A. Ñònh Nghóa Duyeân Sanh 

1. Baây giôø ñaõ ñeán luùc trình baøy veà Duyeân khôûi vaø caùc chi phaàn Duyeân sinh bao haøm trong chöõ "vaân vaân" ôû caâu "caùc phaùp ñeàu ñöôïc xeáp thaønh uaån, xöù, giôùi, caên, ñeá vaø duyeân sinh, v.v. goïi laø ñaát" (Ch.XIV, ñoaïn 32). 

2. Tröôùc heát caùc phaùp baét ñaàu töø voâ minh caàn ñuôïc hieåu laø duyeân khôûi, vì ñöùc Theá toân daïy:"Vaø naøy caùc tyû kheo, duyeân khôûi laø gì? Voâ minh duyeân (= laøm ñieàu kieän cho) haønh, haønh duyeân thöùc, thöùc duyeân danh saéc, danh saéc duyeân saùu nhaäp, saùu nhaäp duyeân xuùc, xuùc duyeân thoï, thoï duyeân aùi, aùi duyeân thuû, thuû duyeân höõu, höõu duyeân sanh, sanh duyeân giaø cheát, saàu bi khoå öu naõo; nhö vaäy coù söï taäp khôûi cuûa toaøn boä khoå uaån naøy. Ñaây, naøy caùc tyû kheo, goïi laø duyeân khôûi." (S. ii, 1) 

3. Thöù ñeán caùc phaùp khôûi töø giaø cheát caàn ñöôïc hieåu laø caùc phaùp duyeân khôûi, nhö Theá toân daïy:" Vaø naøy caùc tyû kheo, gì laø caùc phaùp duyeân khôûi? Giaø cheát naøy caùc tyû kheo, laø voâ thöôøng, höõu vi, duyeân sinh, bieán hoaïi taùnh, bieán dieät taùnh, ly tham taùnh, ñoaïn dieät taùnh. Sanh naøy caùc tyû kheo,... höõu... thuû... aùi... thoï... xuùc... saùu xöù... danh saéc... thöùc... haønh ... voâ minh... naøy caùc tyû kheo, laø voâ thöôøng, höõu vi, duyeân sanh, bieán hoaïi taùnh, bieán dieät taùnh, ly tham taùnh, ñoaïn dieät taùnh. Nhöõng phaùp naøy, caùc tyû kheo, ñöôïc goïi laø phaùp duyeân sanh." (S. ii, 26) 

4. Sau ñaây laø giaûi thích vaén taét. Caùc phaùp laøm duyeân (ñieàu kieän) caàn hieåu laø duyeân sanh. Caùc phaùp sanh khôûi töø nhöõng ñieàu kieän nhö vaäy, thì goïi laø phaùp duyeân sanh. 

5. Laøm sao bieát ñöôïc ñieàu aáy? Chính do lôøi daïy cuûa Theá toân: "Vaø naøy caùc tyû kheo, theá naøo laø lyù duyeân khôûi? Do duyeân sanh, naøy caùc tyû kheo, coù giaø cheát khôûi leân. Daàu Nhö lai coù xuaát hieän hay khoâng, an truù laø giôùi taùnh aáy, phaùp truù taùnh aáy, phaùp quyeát ñònh taùnh aáy, y duyeân taùnh aáy. Nhö lai hoaøn toaøn chöùng ngoä, chöùng ñaït ñònh lyù aáy. Sau khi chöùng ngoä, chöùng ñaït, Ngaøi tuyeân boá, tuyeân thuyeát, töôøng thuyeát, khai hieån, khai thò, phaân bieät, minh hieån, minh thò. Ngaøi noùi: "Do duyeân sanh, naøy tyû kheo neân coù giaø cheát. Do duyeân höõu, naøy tyû kheo, neân coù sanh... Do duyeân voâ minh, naøy tyû kheo, neân coù caùc haønh. Nhö vaäy naøy tyû kheo, ôû ñaây laø Nhö taùnh, baát hö voïng taùnh, baát dò taùnh, y duyeân taùnh aáy. Naøy caùc tyû kheo, ñaây goïi laø lyù Duyeân khôûi. " (S. ii, 25) 

6. Do vaäy, caàn hieåu raèng lyù Duyeân khôûi coù ñaëc taùnh laø laøm ñieàu kieän (duyeân) cho caùc phaùp khôûi tuø giaø cheát. Nhieäm vuï noù laø tieáp tuïc quaù trình ñau khoå. Noù ñöôïc bieåu hieän laø con ñöôøng sai laïc. 

Do vì nhöõng phaùp ñaëc bieät ñöôïc phaùt sinh bôûi nhöõng duyeân ñaëc bieät, khoâng ít hôn cuõng khoâng nhieàu hôn, neân noù ñöôïc goïi laø "Nhö taùnh". Vì moät khi caùc duyeân ñaõ gaëp gôõ thì khoâng coù chuyeän khoâng sanh caùc phaùp maø chuùng phaûi sanh, neân ñöôïc goïi laø "Baát hö voïng taùnh". Vì khoâng coù söï sanh khôûi cuûa moät phaùp naøo do duyeân moät phaùp khaùc theá, neân goïi laø "baát dò taùnh". Vì coù moät ñieàu kieän hay moät taäp hôïp caùc ñieàu kieän cho caùc phaùp khôûi töø giaø cheát, neân goïi laø "y duyeân taùnh". 

7. Ñònh nghóa danh töø: Iddapaccayaø = imesam paccayaø coù nghóa laø nhöõng ñieàu kieän cho nhöõng phaùp aáy, hoaëc coù nghóa laø duyeân taùnh cho nhöõng phaùp aáy, y duyeân taùnh, hay "toaøn theå caùc duyeân". 

8. Ñaëc tính caàn tìm ôû vaên phaïm. Moät soá ngöôøi baûo raèng töø ngöõ paticcasamuppaøda ñöôïc ñònh nghóa nhö sau: tuøy thuoäc (paticca) moät söï sanh khôûi (uppaøda) chaân chaùnh (samma) tuøy thuoäc vaøo nhöõng nguyeân nhaân moät caùch chaân chaùnh, loaïi boû nhöõng nhaân maø ngoaïi ñaïo phoûng ñoaùn nhö thaàn ngaõ, linh hoàn vuõ truï... Bôûi theá, caùi hoï goïi duyeân sinh chæ laø söï khôûi leân (uppaøda), vì hoï ñoàng hoùa tieàn töø sam vôùi samma (chaân chaùnh) maø boû queân nghóa sam laø vôùi. Ñieàu naøy khoâng oån. Taïi vì nhöõng lyù do sau ñaây: 

1. Khoâng coù kinh naøo noùi vaäy. 
2. Traùi vôùi kinh ñieån. 
3. Giaûi thích caùch aáy khoâng ñi saâu vaøo yù nghóa. 
4. Khoâng ñuùng vaên phaïm.

10. Laïi cuõng maâu thuaãn vôùi kinh Kaccaøna, vì kinh naøy noùi:"Khi moät ngöôøi thaáy ñuùng vôùi chaùnh kieán, söï sanh khôûi cuûa theá giôùi, naøy Kaccaøna, ngöôøi aáy khoâng noùi raèng theá giôùi khoâng hieän höõu". (S. ii, 17). Vaø ñaây laø duyeân sinh theo thöù töï xuoâi, söï sinh khôûi cuûa theá giôùi do caùc duyeân, ñöôïc laäp ñeå loaïi tröø ñoaïn kieán. Vì ñoaïn kieán khoâng theå loaïi tröø baèng caùch chæ thaáy söï sinh khôûi, maø coøn phaûi thaáy roõ daây xích cuûa caùc duyeân tieáp theo moät chuoãi xích keå nhö quaû cuûa caùc duyeân. Bôûi theá ai caû quyeát duyeân sinh phaùp chæ laø sinh maø thoâi, thì traùi vôùi Kinh Kaccaøna. 

11. (3) Loái giaûi thích aáy khoâng saâu xa. Ñöùc Theá toân ñaõ noùi nhö sau: "Naøy Ananda, lyù Duyeân khôûi naøy raát saâu xa, thaät saâu xa thay laø lyù duyeân khôûi naøy." Vaø tính caùch saâu xa goàm boán khía caïnh, nhö ta seõ thaáy giaûi thích döôùi ñaây, ôû Chöông XVII ñoaïn 304 vaø keá tieáp. Nhöng khoâng coù khía caïnh naøo noùi ñeán tính saâu xa trong söï kieän sanh khôûi. Vaø lyù duyeân khôûi naøy ñöôïc caùc baäc thaày giaûi thích laø trang hoaøng baèng boán khía caïnh (ñoaïn 409). Nhöng ngöôøi ta khoâng caàn gì ñeán boán khía caïnh neáu chæ laø söï sanh khôûi maø thoâi. Bôûi theá duyeân sinh khoâng phaûi chæ thuaàn laø sinh khôûi, vì nhö vaäy khoâng coù gì laø saâu saéc. 

12. (4) Sai vaên phaïm: töø ngöõ paticca dòch saùt laø leä thuoäc, phuï thuoäc vaøo, dòch thoaùt laø do bôûi. Noù laø danh ñoäng töø cuûa pati + eti laø ñi trôû lui veà. Khi ñöôïc xem laø quaù khöù, noù coù cuøng moät chuû töø vôùi ñoäng töø chính, nhö trong caâu:"Do duyeân (paticca) con maét vaø saéc, nhaõn thöùc sanh". Nhöng neáu noù phoái hôïp nhö ôû ñaây, vôùi chöõ uppaøda laø moät danh töø, thì giaûi thích nhö treân seõ sai vaên phaïm, vì ôû ñaây khoâng coù chuû töø chung nhö trong caâu tröôùc. Bôûi theá duyeân khôûi khoâng coù nghóa chæ laø söï sanh khôûi. 

13. Coù theå coù ngöôøi caõi raèng, ta coù theå theâm ñoäng töø hoti (laø) vaøo:"Paticca, samuppaødo hoti" (sau khi tuøy thuoäc, söï sanh khôûi ñöôïc sanh ra). Nhöng vaäy thì khoâng oån, vì khoâng coù tröôøng hôïp naøo ñoäng töø ñöôïc theâm nhö vaäy, vaø vì khoâng coù "söï sanh cuûa sanh". (löôïc) 

14. Laïi nöõa, nhöõng ngöôøi töôûng raèng y duyeân taùnh laø taùnh tröøu töôïng cuûa caùc duyeân ñaëc bieät - caùi taùnh tröøu töôïng naøy laø moät hình thaùi ñaëc bieät trong voâ minh, vv. coù taùc duïng laøm nhaân phaùt sinh caùc haønh, vv. vaø töø ngöõ duyeân sanh aùm chæ moät bieán ñoåi trong haønh khi coù maët hình thaùi ñaëc bieät aáy ôû trong voâ minh. Töôûng vaäy laø laàm. Vì chính voâ minh,vv. ñöôïc goïi laø nhaân. Trong ñoaïn sau ñaây, chính voâ minh ñöôïc goïi laø nhaân, chöù khoâng phaûi hình thaùi bieán ñoåi cuûa noù: "Do vaäy naøy Ananda, chính caùi naøy laø nguyeân nhaân, laø caên nguyeân, laø nguoàn goác, laø duyeân cho giaø cheát: ñoù laø sanh. Chính caùi naøy laø nguyeân nhaân.. cho haønh, ñoù laø voâ minh. Do vaäy, chính baûn thaân caùc phaùp aáy laøm duyeân, neân noùi laø duyeân sinh. 

15. Neáu coù quan ñieåm naøo khôûi leân vôùi giaûi thích danh töø duyeân sinh chæ laø sanh khôûi, thì quan ñieåm aáy caàn baùc boû vôùi loái giaûi thích sau. Töø ngöõ naøyam chæ toång hôïp caùc phaùp ñöôïc sinh töø duyeân taùnh. Do ñoù caùc duyeân ñaõ laøm ñieàu kieän cho toaøn theå caùc phaùp aáy cuõng mang teân cuûa haäu quaû chuùng, trong söï trình baøy cuûa ñöùc Phaät. 

16. Danh töø duyeân sinh khi ñöôïc duøng chæ toaøn theå caùc phaùp sinh khôûi do duyeân taùnh, caàn ñöôïc hieåu nhö sau. Toaøn theå caùc phaùp aáy caàn ñöôïc thaáu ñaït (paticca). Khi toaøn theå ñaõ ñöôïc thaáu roõ, noù ñöa ñeán an laïc haïnh phuùc sieâu theá, neân ngöôøi trí xem toaøn boä duyeân sinh laø ñaùng ñöôïc thaáu roõ hay ñaït ñeán (paccetum). Vaø khi noù sinh (uppajjati), noù sinh cuøng vôùi (saha), vaø moät caùch chaân chaùnh (sammaø) chöù khoâng phaûi sinh ñôn ñoäc vaø voâ nhaân, neân noù laø söï ñoàng sinh khôûi (samuppaødo). Vaäy, vì noù laø söï ñoàng sinh khôûi, vaø do caùc duyeân, neân goïi duyeân sinh, vaø vì toaøn boä caùc nhaân laø moät duyeân cho caùc phaùp duyeân sanh, neân toaøn theå nhaân aáy cuõng ñöôïc goïi laø Duyeân sanh, voán duøng ñeå chæ quaû cuûa noù. Cuõng nhö ta noùi "Söï xuaát hieän cuûa chö Phaät laø ñieàu phuùc laïc", chính vì söï xuaát hieän aáy laø ñieàu kieän (duyeân) ñem laïi phuùc laïc. 

17. Hoaëc, vì toång theå caùc nhaân ñöa ñeán quaû keá tieáp, cho neân coù theå noùi laø chuùng "cuøng sinh khôûi vôùi nhau". 

18. Toång hôïp caùc nhaân khôûi töø voâ minh, ñeå daãn ñeán söï theå hieän moät quaû ví duï haønh, thöùc,vv., toång hôïp aáy ñöôïc goïi paticco nghóa laø höôùng tôùi quaû cuûa noù do söï hoã töông leä thuoäc cuûa caùc chi phaàn nghóa laø chuùng phaùt sinh cuøng moät quaû, vaø khoâng theå thieáu moät chi phaàn naøo, vaø noù ñöôïc goïi laø samuppaødo, cuøng sanh khôûi, vì noù khieán cho caùc phaùp ñöôïc sanh phaûi sanh trong söï hoã töông leä thuoäc. Do vaäy, vì noù do duyeân (paticco) vaø cuøng sanh (samuppaøda) neân goïi laø Duyeân khôûi, samuppaøda. 

19. Moät caùch giaûi thích khaùc: Toaøn boä y duyeân taùnh naøy taùc ñoäng hoã töông leä thuoäc, khôûi leân nhöõng phaùp ñoàng ñaúng vôùi nhau. Ñaáy laø lyù do baäc ñaïi thaùnh, baäc Kieán giaû, ñaõ cho töø ngöõ naøy hình thöùc ngaén goïn. 

20. Nhöõng duyeân ñöôïc keå döôùi ñeà muïc voâ minh vv., nhöõng duyeân khieán cho caùc phaùp haønh, thöùc... sanh khôûi, khoâng theå laøm cho sanh khôûi neáu chuùng khoâng phuï thuoäc laãn nhau, vaø neáu chuùng thieáu khuyeát. Do ñoù, y duyeân taùnh naøy (paticca keå nhö danh ñoäng töø) khieán caùc phaùp khôûi leân (uppadeti) nhö nhau vaø cuøng nhau, chöù khoâng phaûi rôøi raïc vaø tieáp nhau. Bôûi theá noù ñöôïc baäc thaùnh kheùo ñaët teân laø paticcasamuppaøda, töùc duyeân sinh hay duyeân khôûi. 

21. Khi coù teân nhö vaäy, thì phaàn ñaàu cuûa teân aáy loaïi boû taø kieán chaáp thöôøng, phaàn sau ngaên chaän taø kieán chaáp ñoaïn, caû hai phaàn neâu roõ trung ñaïo muoán noùi. 

22. Phaàn ñaàu: danh töø paticca (phuï thuoäc) chæ roõ söï phoái hôïp caùc duyeân, vì trong quaù trình sanh khôûi, sôû dó caùc phaùp coù ra laø nhôø caùc duyeân phoái hôïp, vaø ñieàu naøy chöùng toû chuùng khoâng thöôøng haèng. Ñaáy laø phuû nhaän caùc thuyeát nhö thöôøng kieán, voâ nhaân, nhaân töôûng töôïng, taïo hoùa sanh, vv... 

[Chuù thích: Thöôøng kieán laø thuyeát cho raèng theá giôùi laø thöôøng ngaõ (D. i, 14). Voâ nhaân laø thuyeát cho raèng "Khoâng nhaân, khoâng duyeân, caùc höõu tình bò oâ nhieãm" (D. i, 53). Thuyeát nhaân töôûng töôïng cho raèng theá giôùi do thaàn ngaõ sanh (prakrti), vi traàn sanh, thôøi sanh, vv. Thuyeát taïo hoùa cho raèng coù moät vò chuû teå, linh hoàn vuõ truï, chuùa teå gioøng gioáng, hay sanh chuû. Thuyeát töï nhieân, ñònh meänh, ngaãu nhieân neân xem thuoäc loaïi voâ nhaân].

23. Phaàn sau: danh töø sanh chæ söï sanh khôûi caùc phaùp, vì caùc phaùp naøy sanh khi caùc duyeân cuûa chuùng phoái hôïp. Ñieàu naøy ngaên chaän thuyeát ñoaïn dieät töùc cho raèng cheát laø heát, hoaëc thuyeát hö voâ (khoâng ích gì khi boá thí vv...) hoaëc cho raèng khoâng coù ñôøi sau. Vì khi thaáy caùc phaùp tieáp tuïc sanh khôûi do duyeân caùc phaùp ñi tröôùc, thì laøm sao coøn coù theå kieán chaáp caùc thuyeát hö voâ ñoaïn dieät? 

24. Caû hai phaàn: vì baát cöù phaùp naøo cuõng ñöôïc sinh ra maø khoâng giaùn ñoaïn söï tieáp noái nhaân quaû cuûa caùc duyeân phoái hôïp, neân toaøn theå duyeân sinh bieåu thò trung ñaïo, nghóa laø phuû nhaän caùc thuyeát cho raèng ngöôøi haønh ñoäng laø moät vôùi ngöôøi gaët quaû, hay laø khaùc vôùi ngöôøi gaët quaû. Trung ñaïo naøy laø con ñöôøng chaân chính ñöôïc moâ taû nhö sau " "Khoâng chaáp ngoân ngöõ ñòa phöông cuõng khoâng boû qua söï thaät thöôøng ngaøy" (M. iii, 234). 

[Chuù thích: Nhöõng danh töø nhö ñaøn baø, ñaøn oâng... laø nhöng ngoân ngöõ ñòa phöông. Thay vì noùi "Haõy goïi naêm uaån laïi ñaây" hay "haõy goïi danh saéc tôùi ñaây", thì ngöôøi trí vaãn söû dutng ngoân ngöõ thöôøng ngaøy nhö ñaøn oâng, ñaøn baø. Nhöng chính ôû ñaây phaùt sinh söï chaáp tröôùc thaät coù ñaøn oâng, ñaøn baø... ñoái voái phaøm phu chöa thaáu roõ danh saéc. Vì ñaáy chæ laø giaû danh, tuy thuoäc caùch sanh khôûi caùc phaùp, neân ngöôøi trí khi thaáy roõ duyeân sinh thì khoâng chaáp caùc phaùp xem nhö yù nghóa tuyeät ñoái. -- Pm. 557]

B. Trình Baøy 

I. Môû Ñaàu 

25. Trong khi daïy lyù duyeân khôûi, ñöùc Theá toân ñaõ noùi nhö sau:"Voâ minh duyeân haønh" (S. ii, 20). Y Ù nghóa ñieàu naøy caàn ñöôïc giaûi thích bôûi moät nhaø phaân tích. 

[Chuù thích: danh töø Vibhajjavaødin coù nghóa laø ngöôøi phaân tích, thöôøng gaëp trong caùc kinh Taêng chi vaø Trung boä, duøng ñeå chæ Phaät vaø caùc thaùnh ñeä töû, nhöõng ngöôøi khoâng voäi ñöa ra nhöõng caâu traû lôøi caàn ñöôïc phaân tích tröôùc khi traû lôøi].

[Chuù thích: Phaùp laø kinh vaên noùi veà duyeân sinh. Nghóa laø yù nghóa cuûa kinh vaên aáy. Hoaëc phaùp vaø nghóa laø nhaân vaø quaû cuûa nhaân, Hoaëc, phaùp laø phaùp taùnh, dhammataø. Moät soá ngöôøi giaûi sai yù nghóa ñoaïn kinh:"Duø caùc ñöùc Nhö lai coù xuaát hieän hay khoâng, an truù laø giôùi taùnh aáy..." ñaõ noùi duyeân sinh laø moät lyù thuyeát veà tröôøng cöûu, thay vì phaûi hieåu raèng coù töï taùnh cuûa moät nhaân, kaørana, tuøy theo duyeân cuûa noù. Moät soá laïi hieåu sai yù nghóa duyeân sinh, cho raèng noù laø:"khoâng dieät, khoâng sinh’ -- Pm. 61. Trích daãn cuoái cuøng naøy coù leõ aùm chæ ñoaïn keä thôøi danh cuûa Long Thuï trong luaän Trung quaùn.]

"Ñeá, ngaõ, kieát sanh 
Vaø cô caáu caùc duyeân 
Laø boán vieäc khoù thaáy 
Vaø cuõng raát khoù giaûng."

Khi khôûi söï noùi veà cô caáu duyeân sinh toâi khoâng tìm thaáy choã naøo laøm ñieåm töïa caûm thaáy nhö bò chôi vôi giöõa bieån caû. Tuy vaäy coù nhieàu caùch giaûng giaùo lyù, 

Laïi coøn phöông phaùp cuûa caùc baäc thaày tröôùc, ñaõ ñöôïc löu truyeàn khoâng döùt. 

Döïa vaøo hai ñieåm naøy, toâi seõ giaûi thích Duyeân sinh. Haõy chuù taâm nghe kyõ. 

26. Caùc baäc thaày ngaøy tröôùc ñaõ noùi: "Ai ñoïc kyõ kinh naøy, seõ ñi töø söï thuø thaéng naøy ñeán söï thuø thaéng khaùc, vaø khi hoïc vieân maõn, seõ thoaùt khoûi taàm maét cuûa thaàn cheát." 

II. Löôïc Thuyeát 

27. Veà ñoaïn "Voâ minh duyeân haønh"... chuùng ta seõ trình baøy: moät, nhöõng loái giaûng daïy khaùc nhau, hai, yù nghóa, ba, ñaëc tính, boán, chæ coù moät,vv..., naêm, ñònh roõ caùc thaønh phaàn. 

28. Veà nhöõng loái giaûng daïy: Ñöùc Phaät coù boán caùch daïy Duyeân khôûi: töø ñaàu, töø giöõa ñeán cuoái, töø cuoái, vaø töø giöõa ñeán ñaàu. Nhö ngöôøi nhoå caây leo coù boán caùch naém caây leo aáy. 

29. Moät ngöôøi thaáy goác caây leo tröôùc, caét ôû goác vaø keùo troïn caây veà duøng. Cuõng vaäy ñöùc Phaät daïy Duyeân sinh töø ñaàu ñeán cuoái nhö sau: "Naøy caùc tyû kheo, voâ minh duyeân haønh,... sanh duyeân giaø cheát." 

30. Moät ngöôøi khaùc thaáy ñoaïn giöõa caây leo, caét ôû giöõa, loâi ra phaàn treân caây leo veà duøng, cuõng vaäy ñöùc Theá toân daïy Duyeân sinh töø giöõa ñeán cuoái: khi vò aáy thích thuù hoan hæ trong caûm thoï, aùi sanh khôûi. AÙi laïc trong caûm thoï goïi laø thuû, do thuû coù höõu, do höõu coù sanh." (M. i, 226) 

31. Moät ngöôøi nöõa laïi thaáy ngoïn caây leo tröôùc, vaø naém laáy ngoïn roài theo doõi ngoïn xuoáng tôùi goác ñeå nhoå toaøn thaân caây leo. Cuõng vaäy ñöùc Theá toân daïy Duyeân sinh töø cuoái trôû veà ñaàu nhö sau: "Do duyeân sanh, coù giaø cheát, ñöôïc noùi vaäy. Nhöng coù giaø cheát do duyeân sanh hay khoâng, hay ôû ñaây laø nhö theá naøo? – Baïch Theá toân, coù giaø cheát do duyeân sanh... Do duyeân höõu coù sanh, ñöôïc noùi nhö vaäy... Do duyeân voâ minh coù haønh, ñöôïc noùi nhu vaäy. Nhöng coù haønh do duyeân voâ minh hay khoâng, hay ôû ñaây laø nhö theá naøo? - Baïch Theá toân, coù haønh do duyeân voâ minh." 

32. Moät ngöôøi khaùc nöõa chæ thaáy ñoaïn giöõa caây leo, chaët ôû giöõa vaø laàn xuoáng tôùi goác ñeå nhoå, cuõng vaäy Theá toân daïy Duyeân khôûi töø giöõa ñeán ñaàu nhö sau: "Naøy caùc tyû kheo, boån thöùc aên laáy gì laøm nguoàn goác, caên nguyeân chuùng laø gì? Töø ñaâu chuùng sinh ra? Do caùi gì maø chuùng ñöôïc phaùt sinh? Boån thöùc aên naøy coù aùi laøm nguoàn goác, chuùng ñöôïc sinh ra töø nôi aùi, do aùi maø phaùt sinh. AÙi: caùi gì laø nguoàn goác cuûa noù?... Thoï... Xuùc... Saùu xöù... Danh saéc... Thöùc... Haønh: caùi gì laø nguoàn goác caùc haønh? Do caùi gì maø chuùng phaùt sinh? Haønh coù voâ minh laøm nguoàn goác, ñöôïc phaùt sinh bôûi voâ minh. (S. ii, 11). 

33. Taïi sao Phaät daïy theá? Bôûi vì duyeân sinh hoaøn toaøn coù lôïi ích, vaø bôûi vì ngaøi coù ñöôïc thieän xaûo trong söï giaùo duïc. Duyeân sinh hoaøn toaøn coù lôïi ích: duø khôûi töø baát cöù khôûi ñieåm naøo trong boán khôûi ñieåm noùi treân. Duyeân sinh cuõng chæ ñöa ñeán söï theå nhaäp chaùnh ñaïo. Vaø ñöùc Phaät coù söï thieän xaûo trong vieäc giaùo hoùa: Ngaøi laøm nhö vaäy nhôø coù boán voâ uùy, boán voâ ngaïi bieän vaø boán saâu saéc (xem ñ. 304). 

34. Nhöng ñieàu ñaëc bieät caàn nhaän nhaän thöùc laø: (1): Khi ngaøi thaáy nhöõng ngöôøi ñaùng giaùo hoùa maø bò hoang mang veà nguyeân nhaân cuûa quaù trình hieän höõu, thì ngaøi xöû duïng loái giaûng daïy Duyeân sinh khôûi töø goác, ñeå chöùng toû quaù trình aáy tieáp dieãn tuaân theo nhöõng ñònh luaät ñaëc bieät cuûa noù, vaø ñeå chæ ra söï sanh khôûi. (3) Khi ngaøi quaùn saùt theá gian bò roái ren vì sanh, giaø, cheát vaø taùi sanh, thì ngaøi giaûng Duyeân sinh keå töø ngoïn, ñeå chæ ra nhöõng quy luaät chi phoái caùc loaïi ñau khoå baét ñaàu töø giaø cheát, maø chính ngaøi ñaõ khaùm phaù trong giai ñoaïn ñaàu cuûa söï thaâm nhaäp lyù Duyeân sinh. (4) Ngaøi giaûng Duyeân sinh töø ñoaïn giöõa goác tôùi, ñeå chæ roõ chuoãi nhaân quaû traûi laàn veà hieän höõu quaù khöù nhö theá naøo, roài töø quaù khöù trôû laïi, phuø hôïp vôùi ñònh nghóa cuûa ngaøi veà thöùc aên keå nhö nguoàn goác cuûa voâ minh. (2) Vaø ngaøi giaûng Duyeân sinh töø ñoaïn giöõa ñeán goác, ñeå chæ roõ hieän höõu töông lai seõ tieáp tuïc (qua söï taùi sinh) do söï khôûi leân trong hieän taïi, nhöõng caùi nhaân cho taùi sinh. 

35. Trong nhöõng phöông phaùp trình baøy treân, thì phöông phaùp ôû ñaây laø khôûi töø goác, ñeå chæ cho nhöõng ngöôøi ñaùng giaùo hoaù maø hoang mang veà nhöõng ñònh luaät cuûa quaù trình hieän höõu, thaáy raèng quaù trình aáy coù tuaân theo nhöõng quy luaät cuûa rieâng noù. Loái giaûng daïy naøy coát chæ ra thöù töï sanh khôûi. 

36. Nhöng taïi sao ôû ñaây voâ minh ñöôïc neâu ñaàu tieân? Laøm theá naøo maø voâ minh laïi laø caùi nhaân caên ñeå khoâng nhaân cuûa theá giôùi, töïa nhö Nguyeân nhaân ñaàu tieân cuûa nhöõng ngöôøi chaáp nhaän coù Nguyeân nhaân ñaàu tieân? Thaät thì noù khoâng phaûi voâ nhaân, vì coù moät nguyeân nhaân cho voâ minh, ñöôïc noùi ñeán nhö sau: "Vôùi söï sanh khôûi cuûa laäu hoaëc, coù söï sanh khôûi cuûa voâ minh". (M. i, 54). Nhöng theo caùch töôïng tröng, thì voâ minh coù theå ñöôïc xem nhö caùi nhaân caên ñeå. 

37. Caùch aáy laø khi voâ minh ñöôïc duøng laøm khôûi ñieåm trong söï trình baøy voøng taùi sinh. Bôûi vì ñöùc Phaät duøng hai khôûi ñieåm ñeå trình baøy voøng taùi sinh: hoaëc khôûi töø voâ minh, nhö khi noùi: "Naøy caùc tyû kheo, khoâng coù moái ñaàu cuûa voâ minh ñöôïc bieát ñeán, ñeå maø noùi tröôùc ñoù khoâng coù voâ minh roài sau môùi coù. Nhöng maëc duø nhö vaäy, naøy caùc tyû kheo, voâ minh vaãn coù nhöõng duyeân ñaëc bieät cuûa noù". (A. v,113). Hoaëc ngaøi laáy höõu aùi laøm khôûi ñieåm, nhö khi noùi: "Naøy caùc tyû kheo, khôûi ñieåm ñaàu tieân cuûa höõu aùi (bhavatanhaø) khoâng theå neâu roõ ñeå coù theå noùi tröôùc ñoù höõu aùi khoâng coù, roài sau môùi coù. Tuy vaäy, naøy caùc tyû kheo, söï vieäc naøy ñöôïc neâu leân: do duyeân naøy, höõu aùi coù maët" (A. v,116) 

38. Nhöng taïi sao ñöùc Theá toân trình baøy voøng taùi sinh vôùi hai phaùp naøy laøm khôûi ñieåm? Bôûi vì chuùng laø nhöõng caùi nhaân noåi baät nhaát cuûa caùc nghieäp ñöa ñeán thieän thuù vaø aùc thuù. 

39. Voâ minh laø moät nhaân noåi baät cuûa nghieäp ñöa ñeán aùc thuù. Taïi sao? Cuõng nhö khi moät con boø caùi saép bò gieát phaûi chòu caùi khoå löûa ñoát vaø roi quaát, vaø trong khi ñieân daïi vì ñau ñôùn, noù uoáng caû nöôùc soâi maëc duø nöôùc aáy khoâng ñem laïi giaûi khaùt maø coøn haïi cho noù, cuõng vaäy keû phaøm phu bò voâ minh toùm laáy, neân laøm nhöõng nghieäp aùc ñuû loaïi nhö saùt sinh vaân vaân, nhöõng nghieäp ñöa ñeán aùc thuù, maëc duø nghieäp aáy khoâng ñem laïi haïnh phuùc maø coøn neùm keû aáy vaøo coõi döõ. 

40. Nhöng höõu aùi laø nhaân noåi baät daãn ñeán thieän thuù, taïi sao? Cuõng nhö chính con boø caùi aáy, do khaùt nöôùc... khôûi söï uoáng nöôùc laïnh, thöù nöôùc naøy ñem laïi cho noù söï thoûa maõn, giaûm bôùt noåi thoáng khoå. Cuõng vaäy keû phaøm phu bò toùm trong höõu aùi (khaùt khao söï hieän höõu), neân laøm caùc nghieäp laønh ñuû loaïi nhö khoâng saùt sinh .v.v. nghieäp ñöa ñeán caùc coõi laønh, ñem laïi thoûa maõn vì khoâng bò phieàn naõo thieâu ñoát, giaûm bôùt söï thoáng khoå trong nhöõng coõi baát haïnh. 

41. Veà hai phaùp naøy, nhöõng khôûi ñieåm trong quaù trình hieän höõu, coù khi ñöùc Theá toân chæ giaûng daïy caên cöù treân moät phaùp, ví duï: "Naøy caùc tyû kheo, haønh coù voâ minh laøm nhaân, thöùc coù haønh laøm nhaân... ". Hoaëc: "Naøy caùc tyû kheo, aùi taêng tröôûng nôi moät ngöôøi soáng thaáy vò ngoït ôû caùc phaùp ñöa ñeán chaáp thuû. Do duyeân aùi, thuû coù maët. (S. ii, 84)" v.v.. Coù khi ngaøi giaûng Phaùp caên cöù caû hai phaùp noùi treân: "Ñoái vôùi keû ngu, naøy caùc tyû kheo, bò voâ minh che ñaäy, bò "khaùt aùi troùi buoäc, thaân naøy ñöôïc khôûi leân nhö sau: chæ coù thaân naøy vaø danh saéc ôû ngoaøi, nhö vaäy laø boä hai phaùp naøy. Do duyeân boä hai phaùp naøy, coù xuùc vaø saùu (ñoát) xöù. Do xuùc vôùi chuùng, ngöôøi ngu caûm thoï laïc khoå". (S. ii, 23) v.v.. 

42. Trong nhöõng caùch ñi vaøo lyù duyeân khôûi nhö treân, caùch ñöôïc noùi ôû ñaây "voâ minh duyeân haønh" caàn ñöôïc hieåu laø caùch caên cöù treân moät phaùp. Treân ñaây laø loái giaûng daïy lyù Duyeân khôûi. 

43. Veà yù nghóa. Thaân aùc haønh, ngöõ aùc haønh... goïi laø "khoâng ñöôïc thaáy" (avindiya), nghóa laø khoâng ñaùng laøm, khoâng ñöôïc pheùp. Voâ minh laø thaáy caùi khoâng ñaùng ñöôïc thaáy, avìjaø. Ngöôïc laïi, thaân thieän haønh v.v.. laø "ñaùng ñöôïc thaáy (avindiya), voâ minh laø khoâng thaáy caùi ñaùng ñöôïc thaáy. Laïi nöõa, noù laøm cho khoâng thaáy ñöôïc yù nghóa cuûa uaån laø nhoùm hoïp, cuûa xöû laø taùc ñoäng, cuûa giôùi laø troáng roãng, cuûa caên laø söï öu thaéng, cuûa ñeá laø söï chaéc thaät, neân goïi laø voâ minh. Laïi nöõa, noù laøm cho khoâng bieát boán yù nghóa cuûa khoå laø böùc naõo v.v. (xem Chöông XVI, ñoaïn 15) neân goïi laø voâ minh. Noù ñaåy höõu tình ñi tôùi trong voøng luaân chuyeån qua ñuû caùc loaïi sanh, thuû, höõu, thuùc truù vaø höõu tình cö, neân goïi laø voâ minh. Laïi nöõa, goïi laø voâ minh vì noù che ñaäy caùc caên vaät lyù vaø ñoái töôïng cua nh?n thöùc.v.v. duyeân sinh vaø caùc phaùp duyeân sinh. 

44. Caùi gì maø do ñoù, keát quaû xaûy ñeán thì goïi laø moät duyeân (paccaya). Hôn nöõa, noù coøn coù yù nghóa laø giuùp ñôõ. Vì noù vöøa laø voâ minh vöøa laø moät duyeân, neân noùi "vôùi voâ minh laøm duyeân" (voâ minh duyeân... ) 

Haønh laø caùi taïo neân nhöõng gì ñöôïc taïo. Haønh coù hai: haønh vôùi voâ minh laøm duyeân, vaø haønh ñöôïc noùi trong kinh ñieån vôùi töø ngöõ saønkhaøra. Loaïi haønh thöù nhaát goàm saùu, laø thieän haønh, baát thieän haønh, vaø baát ñoäng haønh, thaân haønh, ngöõ haønh, yù haønh laø saùu thöù coù voâ minh laø duyeân. Taát caû caùc loaïi haønh naøy chæ laø tö taâm sôû thieän vaø baát thieän thuoäc theá gian. 

45. Nhöng loaïi haønh thöù hai goàm boán thöù, laø: caùc haønh phaùp höõu vi, caùc haønh do nghieäp sanh, caùc haønh phaùt sanh ra nghieäp, vaø haønh vôùi nghóa vaän toác (payogaøbhisankhaøra). Ñoù laø caùc thöù haønh maø kinh ñieån noùi ñeán. 

46. Taát caû caùc phaùp coù ñieàu kieän, nhö trong caâu "Chö haønh voâ thöôøng", goïi laø haønh vôùi nghóa caùi ñöôïc taïo taùc (höõu vi). Trong Luaän, caùc phaùp saéc laø voâ saéc thuoäc ba coõi, do nghieäp sinh thì goïi laø haønh theo nghóa nghieäp sôû-taïo. Caùc haønh naøy cuõng naèm trong loaïi "chö haønh voâ thöôøng. Trong kinh ñieån khoâng coù phaân bieät hai loaïi haønh naøy. Caùc haønh phaùt sinh nghieäp laø tö taâm sôû thieän baát thieän thuoäc ba coõi. Loaïi naøy ñöôïc noùi ñeán trong kinh nhö sau: "Naøy caùc tyû kheo, ngöôøi naøy, do voâ minh, taïo caùc phöôùc nghieäp" (S. ii,82) Coøn haønh vôùi nghóa vaän toác laø caùi naêng löïc taâm lyù vaø vaät lyù ñöôïc noùi trong kinh nhö sau: "Baùnh xe sau khi ñaõ quay heát caùi ñaø cuûa noù, ñöùng yeân laïi nhö theå bò daùn chaët". (A. i,112). 

47. Coøn nhieàu loaïi haønh khaùc ñöôïc noùi trong kinh, nhö: "Khi moät tyû kheo ñaéc ñònh dieät thoï töôûng, naøy Visaøkha, tröôùc heát ngöõ haønh ngöng, roài ñeán thaân haønh, roài ñeán yù haønh". (M. i, 302). Nhöng khoâng coù loaïi naøo laø khoâng bao haøm tính chaát höõu vi, nghóa laø coù ñöôïc taïo taùc. 

48. Nhöõng gì tieáp theo: "Haønh duyeân thöùc" v.v.. neân hieåu nhö ñaõ noùi treân. ÔÛ ñaây chæ giaûi thích nhöõng gì chöa ñöôïc giaûi thích: Thöùc laø nhaän bieát. Danh nama laø nghieâng veà moät ñoái töôïng, Saéc ruøpa, laø böùc baùch, ruppati. Goïi laø xöù aøyatana, vì noù cung öùng caùc nguoàn goác (xuaát xöù), vaø noù tieáp tuïc daãn tôùi tröôùc nhöõng caùi ñaõ bò noù kích ñoäng. Xuùc laø sôø chaïm. Thoï laø caûm nhaän. AÙi laø khao khaùt. Thuû laø baùm laáy. Höõu laø trôû thaønh vaø laøm cho coù maët. Sanh laø haønh vi sinh ra. Giaø laø taêng tröôûng tuoåi taùc. Cheát laø qua ñoù höõu tình heát soáng. Saàu laø buoàn trong loøng. Bi laø khoùc loùc. Khoå laø laøm cho höõu tình ñau ñôùn, hoaëc vì noù ngaáu nghieán höõu tình theo hai kieåu laø sanh vaø truù. Traïng thaùi cuûa moät taâm buoàn khoå goïi laø öu. Noãi tuyeät voïng lôùn lao goïi laø naõo. 

49. "Do duyeân voâ minh, coù haønh":chöõ naøy nghóa laø "ñöôïc sanh ra". Töø "haønh duyeân thöùc" cho ñeán cuoái caàn hieåu töông töï. 

50. "Nhö vaäy" coù nghóa laø quaù trình ñaõ ñöôïc dieãn taû ôû treân. Baèng töø ngöõ aáy, ngaøi chæ raèng chính do voâ minh, v.v. laøm nhaân, chöù khoâng do taïo taùc cuûa moät thöôïng ñeá, maø "coù söï sanh khôûi toaøn boä khoå uaån naøy". Toaøn boä laø khoâng pha laãn, thuaàn tuùy, hoaøn toaøn. Khoå uaån laø toaøn theå ñoàng khoå, khoâng phaûi ngaõ, khoâng ñeïp, khoâng vui... (löôïc). 

Treân ñaây laø trình baøy veà yù nghóa. 

51. Veà tính chaát, v.v.. Voâ minh coù ñaëc tính laø khoâng bieát. Nhieäm vuï noù laø roái ren. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï khuaát laáp. Nhaân gaàn cuûa noù laø laäu hoaëc. Haønh coù ñaëc tính laø taïo taùc. Nhieäm vuï noù laø doàn chöùa. Noù ñöôïc bieåu meän baèng yù muoán. Nhaân gaàn cuûa noù laø voâ minh. Thöùc coù ñaëc tính laø nhaän bieát. Nhieäm vuï noù laø ñi tröôùc, daãn hieän baèng yù muoán. Nhaân gaàn cuûa noù laø voâ minh. Thöùc coù ñaëc tính nhaän bieát. Nhieäm vuï noù laø ñi tröôùc, daãn ñaàu. (Xem Dhp. 1). Noù ñöôïc bieåu hieän baèng kieát sanh. Nhaân gaàn noù laø haønh, hoaëc caên, traàn. Danh coù ñaëc tính nghieâng veà phiaù (nantati). Nhieäm vuï noù laø keát hôïp. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï baát-khaû-phaân cuûa caùc yeáu toá laøm neân noù, töùc ba uaån thoï, töôûng vaø haønh. Nhaân gaàn noù laø thöùc. Saéc coù ñaëc tính laø bò quaáy raày. Nhieäm vuï noù laø bò phaân taùn. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng tính baát ñònh (voâ kyù) veà phöông dieän ñaïo ñöùc. Nhaân gaàn noù laø thöùc. Saùu xöù coù ñaëc tính laø taùc ñoäng. Nhieäm vuï noù laø thaáy, v.v. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng caên vaø moân. Nhaân gaàn noù laø danh-saéc. Xuùc coù ñaëc tính laø sôø chaïm. Nhieäm vuï noù laø chaïm xuùc. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng gaëp gôõ giöõa noäi xöù, ngoaïi xöù vaø thöùc. Nhaân gaàn noù laø saùu xöù. Thoï coù ñaëc tính laø caûm nhaän, kinh nghieäm. Nhieäm vuï noù laø khai thaùc kích ñoäng cuûa ngoaïi giôùi. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng laïc vaø khoå. Nhaân gaàn noù laø xuùc. AÙi coù ñaëc tính laø laøm nhaân cho khoå. Nhieäm vuï noù laø thích thuù. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoâng bieát chaùn. Nhaân gaàn noù laø laïc thoï. Thuû coù ñaëc tính laø caûm nhaän. Nhieäm vuï noù laø khoâng buoâng ra. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng hình thöùc aùi maõnh lieät vaø baèng taø kieán. Nhaân gaàn noù laø aùi. Höõu coù ñaëc tính laø nghieäp vaø quaû cuûa nghieäp. Nhieäm vuï noù laø laøm cho trôû thaønh, vaø trôû thaønh. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng thieän, baát thieän vaø baát ñònh. Nhaân gaàn noù laø thuû. Sanh, v.v.. ñaõ noùi trong phaàn moâ taû veà Ñeá (Chöông XVI, ñoaïn 32). 

52. Veà loaïi: Voâ minh chæ coù moät, keå veà tính khoâng bieát, khoâng thaáy. Noù thuoäc hai loaïi, laø phi thuyeát vaø taø thuyeát, hoaëc caàn nhaéc baûo vaø khoâng caàn. 

[Chuù thích "phi thuyeát" laø khoâng bieát veà khoå v.v. "Taø thuyeát" laø ñaøo töôûng, nhö baát tinh cho laø tinh v.v. Hoaëc "phi thuyeát laø khoâng töông öùng taø kieán, coøn "taø thuyeát" laø töông öùng taø kieán -- Pm 751. Caùch duøng chöõ Paripaøde vôùi nghóa "lyù thuyeát" ít thaáy trong Paøli, nhöng ñöôïc thaáy trong Sanskrit. Moät caùch hieåu nöõa veà hai danh töø naøy laø "baát khaû tri" vaø "meâ tín dò ñoan" (xem Ch. XIV, 163 vaø 167)].

53. Haønh chæ coù moät moät khi chæ caùc phaùp höõu laäu, caùc phaùp coù baûn chaát cuûa quaû baùo, ñöa ñeán kieát söø, thuoäc theá gian, baát ñònh, höõu vi, höõu nhaân vaø voâ nhaân, vaân vaân. Haønh thuoäc hai loaïi, laø thieän vaø baát thieän, höõu haïn vaø ñaïi haønh, thaáp vaø trung bình, chaéc chaén sai, vaø baát ñònh. Haønh thuoäc ba loaïi, laø phöôùc haønh, phi phöôùc haønh vaø baát ñoäng haønh. Haønh boán loaïi laø ñöa ñeán boán loaïi sanh. Haønh naêm loaïi laø ñöa ñeán naêm thuù (coõi taùi sinh). 

54. Thöùc moät loaïi laø theá gian, dò thuïc, v.v.. Noù thuoäc hai loaïi, laø höõu nhaân vaø voâ nhaân, v.v.. Ba loaïi, bao haøm trong ba höõu, töông öng ba thoï, hoaëc ba loaïi laø haønh coù ba nhaân, hai nhaân vaø khoâng nhaân. Haønh thuoäc boán loaïi tuøy theo boán sanh, vaø naêm loaïi theo naêm thuù. 

55. Danh-saéc thuoäc moät loaïi vì tuøy thuoäc thöùc, vaø coù nghieäp laøm duyeân cho noù. Thuoäc hai loaïi laø coù ñoái töôïng (danh) vaø khoâng ñoái töôïng (saéc), coù ba loaïi quaù khöù hieän taïi vò lai. Boán vaø naêm loaïi, tuøy boán sanh naêm thuù. 

56. Saùu xöù coù moät loaïi, keå nhö laø nguoàn goác vaø choã gaëp gôõ. Noù thuoäc hai loaïi, laø tính saéc vaø thöùc (cuûa caên). Ba loaïi laø coù traàn caûnh tieáp caän, khoâng tieáp caän, vaø khoâng caû hai tröôøng hôïp (xem ch.14, 46). Boán vaø naêm loaïi, tuøy boán sanh, naêm thuù. 

Veà caùc loaïi cuûa xuùc, v.v. caàn ñöôïc hieåu töông töï. 

57. Veà vieäc ñònh roõ caùc chi phaàn: Saàu, bi v.v. ÔÛ ñaây ñöôïc noùi ñeå chöùng minh raèng baùnh xe sinh töû khoâng bao giôø ngöng, vì nhöõng saàu, bi, khoå naøy phaùt sinh nôi ngöôøi ngu bò giaø cheát chi phoái, nhö Kinh daïy: "naøy caùc tyû kheo, keû voâ vaên phaøm phu khi thaân caûm thoï khoå, thì saàu öu bi khôûi leân, ñaám ngöïc khoùc than, thaát voïng eâ cheà". Vaø khi nhöõng thöù naøy coøn tieáp dieãn thì voâ minh vaãn tieáp tuïc daøi daøi, baùnh xe sinh töû tieáp tuïc voøng quay cuûa noù: "Voâ minh ñöa ñeán haønh" v.v.. Bôûi theá maø nhöõng chi phaàn cuûa Duyeân khôûi caàn ñöôïc hieåu laø goàm 12, baèng caùch xem Saàu, bi khoå öu naõo cuøng vôùi giaø cheát laø moät toùm taét. 

Treân ñaây laø ñònh nghóa caùc chi phaàn cuûa Duyeân sinh. 

58. Phaàn treân laø söï trình baøy vaén taét. Phöông phaùp sau ñaây laø trình baøy chi tieát. 

III. Chi Tieát 

Voâ minh: Theo kinh ñieån, voâ minh laø khoâng bieát boán chaân lyù. Theo A tyø ñaøm, laø khoâng bieát taùm thöù: "ÔÛ ñaây, gì laø voâ minh? Ñoù laø khoâng bieát khoå, khoâng bieát khoå dieät, khoâng bieát khoå dieät ñaïo, khoâng bieát khoå dieät ñaïo. Khoâng bieát quaù khöù, khoâng bieát vò lai, khoâng bieát quaù khöù vò lai, khoâng bieát Duyeân khôûi vaø caùc phaùp duyeân khôûi" (Dhs. 1162) 

59. Trong khi söï voâ tri veà baát cöù gì ôû ngoaøi hai chaân lyù sieâu theá (dieät, ñaïo) cuõng coù theå khôûi leân keå nhö ñoái töôïng (xem ñoaïn 102), thì ôû ñaây, voâ minh aùm chæ söï khuaát laáp veà phöông dieän chuû theå, vì khi khôûi leân, noù ngaên che chaân lyù veà khoå, ngaên söï thaâm nhaäp töôùng vaø duïng cuûa chaân lyù aáy, cuõng nhö cuûa taäp, dieät, ñaïo; naêm uaån ñaõ qua goïi laø quaù khöù, naêm uaån saép ñeán laø vò lai, caû hai thöù naøy goïi laø quaù khöù vò lai. Y duyeân taùnh vaø caùc phaùp duyeân khôûi goïi laø Duyeân khôûi vaø caùc phaùp duyeân khôûi (hay duyeân sinh)... taát caû thöù aáy ñeàu bò che laáp, khoâng cho thaáy nhöõng nhieäm vuï caù bieät (duïng) vaø caùc ñaëc tính chaân thöïc cuûa chuùng nhö: "Ñaây laø voâ minh, ñaây laø haønh.." 

60. Haønh laø saùu thöù haønh ñaõ noùi vaén taét ôû treân, ñoaïn 44. Noùi chi tieát thì, ba thöù ñaàu bao goàm 29 taâm sôû (haønh): 13 phöôùc haønh laø taùm thieän taâm duïc giôùi trong khi boá thí trì giôùi, v.v.. vaø naêm phöôùc haønh thuoäc saéc giôùi, phaùt sinh do tu thieàn; 12 Phi phöôùc haønh laø 12 taâm sôû baát thieän phaùt sinh khi saùt sanh, v.v. vaø boán baát ñoäng haønh goàm boán thieän taâm töông öng boán voâ saéc, khôûi leân trong khi tu boán ñònh voâ saéc. 

61. Veà ba thöù haønh sau: thaân haønh laø nhöõng taïo taùc coá yù cuûa thaân, ngöõ haønh laø taïo taùc coá yù cuûa lôøi, yù haønh laø taïo taùc coá yù cuûa taâm. Boä ba naøy ñöôïc noùi ñeå chæ raèng, vaøo luùc nghieäp tích luõy, caùc phöôùc haønh, phi phöôùc haønh, v.v.. sanh khôûi qua ba caùi cöûa nghieäp aáy. Ñoái vôùi taùm thieän taâm duïc giôùi vaø 12 baát thieän, chuùng laø thaân haønh khi khôûi leân ôû cöûa thaân, vaø phaùt sinh, thaân bieåu (bodily intimation). Cuõng nhöõng haønh aáy ñöôïc goïi laø ngöõ haønh khi khôûi leân baèng lôøi, vaø phaùt sinh ngöõ bieåu. Nhöõng haønh lieân heä thaéng trí khoâng ñöôïc bao goàm ôû ñaây, vì khoâng laøm ñieàu kieän cho dò thuïc kieát sanh ñôøi sau. Vaø caùc haønh thuoäc traïo cöû cuõng theá, khoâng ñöôïc bao goàm vì chuùng khoâng ñöôïc laøm duyeân cho kieát sanh. Tuy vaäy, taát caû nhöõng haønh naøy ñeàu coù voâ minh laøm duyeân. Taát caû 29 haønh ñeàu goïi laø yù haønh khi khôûi leân ôû cöûa taâm yù, khoâng phaùt sinh loaïi bieåu naøo. Vaäy boä ba naøy cuõng thuoäc boä ba noùi treân, vaø veà phöông dieän yù nghóa thì ta coù theå hieåu voâ minh laø duyeân cho caùc phöôùc haønh, phi phöôùc haønh maø thoâi. 

62. Ngöôøi ta coù theå ñaët caâu hoûi: Laøm sao bieát nhöõng haønh naøy laø do duyeân voâ minh? Traû lôøi laø, vì chuùng coù maët khi voâ minh coù maët. Vì, khi söï khoâng bieát khoå v.v., chöa ñöôïc töø boû, thì con ngöôøi xem caùi khoå trong voøng taùi sinh laø vui, vaø lao vaøo ba loaïi haønh laøm nhaân cho khoå aáy. Do khoâng bieát nguoàn goác khoå, noù lao vaøo caùc haønh lieân heä tham aùi, maø chính laø nhaân cho khoå, vaø noù töôûng töôïng chuùng laø nhaân cuûa vui. Vaø do khoâng bieát dieät vaø ñaïo, noù nhaän laàm söï chaám döùt khoå naèm ôû moät coõi naøo ñoù, nhö theá giôùi Phaïm thieân, trong khi ñoù khoâng thöïc laø Dieät, vaø noù nhaän laàm con ñöôøng dieät khoå laø ôû trong vieäc teá leã, eùp xaùc khoå haïnh, caàu ñöôïc baát töû... trong khi thöïc teá thì khoâng phaûi vaäy. 

63. Laïi nöõa, söï khoâng töø boû voâ minh veà boán chaân lyù laïi coøn ngaên che khoâng cho con ngöôøi thaáy laø khoå nôi loaïi khoå ñöôïc goïi laø "quaû baùo cuûa coâng ñöùc" ñaày nhöõng nguy haïi khôûi töø sanh giaø beänh cheát, bôûi theá noù lao vaøo caùc haønh coâng ñöùc (phöôùc nghieäp) thuoäc thaân, khaåu, yù ñeå chuoác laáy caùi khoå kia, nhö ngöôøi vì khaùt khao thieân nöõ maø nhaûy xuoáng moõm ñaù. Cuõng vaäy, vì khoâng thaáy quaû baùo coâng ñöùc ñöôïc xem laø vui aáy, cuoái cuøng seõ ñem laïi caùi khoå lôùn do söï xoay vaàn bieán dòch, vaø do ít thoûa maõn, ngöôøi kia lao vaøo caùc phöôùc haønh thuoäc loaïi ñaõ taû, gioáng nhö con thieâu thaân lao vaøo ñeøn, nhö keû tham maät lieám löôõi dao. Cuõng vaäy, vì khoâng thaáy nguy hieåm trong naêm moùn duïc vaø haäu quaû cuûa ñam meâ, vì bò phieàn naõo thaéng löôùt, ngöôøi kia lao vaøo caùc haønh phi coâng ñöùc baèng thaân, lôøi, yù nhö ñöùa treû boác phaân maø chôi, nhö keû muoán cheát aên ñoäc döôïc. Cuõng vaäy, vì khoâng bieát khoå do haønh vaø khoå do bieán dòch tieàm aån trong nghieäp dò thuïc ôû voâ saéc giôùi, nhaän laàm ñoù laø thöôøng, laïc, ngöôøi ta lao vaøo caùc baát ñoäng haønh nghóa laø yù haønh, heät nhö keû laïc ñöôøng ñi vaøo ñoâ thò cuûa ma quyû. 

64. Bôûi vaäy, haønh chæ hieän höõu khi coù maët voâ minh, haønh khoâng hieän höõu khi voâ minh khoâng hieän höõu. Nhö theá ta coù theå bieát haønh coù voâ minh laøm duyeân cho chuùng. Ñieàu naøy ñöôïc Kinh daïy nhö sau: "Naøy caùc tyû kheo, vì khoâng bieát, vì voâ minh, vò aáy laøm caùc phöôùc haønh, phi phöôùc haønh, baát ñoäng haønh. Khi voâ minh cuûa moät vò tyû kheo ñaõ ñöôïc töø boû, minh sanh khôûi. Naøy caùc tyû kheo, vôùi söï ñoaïn haïn cuûa voâ minh vaø sanh khôûi cuûa mình, vò aáy khoâng laøm ngay caû ñeán phöôùc haønh" (S. ii,82) 

65. ÔÛ ñaây ngöôøi ta coù theå baûo: Thì ta haõy ñoàng yù laø voâ minh laøm duyeân cho caùc haønh. Nhöng caàn xaùc ñònh noù laøm duyeân cho nhöõng haønh naøo, vaø baèng caùch naøo. Sau ñaây seõ traû lôøi. Ñöùc Theá toân ñaõ daïy coù 24 duyeân nhö sau: 

Hai Möôi Boán Duyeân 

66. Moät laø nhaân duyeân, hai laø sô duyeân duyeân, ba laø taêng thöôïng duyeân, boán laø voâ giaùn duyeân, naêm laø ñaúng voâ gian duyeân, saùu laø caâu sanh duyeân, baûy laø hoã töông duyeân, taùm laø yù chí duyeân, chín laø thaân yù duyeân, möôøi laø tieân sanh duyeân, 11- haäu sanh duyeân, 12- taäp haønh duyeân, 13- nghieäp duyeân, 14- dò thuïc duyeân, 15- thöïc duyeân, 16- caên duyeân, 17- thuyeàn duyeân, 18- ñaïo duyeân, 19- töông öng duyeân, 20- Baát töông öng duyeân, 21- Höõu duyeân, 22- Phi höõu duyeân, 23- Ly khö duyeân, 24- Baát ly khöù duyeân (Ptn1,1) 

67. Nhaân duyeân laø moät nhaân caên ñeå laøm ñieàu kieän. Nghóa laø noù laøm ñieàu kieän baèng caùch hieän höõu nhö caùi nhaân caên baûn (nhö ñieàu kieän "aét coù" trong toaùn hoïc). Phöông phaùp giaûi thích töông töï cuøng aùp duïng cho nhöõng duyeân keá tieáp. 

Nhaân (heru) laø danh töø chæ thaønh phaàn cuûa moät tam ñoaïn luaän: toân, nhaân, duï. Nhöng trong giaùo lyù, khi noùi "caùc phaùp sanh töø moät nhaân" thì nhaân naøy laø moät lyù do (kaørara), vaø khi noùi "ba thieân caên, ba baát thieän caên" chì caên (nhaân) ñaây chæ goác reã. Chöõ nhaân trong nhaân duyeân coù nghóa naøy. 

68. Duyeân (paccaya): keát quaû sinh töû nôi noù, thì goïi noù laø moät duyeân. Khi A caàn thieát cho söï coù maët cuûa B, thì ta noùi A laø duyeân cho B. Nhöng veà tính chaát, thì duyeân coù ñaëc tính giuùp ñôõ, yeáu toá naøo giuùp cho söï sanh khôûi moät yeáu toá khaùc, thì yeáu toá giuùp ñôõ aáy goïi laø duyeân. 

Do vaäy, vì noù laø moät nhaân vôùi yù nghóa goác reã, vaø laø moät duyeân vôùi yù nghóa trôï giuùp, noùi goïn, moät yeáu toá trôï giuùp baèng caùch laøm goác reã, neân goïi noù laø nhaân duyeân (ñieàu kieän goác) 

69. Moät vaøi baäc thaày muoán giaûi thích raèng, nhaân duyeân laø caùi taïo neân tính chaát thieän, v.v. nôi caùi gì thieän, v.v.. nhö hoät luùa ñoái vôùi caây luùa, maøu ngoïc ñoái vôùi vieân ngoïc. Nhöng neáu vaäy, thì nhaân duyeân khoâng aùp duïng cho vaät chaát vì khoâng coù gì laø thieän hay baát thieän nôi vaät chaát. Theá maø vaät chaát vaãn coù nhaân duyeân, nhö ñaõ ñöôïc noùi: "Nhaân duyeân laø ñieàu kieän goác cho caùc phaùp caàn ñieàu kieän goác, vaø cho caùc loaïi vaät chaát caàn ñieàu kieän goác". Laïi nöõa, tính baát ñònh cuûa caùc taâm voâ nhaân ñöôïc laäp khoâng caàn nhaân duyeân. Coøn tính thieän, v.v. cuûa caùc taâm höõu nhaân thì lieân keát vôùi nhö lyù taùc yù v.v. chöù khoâng phaûi vôùi nhaân duyeân töông öng laø töï tính, thì tính voâ tham ôû trong caùc phaùp töông öng vôùi voâ tham phaûi hoaëc thieän hoaëc baát ñònh maø thoâi. Nhöng vì noù tham coù theå laø caû hai, neân luaän naøy khoâng vöõng laém. 

70. Nhöng neáu hieåu danh töø "goác" trong "ñieàu kieän goác" laø beàn vöõng (chöù khoâng phaûi thieän baát thieän gì raùo) thì khoâng coù maâu thuaãn. Caùi gì coù moät ñieàu kieän goác thì chaéc chaén, beàn vöõng nhö caây coù goác, coøn caùi gì khoâng coù nhaân duyeân hay ñieàu kieän goác, nhö reâu vôùi reã khoâng baèng haït meø, thì khoâng beàn. Do vaäy, caùi gì trôï giuùp maø taïo neân söï vöõng chaûi nhö caùi goác, ñöôïc xem laø nhaân duyeân 

71. Moät phaùp trôï giuùp baèng caùch laøm ñoái töôïng, goïi laø ñieàu kieän sôû duyeân. Khoâng coù phaùp naøo khoâng laø ñieàu kieän sôû duyeân, vì Kinh daïy: "Saéc xöù laø duyeân keå nhö duyeân sôû duyeân cho nhaõn thöùc giôùi", vaø keát luaän: "Khi baát cöù phaùp naøo, taâm vaø taâm sôû, khôûi leân tuøy thuoäc moät phaùp naøo khaùc, thì phaùp sau naøy laø duyeân sôû duyeân cho phaùp tröôùc" (Pin I.1). Cuõng nhö ngöôøi yeáu ñöùng vöõng nhôø caây gaäy, caùc phaùp taâm vaø taâm sôû khôûi leân nhôø söï coù maët cuûa saéc phaùp, v.v. laøm ñoái töôïng. Vaäy, taát caû caùc phaùp ñoái töôïng cuûa taâm vaø taâm sôû ñeàu laø duyeân sôû duyeân. 

72. Moät phaùp trôï löïc vôùi nghóa troåi baät, goïi laø duyeân taêng thöôïng. Coù hai loaïi laø caâu sanh taêng thöôïng vaø sôû duyeân taêng thöôïng. Do ñoaïn: "Taêng thöôïng tinh taán laø moät duyeân, keå nhö duyeân taêng thöôïng cho caùc phaùp töông öng vôùi tinh taán vaø cho caùc loaïi saéc sinh töø ñaáy", chính boán phaùp duïc, nhaát taâm, tinh taán vaø traïch phaùp laø duyeân taêng thöôïng, nhöng khoâng caâu sanh, vì khi taâm sanh khôûi maø duïc laø tieàn ñaïo thì chính duïc chöù khoâng phaûi caùc phaùp kia laø taêng thöôïng. Nhaát taâm, tinh taán vaø traïch phaùp cuõng theá. Nhöng phaùp naøo, nhôø ñaët taàm quan troïng nôi noù maø caùc voâ saéc phaùp sanh khôûi, thì goïi laø sôû duyeân taêng thöôïng cho chuùng. 

73. Moät phaùp trôï löïc baèng caùch ôû gaàn keà, goïi laø duyeân voâ giaùn. Moät phaùp trôï löïc baèng caùch tieáp noái laø duyeân ñaúng voâ giaùn. Giaûi thích veà hai duyeân naøy raát daøi doøng, coù theå toùm taét nhö sau. Thöù töï thoâng thöôøng cuûa thöùc khôûi ñaàu laø yù giôùi tieáp caän sau nhaõn thöùc, yù thöùc giôùi tieáp sau yù giôùi. Y Ù giôùi chæ ñöôïc thaønh laäp nhôø moät duyeân ñi tröôùc noù maø thoâi, khoâng coù caùch naøo khaùc. Do vaäy, moät phaùp naøo coù theå laøm sanh khôûi moät loaïi thöùc töông öùng gaàn keà sau noù, thì goïi laø duyeân voâ giaùn. Bôûi vaäy, Luaän noùi: "Voâ giaùn duyeân: nhaõn thöùc vaø caùc phaùp töông öng laø duyeân, keå nhö duyeân voâ giaùn, cho yù giôùi vaø caùc phaùp töông öng" (Ptn1, 2) 

74. Duyeân ñaúng voâ giaùn cuõng nhö voâ giaùn, chæ khaùc treân danh töï. 

75. Moät vaøi baäc thaày (tröôûng laõo Revata) cho taàng voâ giaùn aùm chæ söï tieáp caän veà quaû baùo, coøn ñaúng voâ giaùn chæ söï tieáp caän veà thôøi gian. Nhöng ñieàu naøy töông phaûn vôùi nhöõng lôøi nhö: "Thieän taâm thuoäc phi töôûng phi phi töôûng xöù nôi ngöôøi vöøa xuaát khoûi ñònh Dieät thoï töôûng, laø moät duyeân, keå nhö duyeân ñaúng voâ giaùn cho taâm ñaéc quaû" (Ptn1, 60) 

76. Veà ñieåm naøy, coù ngöôøi noùi: "Khaû naêng phaùt sinh quaû baùo cuûa caùc phaùp khoâng bò giaûm thieåu, nhöng aûnh höôûng cuûa thieân taäp laøm cho caùc phaùp khoâng theå khôûi leân tieáp nhau". Nhöng ñieàu naøy chæ laäp raèng khoâng coù söï tieáp caän veà thôøi gian, vaø chuùng ta cuõng noùi töông töï. Nhöng vì khoâng coù tieáp caän veà thôøi gian, neân tình traïng ñaúng voâ giaùn khoâng theå xaûy ra (theo hoï), vì hoï tin töôûng raèng duyeân ñaúng voâ giaùn caàn coù söï tieáp caän veà thôøi gian. Thay vì chaáp nhaän moät giaûi thích sai laïc nhö theá, ta neân xem söï khaùc bieät chæ laø veà töø chöù khoâng veà yù nghóa. Taïi sao? Do khoâng coù khoaûng caùch veà chuùng, neân noùi laø voâ giaùn, chuùng khoâng coù moät khe hôû naøo ôû giöõ vì ngay caû söï phaân bieät veà hieän höõu ñoàng thôøi cuõng khoâng, neân chuùng laø ñaúng voâ giaùn. 

[Chuù thích: Voâ giaùn duyeân laø khaû naêng laøm sinh khôûi tieáp ngay sau ñoù, vì khoâng coù khe hôû giöõa söï dieät cuûa caùi tröôùc vaø söï sanh ra cuûa caùi sau. Ñaúng voâ giaùn laø khaû naêng laøm sinh khôûi do tieán gaàn moät phaùp laïi chính noù, hoaøn toaøn khoâng coù khe hôû ñeå coù theå noùi caùi naøy ôû döôùi, treân, hay xung quanh caùi kia. Vì khoâng coù söï ñoàng thôøi hieän höõu nhö trong tröôøng hôïp caùc thaønh phaàn cuûa caùc uaån, vì khoâng coù söï ñoàng vò trí cuûa duyeân vaø caùi do duyeân sinh, neân goïi laø ñaúng voâ giaùn. vaø noùi chung, do söï voâ tö cuûa caùc phaùp, khi moät phaùp naøy vöøa ñöùt, hay vöøa hieän theo moät saéc thaùi naøo ñoù thì nhöõng phaùp khaùc cuõng coù ngay saéc thaùi ñaëc bieät aáy, vaø saéc thaùi naøy cuûa phaùp tröôùc goïi laø "khaû naêng laøm sinh khôûi"]. 

77. Moät phaùp naøo, trong khi sinh khôûi, giuùp cho moät phaùp khaùc baèng caùch laøm cho noù cuøng khôûi leân vôùi mình, thì phaùp aáy goïi laø duyeân caâu sanh, nhö ngoïn ñeàn ñoái vôùi söï chieáu saùng (vöøa baät ñeøn laø coù saùng). Vôùi caùc uaån voâ saéc, duyeân naøy coù saùu, nhö noùi: "Boán uaån voâ saéc laø duyeân caâu sanh cho laãn nhau. Boán ñaïi chuûng cuõng theá. Vaøo luùc nhaäp thai, danh vaø saéc laø duyeân caâu sanh cho nhau. Caùc taâm, taâm sôû laø duyeân caâu sanh cho caùc loaïi saéc do taâm sanh. Töù ñaïi laø duyeân caâu sanh cho saéc do töù ñaïi taïo. Saéc coù khi (vaøo luùc kieát sanh) laø duyeân caâu sanh, coù khi (khi ñang soáng) khoâng laø duyeân caâu sanh cho voâ saéc phaùp". (Ptn1, 3). Ñaây chæ noùi ñeán taâm cô. 

78. Moät phaùp trôï giuùp baèng caùch cuøng khôûi daäy vaø cuûng coá cho nhau, goïi laø duyeân hoã töông, nhö ba caây choáng cuûa moät caùi giaù ba chaân giuùp nhau ñöùng vöõng. Vôùi caùc uaån voâ saéc, duyeân hoã töông naøy coù ba: "Boán uaån voâ saéc laø duyeân hoã töông cho nhau, boán ñaïi chuûng laø duyeân hoã töông cho nhau; luùc nhaäp thai, danh vaø saéc laø duyeân hoã töông cho nhau". (Ptn1, 3) 

79. Moät phaùp trôï giuùp baèng caùch laøm neàn taûng vaø naâng ñôõ goïi laø duyeân yù chæ, nhö ñaát ñoái vôùi caây, giaù veõ ñoái vôùi böùc tranh v.v. Noù caàn ñöôïc hieåu theo caùch ñaõ noùi veà caâu sanh duyeân: "Boán uaån voâ saéc laø duyeân y chæ cho nhau... " Tröø tröôøng hôïp cuoái (xem 77) laø: "Nhaõn xöù laø duyeân y chæ cho nhaõn thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng, nhö tæ thieät thaân xöù laø duyeân y chæ cho... thaân thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng. Saéc nhôø ñoù yù giôùi vaø yù thöùc giôùi khôûi leân, thì goïi laø duyeân y chæ cho yù giôùi, yù thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng. 

80. Moät phaùp trôï giuùp baèng caùch laøm moät lyù do raát maïnh cho phaùp kia sanh khôûi, thì goïi laø duyeân thaân y cho phaùp kia. Coù ba thöù laø sôû duyeân thaân y, voâ giaùn thaân y vaø töï nhieân thaân y. 

81. Sôû duyeân thaân y khoâng khaùc sôû duyeân taêng thöôïng, nhö khi noùi: "Sau khi boá thí, trì giôùi, moät ngöôøi xem ñieàu ñoù laø raát quan troïng, oân laïi vieäc laøm aáy. Vò aáy xem troïng vaø quan saùt caùc ñieàu thieän ñaõ laøm töø tröôùc. Sau khi xuaát thieàn, thieàn giaû xem thieàn laø quan troïng vaø quaùn saùt thieàn. Nhöõng baäc höõu hoïc xem chuyeån taùnh laø quan troïng, quaùn saùt chuyeån taùnh; xem thanh tònh laø quan troïng vaø quaùn saùt thanh tònh; sau khi ra khoûi ñaïo loä, xem ñaïo loä quan troïng vaø quaùn saùt noù". 

[Chuù thích: Chuyeån taùnh laø taâm ñi tröôùc ñaïo taâm, aùp duïng cho döï löu. Thanh tònh laø ñaït ñeán moät ñaïo loä cao hôn, aùp duïng cho Nhaát lai, Baát hoaøn].

82. Voâ giaùn thaân y cuõng nhö voâ giaùn duyeân, nhö ñöôïc noùi: "Caùc uaån thieän ñi tröôùc laø thaân y duyeân cho caùc uaån theo sau" (Ptn1,165). Nhöng söï trình baøy ôû ñaây coù khaùc: "Nhaõn thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng laø duyeân voâ giaùn cho yù giôùi vaø caùc phaùp töông öng", maëc duø yù nghóa chæ laø moät. Tuy vaäy, voâ giaùn coù theå hieåu laø khaû naêng laøm sanh khôûi moät taâm töông öng keá tieáp, coøn thaân y laø tính caùch maïnh meõ cuûa taâm tröôùc trong vieäc laøm sanh khôûi taâm sau. 

83. Vì trong khi ôû tröôøng hôïp nhaân duyeân vaø caùc duyeân khaùc, taâm coù theå khôûi khoâng caàn nhöõng duyeân naøy, thì ôû ñaây khoâng theå coù söï khôûi taâm neáu khoâng coù moät duyeân voâ giaùn ñi tröôùc, bôûi theá ñaáy laø moät duyeân raát maïnh. Vaäy, söï khaùc bieät coù theå hieåu nhö sau. Duyeân voâ giaùn laøm khôûi leân moät taâm töông öng tieáp noù, coøn duyeân voâ giaùn thaân y laø moät lyù do maïnh. 

84. Veà töï nhieân thaân y, laø ñieàu kieän vöøa laø thaân y, vöøa töï nhieân. Tín, giôùi, phaùt sinh nôi moät ngöôøi, hay khí haäu, thöïc phaåm quen thuoäc cho moät ngöôøi, goïi laø töï nhieân. Hoaëc, töï nhieân thaân y coù nghóa laø do töï nhieân laøm thaân y; noù khoâng laãn vôùi sôû duyeân vaø voâ giaùn. Coù nhieàu thöù, nhö sau: "Töï nhieân thaân y: Vôùi tín laøm duyeân thaân y, moät ngöôøi boá thí, trì giôùi, tuaân giöõ taùm trai giôùi, phaùt sinh thieân, tueä, ñaïo, thaéng trí, thieân chuùng. Vôùi giôùi... ña vaên... thí... tueä laøm thaân y duyeân, moät ngöôøi phaùt sinh caùc thieän phaùp noùi treân, thì tín, giôùi, thí, vaên, tueä aáy goïi laø duyeân thaân y cho söï khôûi leân lieân tuïc cuûa tín giôùi thí vaên tueä". (Ptn1, 165). Naêm phaùp naøy goïi laø thaân y töï nhieân, vì chuùng vöøa töï nhieân vöøa laø thaân y vôùi nghóa moät lyù do maïnh. 

85. Moät phaùp trôï giuùp baèng caùch hieän höõu, khôûi leân tröôùc, goïi laø duyeân tieàn sanh. Coù 11 thöù, goàm naêm caên naêm traàn vaø taâm cô, nhö ñöôïc noùi: "Nhaõn caên laø duyeân tieân sanh cho nhaõn thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng. Cuõng vaäy vôùi nhó, tæ thieät thaân caên vaø saéc xöù, thanh höông vò xuùc xöù. Naêm thöù sau naøy laø duyeân tieàn sanh cho yù giôùi. Thaân vaät lyù laø caên cöù cho yù giôùi vaø yù thöùc giôùi sanh, laø duyeân tieàn sanh cho yù giôùi vaø caùc phaùp töông öng. Coøn vôùi yù thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng, thì coù khi (trong ñôøi soáng) saéc thaân laø duyeân tieàn sanh, coù khi (nhö trong giai ñoaïn kieát sanh) khoâng. 

86. Moät voâ saéc phaùp naøo, trong khi hieän höõu, hoã trôï cho caùc phaùp tieân sanh baèng caùch cuûng coá chuùng, thì goïi laø duyeân haäu sanh, nhö nöôùc möa cuûa nhöõng naêm keá giuùp cho caây coû moïc tröôùc ñoù töôi nhuaän (ví duï naøy theo Thaéng phaùp taäp yeáu). Do ñoù noùi: "Taâm vaø taâm sôû sanh sau, laø duyeân haäu sanh cho caùi thaân tieàn sanh". 

87. Moät phaùp trôï giuùp baèng caùch laøm cho caùc phaùp keá noù (voâ giaùn) coù hieäu löïc do laëp ñi laëp laïi, goïi laø duyeân taäp haønh, nhö söï laëp laïi nhieàu laàn moät ñoaïn saùch. Coù ba loaïi: toác haønh taâm thieän, baát thieän vaø duy taùc, nhö ñöôïc noùi: "Caùc thieän phaùp ñi tröôùc laø duyeân taäp haønh cho caùc thieän phaùp ñi sau. Cuõng vaäy, vôùi taát thieän vaø duy taùc". (Ptn1, 5). 

88. Moät phaùp trôï giuùp baèng moät haønh ñoäng can thieäp cuûa taâm, goïi laø nghieäp duyeân (karma condition). Coù hai: moät laø thieän baát thieän nghieäp taùc ñoäng töø moät thôøi gian khaùc, hai laø taát caû caùc nghieäp caâu sanh, nhö ñöôïc noùi: "Thieän vaø baát thieän nghieäp laø nghieäp duyeân cho caùc uaån dò thuïc vaø cho caùc loaïi saéc do nghieäp sanh. Caùc haønh caâu sanh laø ñieàu kieän thuoäc loaïi nghieäp duyeân cho caùc phaùp töông öng vaø cho caùc loaïi saéc sanh töø ñoù" (Ptn1 ,5). 

89. Moät phaùp dò thuïc naøo, baèng söï an tònh khoâng caàn noã löïc cuûa noù, trôï löïc cho söï an tònh voâ coâng duïng trong nhöõng phaùp khaùc, goïi laø duyeân dò thuïc. (Thaéng Phaùp Taäp Yeáu laáy ví duï gioù maùt laøm dòu loøng moät ngöôøi ngoài döôùi goác caây. Xem TPTY trang 76 taäp 2). Trong quaù trình moät ñôøi ngöôøi, dò thuïc laø moät duyeân cho caùc phaùp do noù sanh, coøn vaøo giai ñoaïn kieát sanh, noù laø duyeân cho caùc saéc do nghieäp sanh. ÔÛ caû hai tröôøng hôïp, dò thuïc laø duyeân cho caùc phaùp töông öng, nhö ñöôïc noùi: "Moät uaån dò thuïc baát ñònh laø duyeân dò thuïc cho ba uaån kia, vaø cho caùc saéc phaùp do taâm sanh. Vaøo giai ñoaïn kieát sanh, moät dò thuïc uaån baát ñònh laø di thuïc duyeân cho ba uaån... Ba uaån laø dò thuïc duyeân cho moät uaån... Hai uaån laø dò thuïc duyeân cho hai uaån vaø cho caùc saéc nghieäp sanh. Caû boán taâm uaån laø duyeân dò thuïc cho thaân caên". (Ptn1, 173). 

90. Boán loaïi thöùc aên giuùp cho caùc saéc, voâ saéc phaùp baèng caùch cuûng coá chuùng, goïi laø thöïc duyeân, nhö ñuôïc noùi: "Ñoaøn thöïc laø thöïc duyeân cho thaân xaùc. Voâ saéc thöïc laø thöïc duyeân cho caùc phaùp töông öng vaø caùc saéc töø ñaáy sanh" (Ptn1, 5). Nhöng trong phaàn Caâu hoûi laïi noùi: "Vaøo giai ñoaïn kieát sanh, thöïc toá baát ñònh dò thuïc laø thöïc duyeân cho caùc uaån töông öng vaø cho caùc loaïi saéc do nghieäp sanh". (Ptn1, 174) 

91. Ñeå ra ngoaøi nam vaø nöõ caên, hai möôi caên coøn laïi (xem Chöông XVI, 1) trôï giuùp theo nghóa taêng thöôïng, goïi laø caên duyeân. ÔÛ ñaây, maét tai muõi löôõi thaân laø duyeân cho caùc phaùp voâ saéc maø thoâi, nhöõng caên coøn laïi laø duyeân cho caû saéc, voâ saéc phaùp: "Nhaõn caên laø caên duyeân cho nhaõn thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng. Nhó tæ thieät thaân caên laø caên duyeân cho nhó tæ thieät thaân thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng. Saéc maïng caên laø caên duyeân cho caùc loaïi saéc do nghieäp sanh. Caùc voâ saéc caên laø caên duyeân cho caùc phaùp töông öng vaø caùc loaïi saéc sanh töø ñaáy" (Ptn1, 5-6). Nhöng trong ñoaïn Caâu hoûi laïi noùi: "Vaøo luùc kieát sanh, caùc caên baát ñònh dò thuïc laø caên duyeân cho caùc uaån töông öng, vaø cho caùc saéc do nghieäp sanh". 

92. Taát caû baûy thieàn chi xeáp loaïi theo thieän, v.v. (Baûy thieàn chi laø: Taâm, töù, hæ, laïc, öu, xaû, nhaát taâm), nhöõng thieàn chi naøo giuùp ñôõ theo nghóa taïo neân moät thieän phaùp, thì goïi laø thieàn duyeân: "Caùc thieàn chi laø thieàn duyeân cho caùc phaùp töông öng vôùi thieàn vaø cho caùc saéc phaùp caâu sanh" (Ptn1, 6). Nhöng ôû ñoaïn Caâu hoûi laïi noùi: "Vaøo luùc kieát sanh, caùc thieàn chi baát ñònh dò thuïc laø thieàn duyeân cho caùc uaån töông öng vaø cho caùc loaïi saéc do nghieäp sanh". (Ptn1, 175) 

93. Möôøi hai ñaïo chi xeáp theo thieän, v.v. trôï giuùp theo nghóa laøm moät loái thoaùt ra töø moät caùi gì, goïi laø ñaïo duyeân: "Caùc ñaïo chi laø ñieàu kieän thuoäc loaïi ñaïo duyeân cho caùc phaùp töông öng vaø caùc saéc sinh töø ñaáy". Trong Caâu hoûi laïi noùi: "Vaøo luùc kieát sanh, caùc ñaïo chi baát ñònh dò thuïc laø ñaïo duyeân cho caùc uaån töông öng vaø caùc saéc do nghieäp sanh" (Ptn1, 176) 

Nhöng hai duyeân naøy, thieàn vaø ñaïo duyeân, caàn hieåu laø khoâng aùp duïng cho caùc taâm voâ nhaân laø: yù giôùi, yù thöùc giôùi caâu höõu hæ, yù thöùc giôùi caâu höõu xaû, vaø naêm thöùc ñaàu caâu höõu laïc. (Taùm taâm naøy thuoäc thieän dò thuïc voâ nhaân); naêm thaân thöùc töông öng khoå, yù giôùi, yù thöùc giôùi, (baûy taâm naøy thuoäc baát thieän dò thuïc voâ nhaân); yù giôùi (nguõ moân höôùng), yù thöùc giôùi caâu höõu xaû (xaùc ñònh taâm), yù thöùc giôùi caâu höõu hæ (toác haønh taâm) ba taâm cuoái naøy laø voâ nhaân duy taùc. 

94. Caùc voâ saéc phaùp naøo trôï giuùp baèng caùch coù cuøng moät caên, traàn, khôûi, dieät thì goïi laø duyeân töông öng: "Boán voâ saéc uaån laø töông öng duyeân cho nhau" (Ptn1, 6) 

95. Saéc naøo giuùp cho caùc voâ saéc phaùp vaø voâ saéc phaùp naøo giuùp cho saéc phaùp, baèng caùch khoâng coù cuøng caên traàn khôûi dieät, thì gôïi laø baát töông öng duyeân. Coù ba loaïi: caâu sanh, haäu sanh vaø tieàn sanh, nhö ñöôïc noùi: "Caùc thieän uaån caâu sanh laø duyeân baát töông öng cho caùc loaïi saéc taâm sanh. Caùc taâm uaån thieän, haäu sanh laø duyeân baát töông öng cho caùi thaân tieàn sanh". Nhöng trong phaân tích veà caâu sanh coù noùi: " Vaøo luùc kieát sanh, caùc uaån dò thuïc baát ñònh laø duyeân baát töông öng cho saéc phaùp coù nghieäp sanh. Caùc taâm uaån laø baát töông öng duyeân cho thaân caên vaø thaân caên laø baát töông öng duyeân cho caùc taâm uaån". Nhöng tieàn sanh duyeân caàn ñöôïc hieåu laø nhaõn caên, nhæ tæ thieät thaân caên, nhö luaän noùi: "Nhaõn xöù tieàn sanh laø moät duyeân baát töông öng cho nhaõn thöùc... Thaân xöù laø duyeân baát töông öng cho thaân thöùc. Saéc caên laø duyeân baát töông öng cho caùc uaån baát ñònh dò thuïc vaø duy taùc... Saéc caên laø duyeân baát töông öng cho caùc uaån thieän... baát thieän" (Ptn1, 176-7) 

96. Moät phaùp naøo, baèng söï hieän höõu vôùi ñaëc tính truù, giuùp ñôõ cuûng coá moät phaùp töông töï, thì goïi laø höõu duyeân cho phaùp aáy. Coù baûy tröôøng hôïp höõu duyeân ñöôïc keå nhö sau: "Boán uaån voâ saéc laø höõu duyeân cho nhau. Boán ñaïi chuûng laø höõu duyeân cho nhau. Vaøo luùc nhaäp hai, danh saéc laø höõu duyeân cho nhau. Caùc taâm vaø taâm sôû laø höõu duyeân cho nhöõng saéc taâm sanh. Boán ñaïi chuûng laø höõu duyeân cho sôû taïo saéc. Nhaõn xöù laø höõu duyeân cho nhaõn thöùc giôùi vaø caùc phaùp töông öng. Nhæ tæ thieät thaân, saéc thanh höông vò xuùc cuõng vaäy. Naêm thöù sau laø höõu duyeân cho yù giôùi vaø töông öng. Saéc thaân laøm choã nöông cho yù giôùi vaø yù thöùc sanh khôûi, laø höõu duyeân cho yù giôùi, yù thöùc giôùi vaø töông öng" (Ptn1, 6). 

97. Trong ñoaïn Caâu hoûi, sau khi ñöa ra caùc duyeân caâu sanh, tieàn sanh, haäu sanh, thöïc vaø caên, veà caâu sanh, Luaän noùi: "Moät uaån laø höõu duyeân cho ba uaån vaø cho caùc saéc sanh töø ñaáy" (Ptn1, 178). Döôùi muïc tieàn sanh, moâ taû nhaõn tieàn sanh, v.v. Döôùi muïc haäu sanh, keå caùc taâm vaø taâm sôû nhö duyeân haäu sanh cho thaân xaùc. Döôùi muïc thöïc duyeân vaø caên duyeân thì:"Ñoaøn thöïc laø moät ñieàu kieän goïi laø höõu duyeân cho thaân xaùc, vaø saéc - maïng - caên laø höõu duyeân cho saéc nghieäp sanh" (Ptn1,178). 

98. Nhöõng voâ saéc phaùp naøo, baèng caùch chaám döùt tröôùc ñaõ trôï giuùp cho voâ soá caùc voâ saéc phaùp khôûi leân ngay sau ñoù, thì goïi laø duyeân phi höõu cho caùc phaùp sau, nhö ñöôïc noùi: "Caùc taâm vaø taâm sôû vöøa chaám döùt tröôùc, laø phi höõu duyeân cho nhöõng taâm vaø taâm sôû hieän taïi". 

99. Cuõng chính nhöõng taâm phaùp aáy, do chuùng trôï giuùp baèng caùch bieán maát, ñöôïc goïi laø ly khöù duyeân (disappearance condition), nhö ñöôïc noùi: "Nhöõng taâm vaø taâm sôû ñaõ bieán maát ngay tröôùc, laø ly khöù duyeân cho taâm vaø taâm sôû hieän taïi". 

100. Nhöõng phaùp laøm höõu duyeân, chính vì chuùng trôï giuùp baèng caùch khoâng bieán maát, neân cuõng goïi laø duyeân baát ly khöù (non-disappearance condition). Hoaëc, chæ ñeå cho vaên veû, ñaùp öùng nhu caàu öa vaên veû cuûa nhöõng ngöôøi ñaùng giaùo hoùa, nhö sau khi noùi voâ nhaân, laïi noùi theâm baát töông öng nhaân.