5 - Thieân Nhaõn Trí :Bieát Veà Soáng Vaø Cheát Cuûa Höõu Tình. 

72. Veà söï giaûi thích trí bieát söï soáng cheát cuûa chuùng sinh, kinh vaên nhö sau: "Vò aáy daãn taâm, höôùng taâm ñeán trí bieát veà söï cheát vaø taùi sinh cuûa chuùng sinh. Vôùi thieân nhaân thuaàn tònh sieâu nhaân, vò aáy thaáy chuùng sinh cheát vaø sinh trôû laïi, chòu soá phaän haï lieät hay cao sang ñeïp hay xaáu, haïnh phuùc hay baát haïnh, vò aáy hieåu bieát höõu tình ñi theo haïnh nghieäp cuûa chuùng: Nhöõng toân giaû chuùng sinh naøy taïo aùc nghieäp veà thaân, veà lôøi vaø veà yù, phæ baùng caùc baäc thaùnh, coù taø kieán, taïo nhöõng nghieäp theo taø kieán, sau khi thaân hoaïi maïng chung, ñaõ sanh vaøo coõi döõ, aùc thuù, ñoïa xöù, ñòa nguïc. Coøn nhöõng toân giaû chuùng sinh naøy, taïo nhöõng thieän nghieäp veà thaân, veà lôøi vaø veà yù, khoâng phæ baùng caùc baäc thaùnh, coù chaùnh kieán, taïo nhöõng nghieäp theo chaùnh kieán, sau khi thaân hoaïi maïng chung ñaõ sanh vaøo moät thieän thuù, thieân giôùi. Nhö vaäy vôùi thieân nhaõn thuaàn tònh sieâu nhaân, vò aáy thaáy chuùng sanh cheát vaø taùi sinh, ngöôøi haï lieät keû cao sang, ngöôøi ñeïp ñeõ keû thoâ xaáu, ngöôøi may maén keû baát haïnh ñeàu do haïnh nghieäp cuûa chuùng". (D. i, 82). ÔÛ ñaây "Trí bieát veà söï cheát vaø taùi sinh": Cutuøpataøtanaønaønaøya: Nghóa laø, caùi loaïi trí maø nhôø ñoù söï cheát vaø taùi sinh cuûa chuùng sinh ñöôïc bieát ñeán: Nghóa laø trí cuûa thieân nhaõn. Vò aáy daãn taâm höông taâm: vöøa daãn taâm chuaån bò vaø höôùng taâm chuaån bò (ñònh chuaån bò). "Vò aáy" laø Tyø kheo laøm coâng vieäc höôùng taâm daãn taâm ñoù. 

73. Thieân nhaõn: Vì noù gioáng nhö chö thieân, vì chö thieân coù thieân nhaõn laø caûm tính beùn nhaïy ñöôïc phaùt sinh do thieän haønh vaø khoâng bò chöôùng ngaïi vì ñaøm, maät maùu huyeát v.v... coù theå caûm thuï moät ñoái töôïng ôû raát xa vì khoâng coøn caáu ueá. Vaø con maét naøy goàm trong trí, ñöôïc phaùt sinh bôûi naêng löïc tinh taán tu haønh cuûa vò Tyø kheo cuõng gioáng nhö vaäy, cho neân noùi laø "Thieân nhaõn" bôûi vì gioáng vôùi chö thieân. Laïi nöõa, "Thieân" bôûi vì noù ñaït ñöôïc nhôø phaïm truù, vì noù coù phaïm truù laøm ñieåm töïa cho noù. Vaø noù laø "thieân nhaõn", vì noù chieáu aùnh saùng lôùn lao cuûa söï phaân bieät roõ raøng. Vaø noù thuoäc "chö thieân" bôûi vì noù coù moät phaïm vi roäng lôùn do thaáy ñöôïc caùc vaät saéc ñaèng sau nhöõng böùc töôøng... Noù laø con maét theo nghóa thaáy ñöôïc. Laïi nöõa, noù laø maét theo nghóa noù laøm phaän söï cuûa con maét. Noù "thuaàn tònh", vì noù laø moät nhaân cho söï thanh tònh tri kieán, do thaáy ñöôïc söï cheát vaø taùi sinh. 

74. Moät ngöôøi chæ thaáy ñöôïc söï cheát maø khoâng thaáy taùi sinh, thì chaáp nhaän ñoaïn kieán, vaø ngöôøi chæ coù thaáy taùi sinh maø khoâng thaáy söï cheát thì chaáp nhaän moät quan ñieåm (kieán) cho raèng moät chuùng sinh môùi xuaát hieän. Nhöng vì ngöôøi thaáy caû hai vieäc aáy, thì boû ñöôïc caû hai taø kieán noùi treân, cho neân söï thaáy cuûa ngöôøi ñoù laø moät caùi nhaân cho Kieán thanh tònh. Vaø chö ñeä töû Phaät thaáy caû hai ñieàu aáy. Vì vaäy maø treân noùi "noù thuaàn tònh" vì noù laø nhaân cho Kieán thanh tònh. 

75. Noù sieâu vieät con ngöôøi (sieâu nhaân) trong söï thaáy nhöõng saéc phaùp baèng caùch vöôït phaïm vi con ngöôøi. Hoaëc laø vì noù vöôït con maét thòt cuûa con ngöôøi (löôïc). 

76. Cheát vaø taùi sinh: Vò aáy khoâng theå thaáy chuùng vôùi thieân nhaõn thaät söï ñang cheát vaø ñang luùc taùi sinh. Nhöng ôû ñaây "cheát" laø muoán noùi nhöõng ngöôøi saép söûa cheát vaø "taùi sinh" laø nhöõng ngöôøi ñaõ nhaän kieát sanh vaø ñaõ taùi sinh. 

77. Haï lieät, bò khinh bæ, bò reû ruùng, bò mieät thò do noøi gioáng, boä toäc, do taøi saûn v.v. do quaû baùo cuaû si. Cao sang laø ngöôïc laïi, do gaët quaû baùo voâ si. Ñeïp: Coù moät beà ngoaøi ñaùng muoán, khaû yuø do gaët quaû baùo voâ saân. Xaáu: Coù beà ngoaøi (töôùng) khoù öa, khoù chòu, khaû oaù vì gaët quaû baùo cuûa saân. Y Ù noùi laø coù töôùng khoâng ñeïp maét, voâ phöôùc. May maén: Ñi ñeán moät thieän thuù, hoaëc giaøu, raát giaøu do gaët quaû baùo cuûa voâ tham. Baát haïnh: Ñi ñeán moät aùc thuù, hoaëc ngheøo, ít ñoà aên uoáng do gaët quaû baùo cuûa tham. 

78. Ñi theo haïnh nghieäp cuûa chuùng: Tieán tôùi tröôùc, phuø hôïp vôùi nhöõng nghieäp gì ñaõ ñöôïc tích luõy. ÔÛ ñaây, nhieäm vuï cuûa thieân nhaõn ñöôïc moâ taû baèng töø ngöõ ñaàu: "Thaáy söï cheát vaø taùi sinh" coøn nhieäm vuï cuûa trí bieát ñi theo nghieäp thì ñöôïc moâ taû baèng caâu cuoái cuøng naøy. 

79. Thöù töï theo ñoù trí aáy khôûi leân nhö sau. ÔÛ ñaây, moät Tyø kheo traûi aùnh saùng cheách xuoáng höôùng ñòa nguïc thoáng khoå lôùn. Söï thaáy ñoù chæ laø nhieäm vuï cuûa thieân nhaõn. Vò aáy chuù yù ñeán noù nhö sau: "Sau khi laøm nhöõng nghieäp gì maø nhöõng chuùng sinh naøy chòu khoå theá naøy?" Roài trí coù nhöõng nghieäp aáy laø ñoái töôïng khôûi leân trong vò aáy nhö sau: "Chính laø sau khi laøm nghieäp naøy". Cuõng vaäy, vò aáy traûi aùnh saùng leân phöông treân veà höôùng coõi trôøi Duïc giôùi, vaø thaáy chuùng sinh trong ñoäng Nandana, ñoäng missaka, ñoäng phaørusaka, v.v... ñang thoï höôûng nhöõng haïnh phuùc lôùn, caûnh töôïng ñoù chæ laø nhieäm vuï cuûa thieân nhaõn. Vò aáy chuù yù ñeán noù nhö sau: "Sau khi laøm nhöõng nghieäp gì maø nhöõng chuùng sanh naøy thoï höôûng may maén naøy?". Khi aáy trí coù nhöõng haønh nghieäp aáy laøm ñoái töôïng, khôûi leân nôi vò aáy. "Chính laø sau khi laøm nghieäp naøy". Ñaây goïi laø trí bieát haønh nghieäp cuûa chuùng sinh". 

80. Khoâng coù coâng vieäc chuaån bò ñaëc bieät naøo cho trí naøy. Vaø cuõng vaäy trong tröôøng hôïp trí bieát veà töông lai vì chuùng ñeàu coù thieân nhaõn laøm caên cöù, vaø söï thaønh coâng cuûa chuùng (trí bieát quaù khöù töông lai) ñeàu tuøy thuoäc thaønh coâng cuûa thieân nhaõn. 

81. Laøm aùc haïnh veà thaân, v.v... do vì noù bò thoái tha bôûi caáu ueá, neân goïi laø aùc haønh. AÙc haønh phaùt sanh qua phöông tieän thaân theå, hoaëc aùc haønh ñaõ phaùt sinh do thaân thì goïi laø aùc haønh veà thaân. Cuõng vaäy vôùi khaåu, yù. 

82. Phæ baùng caùc baäc thaùnh: Muoán haïi ñeán cho nhöõng baäc thaùnh, goàm Phaät, Ñoäc giaùc, vaø Thanh vaên ñeä töû, hoaëc nhöõng gia chuû ñaõ chöùng Döï löu. Phæ baùng baèng nhöõng lôøi buoäc toäi teä nhaát, hoaëc baèng caùch phuû nhaän nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa caùc vò aáy. 

83. ÔÛ ñaây, caàn hieåu raèng khi chuùng noùi "Chuùng khoâng coù Sa moân haïnh, khoâng phaûi laø Sa moân haïnh, khoâng phaûi laø Sa moân", nhö vaäy laø phæ baùng baèng nhöõng lôøi buoäc toäi teä nhaát, vaø khi noùi: "Nhöõng vò aáy khoâng coù thieàn, hay giaûi thoaùt, hay giaûi thoaùt ñaïo v.v... Nhö vaäy laø phæ baùng baèng caùch phuû nhaän nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät nôi nhöõng vò aáy. Vaø duø laøm coá yù hay voâ tình, trong caû hai tröôøng hôïp ñeàu laø phæ baùng caùc baäc thaùnh, ñoù laø nghieäp naëng gioáng nhö nghieäp coù quaû baùo töùc thì, vaø ñoù laø moät chöôùng ngaïi vöøa cho (söï sanh leân) coõi trôøi, vöøa cho ñaïo loä. Nhöng noù coøn coù theå cöùu chöõa. 

84. Caâu chuyeän sau ñaây caàn ñöôïc hieåu ñeå laøm saùng toû ñieàu naøy. Moät vò thöôïng toïa tröôûng laõo vaø moät nieân thieáu Tyø kheo ñi khaát thöïc trong moät khu laøng. Tôùi nhaø ñaàu tieân hoï ñöôïc cho moät muoãng chaùo noùng. Vò tröôûng laõo bò ñau buïng gioù nghó: "Chaùo naøy seõ toát cho ta! Ta seõ uoáng keûo noù nguoäi maát". Ngöôøi ta mang ra moät chieác gheá ñaåu cho Ngaøi ngoài ôû ngöôõng cöûa ñeå uoáng. Vò kia chaùn ngaáy vaø baûo oâng giaø naøy ñaõ ñeå cho côn ñoùi thaéng löôùt, vaø ñaõ laøm moät ñieàu ñaùng leõ oâng phaûi hoå theïn. Vò tröôûng laõo ñi khaát thöïc tieáp vaø khi trôû veà tu vieän, oâng hoûi nieân thieáu Tyø kheo: "Hieàn giaû, hieàn giaû ñaõ coù chaân ñöùng naøo trong giaùo phaùp naøy chöa?" - "Vaâng, baïch ñaïi ñöc, con laø moät baäc Döï löu". - Vaäy, naøy hieàn giaû, ñöøng hoøng leân ñaïo loä naøo cao hôn, vì oâng ñaõ phæ baùng moät ngöôøi ñaõ ñoaïn taän laäu hoaëc. Vò nieân thieáu Tyø kheo xin loãi vò tröôûng laõo, vaø nhôø vaäy ñöôïc phuïc hoài tình traïng cuõ. 

85. Bôûi vaäy, moät ngöôøi phæ baùng moät baäc thaùnh, duø vò aáy cuõng laø moät baäc thaùnh ñi nöõa, thì cuõng phaûi ñi ñeán baäc thaùnh kia, neáu vò aáy lôùn hôn thì neân ngoài suïp xuoáng maø xin loãi nhö sau: "toâi ñaõ noùi nhöõng ñieàu nhö vaäy vôùi hieàn giaû, xin hieàn giaû tha thöù cho toâi". Neáu vò aáy nhoû hôn, thì phaûi laøm leã, chaép tay maø baïch: "Baïch Ñaïi Ñöùc xin tha thöù cho con". Neáu ngöôøi kia ñaõ ñi xa, thì phaûi xin loãi baèng caùch thaân haønh ñi ñeán vò aáy, hoaëc nhôø moät ngöôøi ñoàng truù ñi ñeán. 

86. Neáu vò aáy khoâng theå ñích thaân ñi hay nhôø ngöôøi ñi, thì neân ñeán caùc Tyø kheo ôû trong Tu vieän, ngoài xuoáng neáu nhöõng vò naøy nhoû hôn, ñaûnh leã neáu lôùn hôn, maø xin loãi nhö sau: "Baïch ñaïi ñöùc, Toâi coù noùi nhöõng lôøi nhö vaäy vôùi moät ñaïi ñöùc nhö vaäy, xin ñaïi ñöùc aáy tha thöù cho toâi". Vaø ñieàu naøy cuõng neân laøm khi khoâng theå xin loãi tröôùc maët vò ñoù". 

87. Neáu ñoù laø moät Tyø kheo lang thang vaø khoâng theå tìm ra oâng ta ôû ñaâu, ñi ñaâu, thì neân ñeán moät vò Tyø kheo coù trí vaø noùi: "Baïch ñaïi ñöùc toâi ñaõ noùi nhö vaäy vôùi moät vò ñaïi ñöùc teân aáy. Khi nhôù laïi toâi raát hoái haän. Toâi phaûi laøm sao?" - Vò kia neân baûo: "Ñöøng nghó ñeán ñieàu ñoù nöõa. Vò ñaïi ñöùc tha thöù cho ngöôi. Haõy an taâm". Khi aáy ngöôøi xin loãi neân chaép tay höôùng veà phía baäc thaùnh kia ñaõ ra ñi vaø noùi "tha loãi cho toâi". 

88. Neáu baäc thaùnh ñaõ nhaäp Nieát baøn, vò aáy phaûi ñi ñeán nôi ñaët caùi göôøng maø treân aáy baäc thaùnh ñaõ cheát, vaø ñi cho ñeán nghóa ñòa ñeå xin loãi. Khi ñaõ laøm ñieàu aáy, thì khoâng coøn chöôùng ngaïi cho coõi trôøi hay cho ñaïo loä nöõa. Vò aáy trôû thaønh ngöôøi nhö tröôùc (khi chöa phaïm loãi phæ baùng). 

89. Coù taø kieán: Laø coù trí kieán cong queïo. Ngöôøi laøm nhöõng nghieäp theo taø kieán: Taïo nhöõng nghieäp ñuû loaïi, do taø kieán maø coù, hoaëc xíu duïc keû khaùc laøm caùc thaân nghieäp v.v... do taø kieán laøm caên ñeå. ÔÛ ñaây, maëc duø phæ baùng caùc baäc thaùnh ñaõ ñöôïc bao goàm trong taø nghieäp veà ngöõ, vaø taø kieán ñaõ goàm trong taø nghieäp veà yù. Tuy vaäy, coù theå hieåu raèng hai nghieäp naøy ñöôïc noùi laïi coát ñeå nhaán maïnh tính caùch chòu quaû baùo lôùn lao cuûa noù. 

90. Phæ baùng caùc baäc thaùnh coù quaû baùo lôùn, vì noù cuõng nhö nghieäp coù quaû baùo töùc thì... Vì kinh noùi: "Naøy Saøriputta nhö moät Tyø kheo coù giôùi, ñònh tueä, thì coù theå ngay baây giôø vaø ôû ñaây ñaït ñöôïc trí roát raùo, cuõng theá, neáu noù khoâng töø boû lôøi noùi, yù nghó vaø taø kieán nhö theá, thì noù seõ rôi vaøo ñòa nguïc chaéc chaén nhö ñöôïc mang ñeán ñaáy". (M. i,71) Vaø khoâng gì coù quaû baùo lôùn hôn taø kieán, nhö kinh noùi: "Naøy caùc Tyø kheo, ta khoâng thaáy coù moät phaùp naøo coù quaû baùo nhö taø kieán". (A. i,33) 

91. Khi thaân hoaïi: Khi boû caùc uaån ñaõ ñöôïc chaáp thuû. Khi maïng chung:Khi thoï caùc uaån sinh ra sau ñoù. Hoaëc "thaân hoaïi" laø giaùn ñoaïn maïng caên, "maïng chung" laø vöôït ngoaøi töû taâm. 

92. Coõi döõ v.v... ñeàu laø nhöõng ñoàng nghóa cuûa ñòa nguïc. Ñòa nguïc laø moät coõi döõ, ñoïa xöù vì noù dôøi khoûi caùi lyù (aya) ñöôïc goïi laø coâng ñöùc, nhaân cuûa söï ñaït ñeán coõi trôøi vaø giaûi thoaùt, hoaëc vì thieáu, vaéng maët (abhaøva) cuûa nguoàn (aøya) laïc thuù. Nhöõng ngöôøi phaïm taø haïnh bò taùch ra, rôi vaøo ñaáy: Goïi laø ñoïa xöù. Hoaëc khi chuùng bò huûy hoaïi, thì rôi vaøo ñaây, taát caû tay chaân gaõy heát, goïi laø ñoïa xöù. Khoâng coù lyù leõ naøo ñöôïc keå laø ñaùng öa ôû ñaây, neân goïi laø niraya - ñòa nguïc. 

93. Hoaëc, suùc sinh ñöôïc chæ baèng coõi döõ (apaøya: state of loss) vì noù dôøi khoûi thieän thuù, nhöng noù khoâng phaûi laø aùc thuù vì noù cuõng coù hieän höõu cuûa Long vöông (raén lôùn) ñöôïc toân troïng. Ngaï quyû ñöôïc neâu baèng danh töû "aùc thuù" vì noù vöøa laø coõi döõ, vaø aùc thuù vì noù bò dôøi khoûi thieän thuù maø laïi vöøa laø moät coõi ñau khoå; nhöng noù khoâng phaûi laø moät ñoïa xöù nhö quyû A tu la (asura). Loaøi A-tu-la ñöôïc neâu baèng danh töø "ñoïa xöù", vì noù laø coõi döõ vöøa laø aùc thuù nhö ñaõ noùi treân, maø noù coøn bò "ñoïa" (heát, khoâng coøn) khoûi moïi cô hoäi. Ñòa nguïc trong moïi khía caïnh cuûa Avìci (A-tyø) ñöôïc neâu baèng danh töø ñòa nguïc. 

94. Khía caïnh saùng suûa thì caàn ñöôïc hieåu ngöôïc laïi vôùi caùch noùi treân. Nhöng coù söï khaùc bieät naøy. ÔÛ ñaây, danh töø "thieän thuù" goàm caû loaøi ngöôøi, vaø chæ coù chö thieân ñöôïc noùi trong danh töø "coõi trôøi" (löôïc). 

95. Moät thieän nam töû môùi tu vaø muoán thaáy ñöôïc nhö theá, thì caàn phaûi naém vöõng thieàn - coù moät kasina laøm ñoái töôïng, thieàn naøy laø caên baûn cuûa thaéng trí trong moïi maët. Keá tieáp, moät trong ba bieán xöù naøy, ñoù laø löûa, maøu traéng vaø aùng saùng, phaûi ñöôïc ñöa ñeán tieáp caän vôùi söï sinh khôûi thaéng trí. Vò aáy phaûi laøm cho caän haønh thieàn naøy trôû thaønh sôû haønh cuûa mình, vaø ngöøng taïi ñaáy ñeå môû roäng bieán xöù, ñieàu muoán noùi laø, ôû ñaây khoâng neân khôi daäy ñònh an chæ, vì neáu vò aáy khôi daäy ñ?nh an chæ thì bieán xöù seõ trôû thaønh choã y cöù (caên baûn) cho thieàn caên baûn, chöù khoâng phaûi cho coâng vieäc chuaån bò thaéng trí. Bieán xöù aùnh saùng laø toát nhaát trong ba bieán xöù. Vaäy, hoaëc bieán xöù aùnh saùng hay moät trong hai bieán xöù kia, caàn phaûi ñöôïc tu taäp theo caùch ñaõ taû trong phaàn bieán xöù, vaø caàn phaûi döøng laïi ôû caâïn haønh ñònh vaø nôùi roäng taïi ñaáy. Vaø phöông phaùp nôùi roäng sô töôùng caàn ñöôïc hieåu theo caùch ñaõ noùi ôû phaàn Bieán xöù (Kasina). Chæ coù nhöõng gì thaáy ñöôïc ôû trong phaïm vi bieán xöù ñaõ ñöôïc nôùi roäng, môùi coù theå ñöôïc troâng thaáy. 

96. Tuy nheân, trong khi vò aáy thaáy nhöõng gì coù theå thaáy, thì ñaõ heát phieân coâng vieäc chuaån bò. Khi aáy aùnh saùng bieán maát. Khi aùnh saùng bieán maát, thì haønh giaû khoâng coøn thaáy ñöôïc nhöõng gì coù theå thaáy. (M. iii, 158) Vò aáy neân nhaäp laïi thieàn caên baûn nhieàu laàn, xuaát thieàn vaø bieán maõn vôùi aùnh saùng. Baèng caùch ñoù aùnh saùng daàn ñöôïc cuûng coá, cho ñeán cuoái cuøng noù ôû laïi trong baát cöù phaïm vi naøo haønh giaû ñaõ aán ñònh nhö sau: "Haõy coù aùnh saùng ôû ñaây". Duø cho vò aáy ngoài suoát ngaøy maø nhìn, vaãn coù theå troâng thaáy nhöõng vaät coù theå thaáy. 

97. Vaø ôû ñaây, coù ví duï veà ngöôøi du haønh ban ñeâm vôùi moät boù ñuoác coû. Coù moät ngöôøi khôûi haønh ban ñeâm vôùi moät boù ñuoác coû. Boù ñuoác heát chaùy. Khi aáy nhöõng choã baèng phaúng vaø khoâng baèng phaúng khoâng coøn roõ reät ñoái vôùi vò aáy nöõa, oâng ta duïi boù ñuoác xuoáng maët ñaát vaø noù chaùy leân trôû laïi. Laøm nhö theá, noù cho aùnh saùng nhieàu hôn tröôùc. Khi noù cöù tieáp tuïc taét roài ñoû leân trôû laïi nhö vaäy, cuoái cuøng maët trôøi ñaõ leân. Khi maët trôøi ñaõ leân, vò aáy nghó: "Baây giôø khoâng caàn ñuoác nöõa", vaø ngöôøi aáy neùm boù ñuoác tieáp tuïc ñi döôùi aùnh saùng ngaøy. 

98. ÔÛ ñaây, aùnh saùng cuûa bieán xöù vaøo giai ñoaïn chuaån bò, laø gioáng nhö aùnh saùng cuûa boù ñuoác. Söï kieän haønh giaû khoâng thaáy nöõa nhöõng gì ñang thaáy ñöôïc, vì aùnh saùng ñaõ bieán maát, do bôûi giai ñoaïn chuaån bò ñaõ qua, laø duï cho ngöôøi caàm boù ñuoác khoâng thaáy nhöõng choã ñöôøng baèng phaúng hay gaäp gheành (maø noù ñang thaáy) vì boù ñuoác heát chaùy saùng. Söï nhaäp thieàn trôû laïi, duï cho ngöôøi duïi boù ñuoác xuoáng ñaát. Söï kieän haønh giaû bieán maõn aùnh saùng baèng caùch laäp laïi coâng vieäc chuaån bò ví nhö boù ñuoác ñem laïi aùnh saùng nhieàu hôn tröôùc. AÙnh saùng toàn taïi trong khu vöïc haønh giaû aán ñònh, duï cho aùnh maët trôøi leân. Söï kieän haønh giaû troâng thaáy suoát ngaøy nhöõng gì coù theå thaáy, trong aùnh saùng maïnh, sau khi ñaõ neùm aùnh saùng coù giôùi haïn ñi, laø duï cho ngöôøi kia tieáp tuïc ñi döôùi aùnh saùng ngaøy sau khi ñaõ vöùt boù ñuoác. 

99. ÔÛ ñaây, khi nhöõng saéc phaùp khoâng ôû trong taàm maét thòt cuûa vò Tyø kheo ñi vaøo taâm nhaõn cuûa vò aáy - nghóa laø nhöõng saéc phaùp hoaëc ôû trong buïng cuûa haønh giaû, thuoäc veà traùi tim (nhuïc ñoaøn), thuoäc veà caùi gì ôû döôùi maët ñaát, ôû sau nhöõng böùc töôøng, nuùi vaø haøo thaønh, hoaëc ôû moät theá giôùi khaùc - vaø trôû neân roõ nhö theå troâng thaáy baèng maét thòt, thì vò aáy neân hieåu laø thieân nhaõn ñaõ phaùt sinh vaø chæ coù thieân nhaõn naøy môùi coù theå thaáy ñöôïc nhöõng saéc phaùp ôû ñaây, khoâng phaûi nhöõng taâm cuûa giai ñoaïn chuaån bò coù theå thaáy. 

100. Nhöng ñaây laø moät trôû ngaïi cho ngöôøi thöôøng. Taïi sao? Baát cöù ôû ñaâu ngöôøi aáy quyeát ñònh. "Haõy coù aùnh saùng", beøn coù ñaày aùnh saùng ôû ñaáy, duø cho sau khi ñaõ vaøo xuyeân qua ñaát, qua bieån, qua nuùi. Khi aáy sôï haõi khôûi leân nôi vò aáy vì troâng thaáy nhöõng hình daïng ñaùng gheâ sôï cuûa ma, quyû v.v... ôû ñaây do sôï haõi taâm vò aáy taùn loaïn vaø bò maát thieàn chöùng. Bôûi theá vò aáy haõy caån thaän khi troâng thaáy nhöõng gì coù theå thaáy (xem M. iii,158) 

101. Ñaây laø thöù töï cho thieân nhaõn phaùt sinh: khi yù moân höôùng taâm - caùi laáy saéc phaùp thuoäc loaïi ñaõ taû laøm ñoái töôïng - ñaõ sinh khôûi roài dieät, khi aáy, vaãn laáy saéc phaùp laøm ñoái töôïng, taát caû caàn ñöôïc hieåu theo caùch ñaõ noùi, khôûi ñaàu laø "coù boán hoaëc naêm toác haønh taâm khôûi leân..." (5). ÔÛ ñaây cuõng theá, ba hay boán taâm ñeàu thuoäc duïc giôùi vaø coøn taàm töù. Toác haønh taâm cuoái cuøng hoaøn thaønh muïc tieâu, laø thuoäc thieàn thöù tö, saéc giôùi. Trí lieân heä ñeán taâm naøy goïi laø "trí bieát veà söï cheát vaø taùi sinh cuûa chuùng sinh", vaø laø "thieân nhaõn trí". 

Söï giaûi thích veà trí bieát söï cheát vaø taùi sinh (sanh töû trí) cuûa chuùng sinh ñeán ñaây laø heát. 

Toång Quaùt 

102. 

Ñaáng cöùu giuùp, Ñaáng bieát naêm uaån. 
Coù naêm thaéng trí naøy ñeå noùi. 
Khi naêm thaéng trí ñaõ ñöôïc bieát. 
Nhöõng vaán ñeà toång quaùt lieân heä cuõng caàn bieát.

104. Baây giôø ñeå traùnh laãn loän veà söï phaân loaïi caùc ñoái töôïng cuûa chuùng. Baäc Thaùnh ñaõ noùi boán Boä ba ñoái töôïng .Nhôø ñoù ta coù theå suy ra . Theá naøo laø baûy loaïi khaùc nhau veà Thaéng trí ñöôïc phaùt sinh. 

105. Giaûi thích nhö sau. Boán boä ba ñoái töôïng ñaõ ñöôïc baäc toái thaéng trong caùc baäc thaùnh noùi ra. Gì laø boán? Ñoù laø boä ba coù ñoái töôïng giôùi haïn, boä ba coù ñoái töôïng laø Ñaïo, boä ba coù ñoái töôïng laø quaù khöù, boä ba coù ñoái töôïng laø vaät beân trong (thaân theå). 

106. (1) ÔÛ ñaây Thaéng trí sinh khôûi lieân heä ñeán baûy thöù ñoái töôïng, nghóa laø coù moät ñoái töôïng coù giôùi haïn, hay cao caû (ñaïi haønh - mahaggata) quaù khöù, vò lai hay hieän taïi, vaø moät ñoái töôïng beân trong hay beân ngoaøi. Nghóa laø theá naøo? 

Khi haønh giaû muoán ñi vôùi moät thaân theå voâ hình sau khi laøm cho thaân theå tuøy thuoäc vaøo taâm yù, vaø vò aáy bieán ñoåi thaân cho phuø hôïp vôùi taâm, (Ch. XII,119) ñaët noù, ñeå noù leân treân ñaïi haønh taâm, thì khi aáy cho raèng danh töø ôû ñoái caùch laø ñoái töôïng chính noù coù "moät ñoái töôïng giôùi haïn" bôûi vì ñoái töôïng cuûa noù laø thaân theå vaät lyù (saéc thaân). Khi haønh giaû muoán ñi vôùi moät thaân xaùc höõu hình (thaáy ñöôïc) sau khi laøm cho taâm phuï thuoäc vaøo thaân, vaø chuyeån taâm cho phuø hôïp vôùi thaân xaùc maø vò aáy ñaët noù, ñeå noù leân treân saéc thaân, roài cho raèng danh töø ôû ñoái caùch laø ñoái töôïng chính, noù coù moät ñoái töôïng "ñaïi haønh" bôûi vì ñ?i töôïng cuûa noù laø ñaïi haønh taâm. 

107. Nhöng cuõng taâm aáy laáy caùi ñaõ qua, ñaõ chaám döùt laøm ñoái töôïng cho noù, thì noù coù moät ñoái töôïng quaù khöù. Vôùi nhöõng vò quyeát ñònh veà vò lai, nhö tröôøng hôïp tröôûng laõo Ñaïi Ca Dieáp, vôùi vieäc taøng tröõ ngoïc Xaù lôïi, vaø nhöõng vò khaùc thì noù coù moät ñoái töôïng vò lai. Khi tröôûng laõo Ñaïi Ca Dieáp laøm choã taøng tröõ xaù lôïi, Ngaøi quyeát ñònh nhö sau: "Suoát hai traêm möôøi taùm naêm tôùi trong töông lai, höông naøy khoâng ñöôïc khoâ caïn, nhöõng hoa naøy khoâng ñöôïc heùo vaø nhöõng ñeøn naøy khoâng ñöôïc taét". Vaø söï vieäc ñaõ xaûy ra nhö yù. Khi tröôûng laõo Assagutta troâng thaáy taêng chuùng aên thöùc aên khoâ ôû truù xöù Vattaniya, Ngaøi quyeát ñònh: "Nöôùc ao haõy bieán thaønh ñeà hoà moãi ngaøy tröôùc böõa aên". Vaø khi nöôùc ñöôïc laáy leân tröôùc böõa aên, noù laø ñeà hoà, nhöng sau böõa aên thì noù chæ laø nöôùc thöôøng. 

108. Vaøo luùc ñi vôùi moät thaân theå voâ hình sau khi laøm cho thaân theå phuï thuoäc vaøo taâm yù, noù coù moät ñoái töôïng hieän taïi. 

Vaøo luùc chuyeån taâm cho phuø hôïp vôùi thaân, hoaëc chuyeån thaân cho phuø hôïp vôùi taâm, vaø vaøo luùc taïo ra töôùng cuûa mình thaønh moät ñöùa beù trai v.v... noù coù moät ñoái töôïng beân trong bôûi vì coù ñoái töôïng laø chính thaân vaø taâm mình. Nhöng vaøo luùc bieán ra voi ngöïa v.v... taâm coù moät ñoái töôïng ôû ngoaøi. 

Treân ñaây, tröôùc heát laø caùc loaïi Thaéng trí caàn ñöôïc hieåu laø phaùt sinh theo baûy loaïi ñoái tuôïng. 

109. (2) Trí veà thieân nhó giôùi phaùt sinh töông öùng vôùi boán loaïi ñoái töôïng, ñoù laø ñoái töôïng giôùi haïn, ñoái töôïng hieän taïi, ñoái töôïng beân trong vaø ñoái töôïng ôû ngoaøi. Nhö theá naøo? 

Vì noù laáy aâm thanh laøm ñoái töôïng, vaø vì aâm thanh laø coù giôùi haïn, neân noù coù moät ñoái töôïng giôùi haïn (xem Vbh 62, 91). Nhöng vì noù chæ phaùt sinh laáy aâm thanh hieän höõu laøm ñoái töôïng cho noù, neân noù coù moät ñoái töôïng hieän taïi. Vaøo luùc nghe nhöõng aâm thanh trong buïng mình, noù coù moät ñoái töôïng beân trong. Vaøo luùc nghe nhöõng aâm thanh cuûa nhöõng ngöôøi khaùc noù coù moät ñoái töôïng ôû ngoaøi. Ñaây laø Thieân nhó trí caàn ñöôïc hieåu phaùt sinh töông öùng boán loaïi ñoái töôïng. 

110. (3) Tha taâm trí phaùt sinh töông öùng vôùi taùm loaïi ñoái töôïng, ñoù laø, coù moät ñoái töôïng höõu haïn, ñaïi haønh, hay voâ löôïng ñoái töôïng laø ñaïo loä, ñoái töôïng laø quaù khöù, hieän nay, hay vò lai vaø ñoái töôïng ôû ngoaøi. Nhö theá naøo? 

Vaøo luùc bieát taâm duïc giôùi cuûa ngöôøi khaùc, trí aáy coù moät ñoái töôïng laø höõu haïn. Vaøo luùc bieát taâm saéc giôùi hay voâ saéc giôùi cuûa ngöôøi khaùc, noù coù moät ñoái töôïng ñaïi haønh. Vaøo luùc bieát ñaïo vaø quaû, noù coù moät ñoái töôïng voâ haïn. Vaø ôû ñaây moät ngöôøi thöôøng (phaøm phu) khoâng bieát ñöôïc taâm cuûa moät baäc Döï löu, moät baäc Döï löu khoâng bieát ñöôïc taâm cuûa moät baäc Nhaát lai, vaø cöù theá leân ñeán cuûa baäc A-la-haùn. Maø A-la-haùn thì bieát ñöôïc taâm cuûa taát caû. Vaø moãi baäc ôû ñòa vò cao bieát nhöõng taâm cuûa nhöõng baäc ôû döôùi. Ñaây laø choã khaùc bieät caàn bieát. Vaøo luùc trí coù ñoái töôïng cuûa noù laø taâm thuoäc ñaïo, noù coù moät ñoái töôïng ñaïo loä. Nhöng khi moät ngöôøi bieát taâm cuûa nhöõng ngöôøi khaùc trong voøng baûy ngaøy ñaõ qua, hay trong baûy ngaøy saép tôùi, thì noù coù ñoái töôïng quaù khöù, vaø ñoái töôïng töông lai. 

111. Theá naøo laø noù coù moät ñoái töôïng hieän taïi? Hieän taïi coù ba loaïi ñoù laø hieän taïi saùt na, hieän taïi töông tuïc vaø hieän taïi do hieän höõu. ÔÛ ñaây caùi gì ñaõ ñaït ñeán sinh (uppaøda) truù (thiti) vaø dieät (bhanga) thì goïi laø hieän taïi saùt na. Caùi ñöôïc bao goàm trong moät hay hai voøng töông tuïc goïi laø hieän taïi töông tuïc. 

112. ÔÛ ñaây, khi moät ngöôøi ñi ñeán moät nôi coù aùnh ñeøn saùng sau khi ngoài trong boùng toái, thì luùc ñaàu moät vaät khoâng roõ reät ñoái vôùi noù, cho ñeán khi noù hieän roõ, thì phaûi qua moät hay hai voøng töông tuïc trong luùc ñoù. Vaø khi noù ñi vaøo moät phoøng kín ôû beân trong sau khi ôû ngoaøi aùnh saùng, luùc ñaàu moät vaät (saéc phaùp) khoâng hieän roõ ñoái vôùi ngöôøi aáy, cho ñeán khi noù hieän roõ, trong khoaûng thôøi gian aáy, caàn hieåu laø moät hay hai "voøng töông tuïc" ñaõ ñi qua. Khi noù ñöùng ôû moät khoaûng caùch maët duø thaáy roõ cöû ñoäng cuûa nhöõng baøn tay thôï giaët vaø cöû ñoäng cuûa söï ñaùnh chuoâng troáng v.v... nhöng luùc ñaàu noù khoâng nghe nhöõng aâm thanh (xem Ch.XIV,22), cho ñeán khi nghe ñöôïc moät hay hai voøng töông tuïc caàn ñöôïc hieåu laø ñaõ troâi qua ôû giöõa. Ñaây laø theo nhöõng vò tuïng ñoïc Majjhima (Trung boä). 

113. Nhöõng vò tuïng ñoïc Töông Öng boä kinh thì laïi cho raèng coù hai thöù töông tuïc, ñoù laø saéc töông tuïc vaø voâ saéc töông tuïc: saéc töông tuïc keùo daøi khoaûng thôøi gian ñöôøng nöôùc roõ neùt khi chaïm bôø, nöôùc töø baøn chaân cuûa moät ngöôøi daãm trong nöôùc roài böôùc leân bôø. Hoaëc laø khoaûng thôøi gian hôi noùng ôû moät thaân ngöôøi vöøa ñi moät ñoaïn ñöôøng, haï xuoáng. Hoaëc laø khoaûng thôøi gian loøa maét cuûa ngöôøi ôû ngoaøi naéng böôùc vaøo trong phoøng. Hoaëc khoaûng thôøi gian bò choùa maét cuûa moät keû ñang ôû trong phoøng thieàn ñònh roài môû cöûa nhìn ra ngoaøi trôøi. Vaø moät voâ saéc töông tuïc thì goàm trong hai hay ba toác haønh taâm. Caû hai thöù töông tuïc naøy theo hoï, ñöôïc goïi laø hieän taïi do töông tuïc. 

114. Caùi gì ñöôïc giôùi haïn bôûi moät hieän höõu duy nhaát thì goïi laø töông tuïc do hieän höõu, veà ñieàu naøy, kinh Baddekaratta noùi: "Chö hieàn, taâm vaø caùc taâm phaùp caû hai ñeàu hieän dieän. Taâm bò troùi buoäc bôûi duïc vaø tham ñoái vôùi nhöõng gì hieän höõu, bôûi vì taâm bò troùi buoäc bôûi duïc vaø tham, vò aáy thích thuù trong ñoù. Khi vò aáy thích thuù trong ñoù, vò aáy bò thaéng löôùt bôûi caùc phaùp hieän taïi". (M. iii,197). 

Vaø ôû ñaây, "hieän taïi do töông tuïc" ñöôïc duøng trong luaän, trong khi "hieän taïi do hieän höõu" ñöôïc duøng trong Kinh. 

115. ÔÛ ñaây, moät vaøi vò noùi raèng: "hieän taïi do saùt na" laø ñoái töôïng cuûa "tha taâm trí". Lyù do naøo? Ñoù laø, taâm cuûa vò coù thaàn thoâng (tha taâm trí) vaø taâm cuûa ngöôøi kia khôûi leân trong moät saùt na duy nhaát. Ví duï nhö sau: Nhö khi moät naém hoa ñöôïc tung leân hö khoâng, caùi coïng cuûa moät hoa naøy coù theå chaïm coïng moät hoa khaùc cuõng vaäy, khi vôùi yù nghó "Ta seõ bieát taâm cuûa moät ngöôøi khaùc" taâm cuûa moät ñaùm ñoâng ñöôïc taùc yù ñeán keå nhö moät toaøn khoái, khi aáy taâm cuûa moät ngöôøi coù theå ñöôïc hieåu (ñi vaøo) bôûi taâm cuûa ngöôøi kia hoaëc vaøo luùc taâm sinh, hoaëc vaøo luùc truù vaøo luùc dieät. 

116. Tuy nhieân, ñieàu aáy bò caùc Luaän baùc boû, cho laø sai laàm, bôûi vì duø cho ngöôøi ta tieáp tuïc taùc yù (höôùng taâm) moät traêm hay moät ngaøn naêm, thì khoâng bao giôø coù söï ñoàng hieän dieän cuûa hai taâm, nghóa laø cuûa caùi taâm (duøng ñ? ) taùc yù (höôùng taâm) vaø taâm toác haønh (vôùi taâm naøy vò aáy) bieát, vaø bôûi vì caùi khuyeát ñieåm coù nhieàu ñoái töôïng seõ xaûy ra neáu söï hieän dieän cuûa cuøng moät ñoái töôïng vaøo luùc taâm taùc yù vaø toác haønh khoâng ñuû laøm roõ neùt. Ñieàu caàn hieåu laø ñoái töôïng aáy coù maët do töông tuïc vaø do hieän höõu. 

117. ÔÛ ñaây, taâm cuûa moät ngöôøi khaùc trong moät thôøi khoaûng hai hay ba taâm loä trình (citta - vithi - cognitiveseries) vôùi nhöõng toác haønh taâm tröôùc vaø sau loä trình taâm naøy taát caû goïi laø "hieän taïi do töông tuïc". Nhöng trong luaän veà töông öng boä kinh noùi "hieän taïi do hieän höõu" caàn ñöôïc thuyeát minh baèng moät toác haønh taâm. Noùi nhö vaäy laø ñuùng. 

118. Ñaây laø thuyeát minh. Ngöôøi coù thaàn thoâng muoán bieát taâm cuûa moät ngöôøi khaùc khôûi söï chuù yù (höôùng taâm). Caùi taâm chuù yù aáy laáy caùi taâm "hieän höõu do saùt na" cuûa ngöôøi kia laøm ñoái töôïng cuûa noù, vaø cuøng dieät moät laàn vôùi nhau. Sau ñoù coù boán hoaëc naêm toác haønh taâm maø cuoái cuøng laø taâm thaàn thoâng, coøn nhöõng taâm khaùc ñeàu thuoäc veà duïc giôùi. Caùi taâm aáy cuûa ngöôøi kia ñaõ dieät, cuõng laø ñoái töôïng cuûa taát caû nhöõng toác haønh taâm naøy bôûi vaäy chuùng khoâng coù ñoái töôïng khaùc nhau, vì coù cuøng ñoái töôïng laø "hieän taïi do hieän höõu". Vaø trong khi chuùng coù moät ñoái töôïng duy nhaát, thì chæ coù taâm thaàn thoâng laø thöïc söï bieát ñöôïc taâm ngöôøi khaùc, khoâng phaûi nhöõng toác haønh taâm tröôùc, cuõng nhö trong nhaõn caên moân, chæ coù nhaõn thöùc thöïc thöïc söï thaáy saéc phaùp khoâng phaûi nhöõng thöù kia. 

119. Vaäy, taâm naøy (taâm thaàn thoâng) coù moät ñoái töôïng hieän taïi trong nhöõng gì hieän taïi do töông tuïc vaø hieän taïi do hieän höõu. Hoaëc, vì caùi gì hieän taïi do töông tuïc, thì cuõng thuoäc vaøo loaïi nhöõng gì hieän taïi do hieän höõu, cho neân coù theå hieåu raèng noù coù moät ñoái töôïng hieän taïi ôû trong nhöõng gi hieän taïi do hieän höõu. 

Noù coù moät ñoái töôïng beân ngoaøi vì noù chæ coù taâm cuûa moät ngöôøi khaùc laøm ñoái töôïng. 

Treân ñaây laø giaûi thích theá naøo tha taâm trí caàn ñöôïc hieåu laø phaùt sinh töông öùng vôùi taùm loaïi ñoái töôïng. 

120. (4) Trí veà ñôøi quaù khöù phaùt sinh töông öùng vôùi taùm thöù ñoái töôïng ñoù laø ñoái töôïng höõu haïn, ñaïi haønh hay voâ löôïng ñoái töôïng ñaïo, ñoái töôïng quaù khöù, ñoái töôïng ôû trong, ôû ngoaøi, hoaëc khoâng theå phaân loaïi. Nhö theá naøo? 

Vaøo luùc nhôù laïi caùc uaån ôû duïc giôùi, taâm ñoù coù moät ñoái töôïng höõu haïn. Vaøo luùc nhôù laïi caùc uaån ôû saéc giôùi hay voâ saéc giôùi, noù coù moät ñoái töôïng ñaïi haønh. Vaøo luùc nhôù laïi moät ñaïo loä ñaõ tu taäp, hay moät quaû ñaõ chöùng ñaéc, trong quaù khöù, hoaëc do töï mình, hoaëc bôûi ngöôøi khaùc, noù coù moät ñoái töôïng voâ löôïng. Vaøo luùc nhôù laïi moät ñaïo loä ñaõ tu taäp, noù coù moät ñaïo loä laøm ñoái töôïng. Nhöng noù luoân luoân coù moät ñoái töôïng quaù khöù. 

121. ÔÛ ñaây, maëc duø tha taâm trí vaø Tuøy nghieäp thuù trí cuõng coù moät ñoái töôïng quaù khöù, nhöng trong hai caùi naøy ñoái töôïng cuûa tha taâm trí, chæ laø taâm trong baûy ngaøy qua. Noù khoâng bieát caùc uaån khaùc maø cuõng khoâng bieát caùi ñöôïc lieân keát vôùi caùc uaån (nghóa laø teân, hoï v.v...). Noùi giaùn tieáp noù coù moät ñaïo loä laøm ñoái töôïng, vì noù coù taâm lieân heä ñeán ñaïo loä laøm ñoái töôïng. Laïi nöõa, ñoái töôïng theo trí veà sôû haønh theo nghieäp chæ laø yù haønh quaù khöù. Nhöng khoâng coù gì khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa trí veà ñôøi quaù khöù, duø uaån quaù khöù hay caùi gì lieân heä ñeán uaån; bôûi vì trí naøy laø ngang haøng vôùi bieán trí veà caùc uaån quaù khöù cuøng vôùi nhöõng traïng thaùi lieân heä ñeán caùc uaån. Ñaây laø choã khaùc bieät caàn ñöôïc hieåu. 

122. Ñaây laø phöông phaùp theo caùc boä luaän. Nhöng trong Patthaøna noùi: "Caùc thieän uaån laø moät duyeân keå nhö sôû duyeân cho thaéng trí, cho tha taâm trí, cho trí bieát quaù khöù, cho tuøy nghieäp thuù trí vaø cho trí bieát vò lai". (Ptn. i, 154), vaø bôûi theá boán uaån cuõng laø nhöõng ñoái töôïng cuûa tha taâm trí vaø cuûa trí tuøy nghieäp thuù. Vaø ôû ñaây cuõng theá uaån thieän vaø baát thieän laø ñoái töôïng cuûa trí tuøy nghieäp thuù. 

123. Vaøo luùc nhôù laïi caùc uaån cuûa chính baûn thaân, thì trí aáy coù moät ñoái töôïng ôû trong. Vaøo luùc nhôù laïi caùc uaån cuûa moät ngöôøi khaùc, noù coù moät ñoái töôïng ôû ngoaøi. Vaøo luùc nhôù laïi caùc khaùi nieäm nhö danh, taùnh (teân, hoï) nhö "quaù khöù coù Ñöùc Theá Toân Tyø - Baø Thi. Meï ngaøi laø Bhandumatì. Thaân phuï laø Bhandumant" (D. ii, 6-7) vaø khaùi nieäm nhö töôùng cuûa ñaát, v.v... trí aáy coù moät ñoái töôïng khoâng theå phaân loaïi. Vaø ôû ñaây, teân vaø hoï (doøng doõi) caàn ñöôïc xem khoâng phaûi nhö nhöõng danh töø thöïc, maø nhö yù nghóa cuûa danh töø ñöôïc laäp ra do quy öôùc vaø gaén lieàn vôùi caùc uaån. Vì nhöõng danh töø thöïc thuï laø "giôùi haïn" bôûi chuùng ñöôïc goàm trong thanh xöù, nhö luaän noùi: "Söï phaân bieät ngoân ngöõ coù moät ñoái töôïng höõu haïn" (Vbh. 304). ÔÛ ñaây chuùng ta choïn quan ñieåm naøy. 

Treân ñaây laø noùi trí bieát quaù khöù caàn ñöôïc hieåu laø phaùt sinh töông öùng vôùi taùm loaïi ñoái töôïng nhö theá naøo. 

124. (5) Thieân nhaõn trí phaùt sinh töông öùng vôùi boán thöù ñoái töôïng, ñoù laø, coù ñoái töôïng höõu haïn, ñoái töôïng ôû hieän taïi, ñoái töôïng ôû trong vaø ñoái töôïng ôû ngoaøi. Nghóa theá naøo? Vì noù laáy saéc phaùp laøm ñoái töôïng, vaø vì saéc laø höõu haïn, neân noù coù moät ñoái töôïng höõu haïn. Vì noù phaùt sinh ñoái vôùi saéc hieän taïi maø thoâi, neân noù coù moät ñoái töôïng hieän taïi. Vaøo luùc thaáy saéc beân trong buïng mình v.v... noù coù moät ñoái töôïng ôû trong. Vaøo luùc thaáy saéc cuûa keû khaùc, noù coù moät ñoái töôïng ôû ngoaøi. Ñaây laø noùi thieân nhaõn trí caàn ñöôïc hieåu laø phaûi sinh töông öùng vôùi boán ñoái töôïng nhö theá naøo. 

125 (6) Trí bieát vò lai phaùt sinh töông öùng vôùi taùm thöù ñoái töôïng, laø höõu haïn, ñaïi haønh, voâ löôïng, ñaïo loä, vò lai, trong, ngoaøi, hoaëc khoâng theå xeáp loaïi. Nghóa laø theá naøo? Vaøo luùc bieát nhö sau: "Ngöôøi naøy seõ ñöôïc taùi sinh trong töông lai ôû coõi duïc; trí aáy coù moät ñoái töôïng höõu haïn. Vaøo luùc bieát "Vò aáy seõ taùi sinh trong saéc giôùi hay voâ saéc, noù coù moät ñoái töôïng ñaïi haønh. Vaøo luùc bieát "Vò aáy seõ tu taäp ñaïo loä, seõ chöùng quaû", noù coù moät ñoái töôïng voâ löôïng. Vaøo luùc bieát "Vò aáy seõ tu taäp ñaïo", noù cuõng coù ñaïo laøm ñoái töôïng nöõa. Nhöng noù luoân luoân coù moät ñoái töôïng vò lai. 

126. ÔÛ ñaây, maëc duø tha taâm trí cuõng coù moät ñoái töôïng vò lai, nhöng ñoái töôïng cuûa noù chæ laø caùi taâm vò lai trong voøng baûy ngaøy, vì noù khoâng bieát uaån naøo khaùc maø cuõng khoâng bieát nhöõng gì lieân keát vôùi uaån. Nhöng khoâng coù gì ôû trong töông lai nhö ñaõ noùi ôû phaàn trí bieát quaù khöù (ñ.121) maø khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa trí bieát vò lai. 

127. Vaøo luùc bieát "Ta seõ taùi sinh ôû ñaáy", noù coù moät ñoái töôïng ôû trong. Vaøo luùc bieát "Ngöôøi kia seõ taùi sinh ôû choã aáy", noù coù moät ñoái töôïng ngoaøi. Nhöng vaøo luùc bieát teân vaø hoï nhö "Trong töông lai Ñöùc Theá Toân Di Laëc seõ sinh. Phuï thaân Ngaøi seõ laø Baø La Moân Subrahmaø. Maãu thaân Ngaøi seõ laø Baø La Moân nöõ Brahmavatì" (D. iii,76), noù coù moät ñoái töôïng khoâng theå xeáp loaïi ñaõ noùi döôùi ñeà muïc trí quaù khöù (ñ.123). 

Treân ñaây laø trí bieát vò lai caàn ñöôïc hieåu nhö theá naøo. 

128. (7) Tuøy nghieäp thuù trí: Phaùt sinh töông öùng vôùi naêm loaïi ñoái töôïng ñoù laø, giôùi haïn, ñaïi haønh, quaù khöù, trong, ngoaøi. Nhö theá naøo? Vaøo luùc bieát nghieäp duïc giôùi, noù coù moät ñoái töôïng giôùi haïn. Vaøo luùc bieát nghieäp saéc giôùi hay voâ saéc giôùi, noù coù moät ñoái töôïng quaù khöù. Vaøo luùc bieát nghieäp cuûa chính baûn thaân noù coù moät ñoái töôïng trong. Vaøo luùc bieát nghieäp cuûa ngöôøi khaùc, noù coù moät ñoái töôïng ôû ngoaøi. Ñaây laø noùi trí bieát sôû haønh theo nghieäp caên ñöôïc hieåu laø phaùt sinh töông öùng vôùi naêm loaïi ñoái töôïng nhö theá naøo. 

129. Vaø khi trí ñöôïc noùi ôû ñaây vöøa coù moät ñoái töôïng ôû trong vöøa coù moät ñoái töôïng ôû ngoaøi, vaø bieát nhöõng ñoái töôïng naøy khi thì ôû trong khi thì ôû ngoaøi, ta noùi noù coù moät ñoái töôïng caû trong laãn ngoaøi. 

Chöông möôøi ba keát thuùc: "Moâ taû Thaéng Trí" trong Thanh Tònh ñaïo ñöôïc soaïn thaûo vì muïc ñích laøm cho ngöôøi laønh hoan hæ.