu thuoäc giôùi uaån. Baát cöù chaùnh tinh tieán naøo, chaùnh nieäm naøo, chaùnh ñònh naøo, ñeàu thuoäc veà ñònh uaån. Baát cöù chaùnh kieán naøo, chaùnh tö duy naøo ñeàu thuoäc veà tueä uaån." (M. i, 301) 

96. Vì ôû ñaây, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng laø giôùi, do vaäy chuùng ñöôïc bao haøm trong giôùi uaån, vì ñoàng loaïi. Veà chaùnh tinh tieán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh, thì ñònh khoâng theå töï baûn chaát noù laøm phaùt sinh an chæ, nhöng vôùi tinh tieán hoaøn taát nhieäm vuï noã löïc, nieäm laøm nhieäm vuï ngaên ngöøa giao ñoäng, thì ñònh coù theå ñaït ñeán an chæ. 

97. Ví duï coù ba ngöôøi baïn muoán vaøo döï leã trong moät khu vöôøn. Moät ngöôøi troâng thaáy caây champak nôû roä, vôùi tay haùi maø khoâng tôùi. Ngöôøi thöù hai coøng löng cho y ñöùng leân. Maëc duø ñaõ ñöùng treân löng baïn, ngöôøi kia cuõng khoâng haùi hoa ñuôïc vì khoâng vöõng. Ngöôøi thöù ba keà vai cho y laøm ñieåm töïa, nhôø vaäy coù theå haùi ñöôïc boâng hoa ñeå trang hoaøng buoåi leã. 

98. Cuõng theá trong tröôøng hôïp nieäm, ñònh vaø tinh tieán. Ñoái töôïng ví nhö caây champak ñang troå hoa. Ñònh töï noù khoâng theå ñem laïi an chæ, nhö ngöôøi kia khoâng theå vôùi tay haùi hoa. Tinh tieán ví nhö ngöôøi baïn cong löng cho y ñöùng leân. Nieäm thì nhö ngöôøi ñöùng gaàn ñöa vai laøm ñieåm töïa. Vôùi söï trôï löïc nhö theá ñònh coù theå ñem laïi an chæ nhôø söï nhaát taâm treân ñoái töôïng. Bôûi theá trong ñònh uaån, tinh tieán vaø nieäm ñöôïc bao goàm vì trôï löïc cho ñònh. 

99. Cuõng vaäy veà chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy. Tueä töï noù khoâng theå ñònh roõ moät vaät laø voâ thöôøng khoå voâ ngaõ. Nhöng vôùi taàm tö duy trôï löïc, baèng caùch lieân tuïc ñaùnh vaøo ñoái töôïng, thì coù theå. Baèng caùch naøo? 

100. Cuõng nhö moät ngöôøi ñoåi tieàn ñang coù treân tay moät ñoàng tieàn, muoán xem xeùt kyõ thì khoâng theå chæ nhôø con maét maø coøn phaûi duøng ngoùn tay ñeå xoay qua xoay laïi. Tueä moät mình noù khoâng theå phaân bieät moät vaät laø voâ thöôøng, vv. nhöng vôùi taàm trôï löïc, höôùng taâm ñeán ñoái töôïng, quaát maïnh vaøo noù, xoay qua laät laïi, thì coù theã xaùc ñònh ñoái töôïng. Bôûi theá trong tueä uaån chæ coù chaùnh kieán laø ñoàng loaïi, nhöng chaùnh tö duy cuõng ñöôïc bao haøm trong ñoù, vì chanhuø tö duy trôï löïc cho chaùnh kieán. 

101. Bôûi theá ñaïo ñöôïc bao haøm trong ba uaån, neân noùi ñaïo thuoäc ba loaïi keå theo ba uaån. Vaø ñaïo boán loaïi khi keå laø ñaïo döï löu,vv. 

102. Laïi nöõa, taát caû boán chaân lyù ñeàu thuoäc moät loaïi, vì tính caùch khoâng hö nguïy, hoaëc vì tính chaát caàn phaûi ñöôïc lieãu tri. Chuùng thuoäc hai loaïi laø theá gian (khoå, taäp) vaø xuaát theá (dieät, ñaïo), hoaëc höõu vi vaø voâ vi. Thuocä ba loaïi laø caùi caàn töø boû nhôø thaáy vaø nhôø tu taäp (Taäp ñeá), caùi khoâng ñöôïc töø boû (Dieät, Ñaïo), caùi vöøa khoâng ñöôïc töø boû vöøa khoâng khoâng ñöôïc töø boû (khoå). Chuùng thuoäc boán loaïi laø caùi caàn phaûi lieãu tri (khoå), vv. ( xem ñoaïn 28). 

103. Gioáng vaø khaùc (xem ñoaïn 14 chöông naøy): taát caû boán chaân lyù ñuøeàu gioáng nhau ôû choã khoâng hö nguïy, khoâng töï ngaõ vaø khoù thaâm nhaäp, nhö kinh daïy: "A Nan, yù oâng theá naøo? Vieäc naøo khoù hôn, khi phaûi baén muûi teân xuyeân qua oå khoùa töø moät khoaûng caùch raát xa, baén phaûi truùng ñích nhieàu laàn nhö vaäy, hoaëc laø phaûi duøng moät sôïi toùc maø cheû moät sôïi khaùc ra laøm traêm laàn?"- Baïch Theá toân, thaät khoù hôn nhieàu, laø vieäc cheû sôïi toùc laøm traêm laàn. - Naøy A Nan, coøn khoù hôn nöõa, laø caùi vieäc thaâm nhaäp ñuùng raèng " Ñaây laø khoå "... " Ñaây laø con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät." (S. v, 454). Boán söï thaät coù khaùc nhau khi phaân tích theo töï tính chuùng. 

104. Hai ñeá Khoå, Taäp gioáng nhau vì saâu xa, khoù naém, thuoäc theá gian, höõu laäu. Chuùng khaùc nhau neáu chia thaønh nhaân vaø quaû, caùi caàn lieãu tri (khoå) vaø caùi caàn ñoaïn taän (taäp). Dieät, Ñaïo gioáng nhau vì saâu xa khoù naém, vì xuaát theá, voâ laäu, nhöng khaùc nhau khi phaân thaønh ñoái töôïng (dieät) vaø caùi nhaém ñeán moät ñoái töôïng (ñaïo), caùi caàn chöùng (dieät) vaø caùi caàn tu (ñaïo). Khoå, Dieät gioáng nhau vì cuøng laø haäu quaû, nhöng khaùc nahu vì khoå höõu vi, dieät voâ vi. Taäp, Ñaïo gioáng nhau vì cuøng laø nhaân, song khaùc nhau vì taäp thuaàn laø baát thieän, dieät thuaàn laø thieän. Khoå, Ñaïo gioáng hau vì cuøng laø höõu vi, nhöng khaùc nhau ôû choã khoå thuoäc theá gian, ñaïo thì xuaát theá. Cuõng vaäy, Taäp vaø Dieät gioáng nhau vì laø phaùp khoâng phaûi höõu hoïc hay voâ hoïc, nhöng khaùc nhau vì taäp coù ñoái töôïng, dieät thì khoâng. 

Chöông XVI moâ taû Caên, Ñeá, trong luaän veà tu Tueä, trong Thanh tònh ñaïo, ñöôïc soaïn ñeå laøm hoan hæ ngöôøi laønh.