(2) Bi 

77. Moät ngöôøi muoán tu taäp taâm bi caàn phaûi khôûi ñaàu baèng söï quaùn saùt nguy hieåm trong söï thieáu taâm bi vaø lôïi ích cuûa taâm bi. 

Vaø luùc môùi khôûi söï quaùn saùt nhö vaäy, haønh giaû khoâng neân höôùng taâm ñeán ngöôøi thaân v.v. tröôùc; bôûi vì ngöôøi thaân thì chæ giöõ nguyeân ñòa vò moät ngöôøi thaân, ngöôøi baïn raát thaân chæ giöõ nguyeân ñòa vò moät ngöôøi baïn raát thaân, ngöôøi döûng döng vaãn chæ nguyeân veïn laø moät ngöôøi döng, moät ngöôøi khoù öa cuõng chæ vaãn laø moät keû khoù öa, vaø moät ngöôøi thuø thì chæ vaãn laø moät keû thuø. Moät ngöôøi ñaõ cheát vaø moät ngöôøi khaùc phaùi cuõng khoâng phaûi laø lónh vöïc cho vieäc tu taäp ban sô naøy. 

78. Trong Vibhanga coù noùi: "Vaø theá naøo moät tyû kheo an truù bieán maõn moät phöông vôùi taâm caâu höõu vôùi Bi? Cuõng nhö vò aáy seõ caûm thaáy thöông xoùt khi nhìn moät ngöôøi thieáu may maén, baát haïnh. Cuõng theá, vò aáy bieán maõn taát caû chuùng sanh vôùi taâm bi." (Vbh. 273). Bôûi theá tröôùc heát, khi thaáy Moät ngöôøi khoán naïn, khoâng may, baát haïnh, ñaùng thöông xoùt veà moïi phöông dieän, moät ngöôøi khoâng ñeïp maét, bò doàn ñeán tình traïng khoán khoå toät cuøng tay vaø chaân ñeàu cuït heát, ngoài trong choã daønh cho ngöôøi taøn taät, vôùi moät caùi oå ñeå tröôùc maët, moät baày ruoài nhaëng uaø leân töø tay chaân anh ta, vaø thaáy anh ta ñang reân sieát, thì taâm bi maãn neân khôûi leân ñoái vôùi naïn nhaân nhö sau: Khoå thay vò chuùng sanh naøy, mong sao vò aáy coù theå thoaùt khoûi ñau khoå naøy." 

Nhöng neáu haønh giaû khoâng gaëp moät ngöôøi nhö theá, thì haønh giaû coù theå khôûi bi taâm vôùi moät ngöôøi laøm aùc, maëc duø ngöôøi aáy ñang sung söôùng, baèng caùch so saùnh y vôùi vôùi moät ngöôøi saép bò haønh hình. Nhö theá naøo? 

79. Giaû söû moät keû troäm cöôùp ñaõ bò baét quaû tang vôùi nhöõng vaät troäm, vaø tuaân leänh vua xöû traûm, lính cuûa vua troùi vaø daãn y ñeán nôi haønh quyeát. Ngöôøi ta cho y nhöõng ñoà aên ñeå nhai, cho caû traøng hoa vaø höông lieäu, daàu vaø cau traàu. Maëc duø y vöøa ñi doïc ñöôøng vöøa thöôûng thöùc nhöõng thöù aáy, laøm nhö theå y ñang sung tuùc vui veû nhöng khoâng ai nghó raèng y thöïc söï haïnh phuùc khaù giaû. Traùi laïi, ngöôøi ta caûm thaáy thöông xoùt ñoái vôùi y, nghó raèng: "Caùi teân khoán naïn naøy saép söûa cheát, moãi böôùc y ñang ñi laø moät böôùc gaàn ñeán choã cheát hôn nöõa. "Cuõng theá, moät tyø kheo laáy taâm bi laøm ñoái töôïng thì neân khôûi bi taâm ñoái vôùi moät keû laøm aùc, duø laø noù ñang haïnh phuùc. " Maëc duø keû khoán naïn naøy hieän giôø ñang haïnh phuùc, vui veû höôûng thuï taøi saûn y, nhöng vì y khoâng laøm ñöôïc moät thieän haønh naøo veà thaân, ngöõ, yù trong hieän taïi, y seõ ñi ñeán caùi khoå khoâng noùi ñöôïc ôû trong caùc ñoïa xöù." 

80. Sau khi ñaõ khôûi bi taâm ñoái vôùi ngöôøi aáy nhö treân, keá ñoù haønh giaû neân khôûi bi taâm ñoái vôùi moät ngöôøi thaân roài ñoái vôùi moät ngöôøi döûng döng, vaø ñeán moät keû thuø, tuaàn töï theo caùch aáy. 

81. Nhöng neáu hieàm haän ñoái vôùi keû thuø khôûi leân nhö ñaõ noùi tröôùc ñaây, thì haønh giaû neân laøm cho noù laéng diuï vôùi phöông phaùp moâ taû döôùi ñeà muïc Töø (ñ. 14-39). Vaø ôû ñaây cuõng theá, khi moät ngöôøi ñaõ laøm nhöõng haønh vi thieän, vaø thieàn giaû thaáy hay nghe ngöôøi aáy ñaõ bò rôi vaøo moät trong nhöõng loaïi phaù saûn, khôûi ñaàu laø phaù saûn veà söùc khoeû, quyeán thuoäc, taøi saûn v.v. ngöôøi aáy ñaùng gôïi loøng bi maãn cuûa thieàn giaû, nhöng duø khoâng bò baát cöù söï phaù saûn naøo trong loaïi treân, thì ngöôøi aáy vaãn ñöôïc xoùt thöông nhö sau: "Thaät söï ngöôøi aáy baát haïnh, vì khoâng thoaùt khoûi khoå luaân hoài. Vaø theo caùch ñaõ trình baøy, haønh giaû neân phaù vôõ nhöõng raøo ngaên giöõa boán haïng ngöoøi, aáy chính laø baûn thaân, ngöôøi thaân, ngöôøi döûng döng vaø keû thuø. Roài tu taäp ñaøo luyeän töôùng bi aáy, laøm cho noù sung maõn, haønh giaû neân taêng cöôøng ñònh baèng tam thieàn vaø töù thieàn theo caùch ñaõ noùi trong phaàn Töø. 

82. Nhöng theo thöù töï trong Luaän sôù veà Taêng Chi Boä thì keû thuø neân ñöôïc laáy laøm ñoái töôïng ñaàu tieân cho taâm bi, vaø khi taâm ñaõ ñöôïc laøm cho nhu nhuyeãn ñoái vôùi ngöôøi aáy, thì keá ñoù traûi taâm bi ñeán ngöôøi baát h?nh, roài ngöôøi thaân, roài tôùi chính mình (ñ. 78) Bôûi vaäy haønh giaû neân khôûi söï tu taäp, phaù boû nhöõng raøo ngaên, vaø taêng cöôøng ñònh baèng caùch moâ taû ôû ñaây maø thoâi. 

83. Sau ñoù, söï bieán maõn moät caùch quaûng ñaïi laø bieán maõn khoâng phaân bieät caùc loaøi theo naêm caùch, bieán maõn coù phaân loaøi theo baûy caùch, vaø söï bieán maõn veà phöông sôû theo möôøi caùch, vaø nhöõng lôïi laïc nhö nguû yeân v.v...caàn ñöôïc hieåu ôû ñaây theo caùch ñaõ noùi trong phaàn tu taäp Töø. 

Ñaáy laø giaûi thích chi tieát veà söï phaùt trieån taâm Bi. 

(3) Hyû 

84. Moät ngöôøi khôûi söï tu taäp taâm hyû khoâng neân baét ñaàu vôùi ngöôøi thaân vaø ba haïng kia, vì moät ngöôøi thaân khoâng phaûi laø nhaân gaàn cuûa hyû chæ vì söï thaân meán, coøn noùi chi ñeán ngöôøi döng vaø keû thuø. Ngöôøi khaùc phaùi vaø ngöôøi ñaõ cheát cuõng khoâng thuoäc lónh vöïc quaùn hyû taâm. 

85. Tuy nhieân, moät ngöôøi baïn raát thaân coù theå laø nguyeân nhaân gaàn cho hyû - ngöôøi maø Luaän goïi laø "ngöôøi baïn toát"; vì ngöôøi aáy luoân luoân vui veû: anh ta cöôøi caùi ñaõ, roài môùi noùi sau. Bôûi theá, ngöôøi aáy neân laøm ñoái töôïng ñaàu tieân ñeå bieán maõn taân hyû. Hoaëc khi thaáy hay nghe moät ngöôøi thaân ñöôïc haïnh phuùc, vui veû, haøi loøng,thì hyû coù theå ñöôïc khôûi leân nhö sau: "Thaät vui, thaät toát, thaät tuyeät" Vì Vibhanga noùi: "Vaø theá naøo moät tyø kheo an truù bieán maõn moät phöông vôùi taâm caâu höõu vôùi hyû? Cuõng nhö khi thaáy moät ngöôøi thaân yeâu, haønh giaû seõ sung söôùng, cuõng vaäy, haønh giaû bieán maõn taát caû chuùng sinh vôùi taâm hyû aáy.(Vbh. 274) 

86. Neáu ngöôøi baïn toát hay ngöôøi thaân cuûa haønh giaû trong quaù khöù thì haïnh phuùc maø hieän taïi ñang khoå sôû baát haïnh, thì hyû vaãn coù theå ñöôïc khôûi leân baèng caùch nhôù laïi haïnh phuùc ñaõ qua cuûa ngöôøi aáy vaø quaùn töôûng hyû nhö sau:"Trong quaù khöù, anh ta giaøu coù, nhieàu quyeán thuoäc tuøy tuøng, vaø luoân luoân vui veû". Hoaëc, hyû coù theå ñöôïc khôûi leân baèng caùch quaùn töôûng hyû nôi vò aáy trong töông lai nhö: " Trong töông lai, anh ta laïi höôûng ñöôïc söï thaønh coâng nhö theá, seõ ñöôïc côõi treân löng voi, löng ngöïa coù taøng loïng che v.v..." 

Sau khi ñaõ khôûi taâm hyû ñoái vôùi moät ngöôøi thaân, haønh giaû coù theå höôùng taâm aáy tuaàn töï ñeán moät ngöôøi khoâng thaân khoâng thuø (döûng döng) roài ñeán moät ngöôøi thuø. 

87. Nhöng neáu nieàm haän khôûi leân nôi haønh giaû khi nhôù ñeán keû thuø, thì neân laøm noù laéng xuoáng theo caùch ñaõ noùi trong phaàn quaùn Töø taâm (ñ. 14- 39). 

Haønh giaû neân phaù raøo ngaên baèng taâm bình ñaúng traûi khaép caû boán ngöôøi, nghóa laø ba ngöôøi treân ñaây vaø chính mình. Do tu taäp, ñaøo luyeän töôùng aáy, thöôøng xuyeân luyeän taäp noù, haønh giaû neân taêng cöôøng ñònh cho ñeán tam thieàn, töù thieàn nhö ñaõ taû döôùi ñeà muïc Töø. 

Keá tieáp, tính caùch quaûng ñaïi, töùc söï bieán maõn hyû taâm khoâng phaân loaøi trong naêm caùch, coù phaân loaøi theo baûy caùch, vaø söï bieán maõn coù tính caùch phöông sôû theo möôøi caùch, cuøng vôùi nhöõng lôïi ích "nguû yeân"v.v. caàn ñöôïc hieåu töông töï nhö ñaõ noùi trong phaàn quaùn taâm töø. 

Treân ñaây laø giaûi thích chi tieát veà söï tu taäp taâm Hyû. 

(4) Xaû 

88. Moät ngöôøi muoán tu taâm xaû caàn phaûi ñaéc tam thieàn hay töù thieàn veà quaùn taâm töø, bi, hyû. Haønh giaû neân ra khoûi tam thieàn (trong töù thieàn) sau khi ñaõ quen thuoäc vôùi thieàn naøy, vaø caàn thaáy roõ nguy hieåm trong ba phaïm truù tröôùc, bôûi vì chuùng lieân keát vôùi söï chuù yù vaøo haïnh phuùc cuûa chuùng sanh khi nghó: "Mong raèng chuùng ñöôïc haïnh phuùc" bôûi vì chuùng gaàn guõi vôùi öa vaø gheùt, vaø vì söï lieân keát vôùi hoan hyû trong ba thieàn ñaàu laø thoâ. Vaø haønh giaû cuõng caàn thaáy söï lôïi laïc trong xaû, vì noù an bình. Roài, haønh giaû haõy khôûi taâm xaû baènh caùch nhìn vôùi xaû, moät ngöôøi khoâng thaân khoâng thuø. Sau ñoù vôùi xaû nhìn moät ngöôøi thaân v.v... Vì nhö Luaän noùi: "Vaø theá naøo moät tyø kheo an truù bieán maõn moät phöông vôùi taâm caâu höõu vôùi xaû? Cuõng nhö vò aáy caûm thaáy bình thöôøng (xaû) khi troâng thaáy moät ngöôøi khoâng thöông khoâng gheùt, cuõng vaäy, vò aáy bieán maõn taát caû chuùng sanh vôùi taâm xaû" . (Vbh. 275) 

89. Bôûi theá haønh giaû neân khôi daäy taâm xaû ñoái vôùi ngöôøi döng theo caùch ñaõ noùi. Roài, qua ngöôøi döng aáy, haønh giaû neân phaù nhöõng raøo ngaên trong moãi tröôøng hôïp giöõa ba haïng ngöôøi laø ngöôøi thaân, ngöôøi baïn toát vaø keû thuø, roài cuoái cuøng laø chính baûn thaân. Vaø haønh giaû neân tu taäp töôùng aáy, ñaøo luyeän, laøm cho sung maõn. 

90. Vaø khi haønh giaû laøm nhö theá, töù thieàn khôûi leân nôi haønh giaû theo caùch ñaõ noùi trong phaàn kasina ñaát. Nhöng khi aáy thì sao? Töù thieàn coù khôûi leân nôi moät ngöôøi ñaõ ñaéc tam thieàn veà kasina ñaát khoâng? Traû lôøi laø khoâng. Taïi sao? Vì ñoái töôïng khoâng gioáng nhau. Noù chæ khôûi leân nôi moät ngöôøi maø taâm thieàn ñaõ ñaéc vôùi phaùp quaùn töø, bi, hyû, bôûi vì ñoái töôïng töông töï . 

Nhöng tính caùch quaûng, ñaïi, lôïi laïc caàn ñöôïc hieåu theo caùch ñaõ noùi trong phaàn quaùn taâm TÖ Ø. 

Ñaây laø giaûi thích chi tieát veà söï tu taäp XAÛ 

(Toång Quaùt) 

91. 

Sau khi bieát boán phaïm truù 
Do baäc ñaïi thaùnh noùi ra 
Coøn giaûi thích toång quaùt naøy 
haønh giaû neân coâng nhaän

92. Tröôùc heát laø yù nghóa cuûa töø, bi, hyû, xaû. Noù tan ra: neân goïi töø (mejjati, mettaø), coù nghóa laø noù coù naêng löïc hoøa tan (siniyhati). Laïi nöõa, noù phaùt sinh ñoái vôùi moät ngöôøi baïn (mitta), hoaëc ñoù laø loái xöû söï ñoái vôùi moät nguôøi baïn, neân goïi laø mettaø, töø. 

Khi coù söï ñau khoå nôi nhöõng ngöôøi khaùc, thì ñieàu aáy laøm cho (karoti) traùi tim ngöôøi hieàn thieän xuùc ñoäng (kampana), neân ñoù laø söï bi maãn, karunaø. Hoaëc, noù ñaùnh baït (kinaøti: ñaùnh, khoâng coù trong töï ñieån P.T.S.) noãi ñau khoå cuûa ngöôøi khaùc, taán coâng vaø tieâu huûy noù, neân goïi laø bi. Hoaëc noù raûi raùc (kiriyati) treân nhöõng ngöôøi ñau khoå, traûi ñeán chuùng baèng söï bieán maõn neân goïi laø bi (karunaø) 

Nhöõng ngöôøi coù ñöôïc taâm traïng naøy thì vui veû (modanti), hoaëc chính noù laø vui (modati), söï vui veû (modana), goïi laø hyû (muditaø). 

Taâm naøy nhìn (upekkhati) moät caùch thaûn nhieân töø boû nhöõng söï baän taâm nhö: "Mong raèng chuùng thoaùt khoûi haän thuø", nhôø coù tính bình ñaúng, goïi laø xaû (upekkhaø). 

(Ñaëc Tính, v.v..) 

93. Veà ñaëc tính v.v. thì töø ôû ñaây coù ñaëc tính laø ñem laïi söï an laïc (Theå). Nhieäm vuï noù laø thích an laïc (Duïng). Töôùng cuûa noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï xoùa boû öu phieàn. Nhaân gaàn cuûa noù laø söï thaáy khía caïnh ñaùng yeâu ôû trong chuùng sinh. Noù thaønh coâng khi laøm cho aùc taâm (saân) laéng dòu, vaø noù thaát baïi khi phaùt sinh loøng yeâu ích kyû, vò ngaõ. 

94. Bi coù ñaëc tính laø ñem laïi söï giaûm khoå. Noù coù nhieäm vuï laø khoâng chòu ñöôïc noãi khoå cuûa ngöôøi khaùc. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï khoâng taøn baïo. Nhaân gaàn cuûa noù laø thaáy söï khoán ñoán nôi nhöõng ngöôøi ngaäp traøn noãi thoáng khoå. Noù thaønh coâng khi noù laøm cho söï taøn baïo haï xuoáng, vaø noù thaát baïi khi laøm cho phaùt sinh buoàn khoå. 

95. Hyû coù ñaëc tính laø vui möøng tröôùc söï thaønh coâng cuûa ngöôøi khaùc. Nhieäm vuï noù laø khoâng ganh tò. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï töø boû noãi chaùn gheùt. Noù coù nhaân gaàn laø söï troâng thaáy thaønh coâng cuûa ngöôøi. Noù thaønh coâng khi laøm cho söï chaùn gheùt tieâu tan, vaø noù thaát baïi khi noù laøm phaùt sinh söï vui nhoän. 

96. Xaû ñaëc tính laø phaùt trieån tính thaûn nhieân ñoái vôùi höõu tình. Nhieäm vuï noù laø thaáy söï bình ñaúng trong chuùng sinh. Noù bieåu hieän baèng söï baët döùt thaân thuø. Nhaân gaàn cuûa noù laø thaáy roõ chuû nhaân cuûa nghieäp nhö sau: " Chuùng sinh laø chuû nhaân cuûa ngieäp chuùng. Ai choïn löïa, neáu khoâng phaûi chính chuùng, ñeå ñöôïc haïnh phuùc, ñeå ñöôïc thoaùt khoå, hay ñeå khoûi maát söï thaønh coâng maø mình ñaõ ñaït tôùi?" Taâm xaû naøy thaønh coâng khi noù laøm cho gheùt vaø öa laéng xuoáng, noù thaát baïi khi noù phaùt sinh caùi bình thaûn cuûa voâ trí, maø chính laø caùi thôø ô do ngu si cuûa phaøm phu coù caên ñeå laø ñôøi soáng taïi gia. 

(Muïc Ñích) 

97. Muïc ñích toång quaùt cuûa boán phaïm truù naøy laø söï an laïc cuûa tueä giaùc vaø moät hình thöùc taùi sinh toát ñeïp trong töông lai. Muïc ñích rieâng bieät cuûa töøng phaïm truù laø: (theo thöù töï) töø boû saân v.v. Vì ôû ñaây, Töø coù muïc ñích laø deïp taâm saân, Bi ngaên taâm taøn aùc, Hyû tröø taâm chaùn gheùt, Xaû tröø taâm haän vaø tham. Vì kinh daïy: "Naøy chö hieàn, ñaây laø loái thoaùt khoûi saân, ñoù laø töø taâm giaûi thoaùt... Ñaây laø loái thoaùt khoûi taøn haïi taâm, töùc bi taâm giaûi thoaùt...Ñaây laø loái thoaùt khoûi chaùn gheùt, naøy chö hieàn, ñoù laø hyû taâm giaûi thoaùt. Ñaây laø loái thoaùt khoûi tham, naøy chö hieàn, ñoù laø xaû taâm giaûi thoaùt." (D. iii,248) 

(Nhöõng Keû Thuø Gaàn Vaø Xa) 

98. Vaø ôû ñaây, moãi thöù coù hai keû thuø, moät gaàn moät xa. Phaïm truù töø coù tham laø keû thuø gaàn, vì caû tham laãn töø coù chung moät ñaëc ñieåm laø chæ thaáy nhöõng caùi toát. Tham (ñoái vôùi töø) nhö moät keû thuø theo saùt nuùt, vaø deå tìm moät cô hoäi. Bôûi theá, töø caàn ñöôïc phoøng veä kyõ khoûi tham. Vaø saân ngöôïc vôùi töø, laø keû thuø xa cuûa töø, nhö moät keû thuø naáp trong moät hoác ñaù trong röøng hoang. Bôûi theá töø caàn phaûi ñöôïc tu taäp khi ñaõ hoaøn toaøn heát caùi nguy cô noåi saân. Vì khoâng theå naøo vöøa tu taâm töø maø ñoàng thôøi caûm thaáy giaän döõ noåi leân (xem D. iii, 247-8). 

99. Bi coù keû thuø gaàn laø noãi buoàn lieân heä taïi gia, vì caû hai coù chung moät ñieåm laø thaáy noãi khoå. Söï buoàn baõ naøy ñaõ ñöôïc taû nhö sau: "Khi moät ngöôøi caûm thaáy maát maùt vì khoâng ñöôïc caùc saéc do maét nhaän thöùc, caùc saéc khaû aùi, khaû laïc, khaû yù, khaû hyû, lieân heä ñeán theá vaät, hoaëc vì nhôù laïi caùc saéc ngaøy xöa ñaõ ñöôïc maø nay ñaõ qua, ñaõ dieät, ñaõ bieán ñoåi, thì buoàn khoå khôûi leân trong noù. Loaïi buoàn khoå (öu) nhö vaäy ñöôïc goïi laø öu lieân heä taïi gia ". (M. iii,218) vaø söï taøn baïo, khoâng nhö noåi buoàn töông töï vôùi bi, laø keû thuø xa cuûa noù. Bôûi vaäy, bi caàn ñöôïc tu taäp traùnh xa nguy cô taøn baïo, vì khoâng theå naøo tu taäp bi maø ñoàng thôøi laïi taøn haïi ñoái vôùi chuùng sanh. 

100. Hyû coù nieàm vui lieân heä taïi gia laø keû thuø gaàn, vì caû hai ñeàu chung ñaëc tính laø thaáy söï thaønh coâng. Hyû lieân heä taïi gia ñöôïc noùi ñeán nhö sau: "Khi moät ngöôøi caûm thaáy lôïi laïc, khi nhaän ñöôïc caùc saéc do maét nhaän thöùc, khaû aùi, khaû laïc, khaû yù, khaû hyû, lieân heä ñeán theá v?t, hoaëc nhôù laïi caùc saéc maø ngaøy xöa noù ñaõ ñöôïc maø nay ñaõ qua, ñaõ chaám döùt, ñaõ bieán ñoåi, hyû khôûi leân trong noù. Loaïi hyû nhö vaäy goïi laø hyû lieân heä taïi gia." (M. iii, 217). Vaø söï thuø gheùt, khoâng gioáng nhö nieàm vui, töông töï vôùi hyû chính laø keû thuø xa cuûa noù. Bôûi vaäy, hyû caàn phaûi ñöôïc tu taäp khoâng coù maët cuûa nguy cô thuø gheùt, vì khoâng theå tu taäp hyû maø ñoàng thôøi laïi baát maõn ñoái vôùi nhöõng truù xöù xa xoâi vaø nhöõng vaät lieân heä ñeán taêng thöôïng thieän (higher- profitableness). 

101. Xaû coù xaû do voâ tri lieân heä ñeán ñôøi soáng taïi gia laø keû thuø gaàn, vì caû hai ñeàu coù chung moät ñaëc tính laø khoâng bieát ñeán xaáu toát. Söï voâ tri ñoù ñöôïc noùi ñeán nhö sau:"Khi moät ngöôøi ngu si, aùm ñoän, keû voâ vaên, phaøm phu, thaáy saéc vôùi con maét, xaû khôûi leân (vì noù) khoâng chinh phuïc ñöôïc phieàn naõo, khoâng chinh phuïc ñöôïc quaû dò thuïc, khoâng thaáy nguy hieåm. Loaïi xaû aáy khoâng vöôït khoûi saéc phaùp. Xaû nhö vaäy ñöôïc goïi laø xaû lieân heä taïi gia. (M. iii, 219). Vaø tham cuøng gheùt, khoâng gioáng nhö söï voâ tri töông töï vôùi xaû, laø keû thuø xa cuûa noù. Bôûi theá, xaû caàn ñöôïc tu taäp khoâng coù nguy cô öa gheùt. Vì khoâng theå ñoàng thôøi nhìn vôùi xaû maø laïi vöøa boác chaùy bôûi tham hay saân. 

(Chaëng Ñaàu, Chaëng Giöõa, Chaëng Cuoái) 

102. Söï haêng haùi muoán thöïc haønh laø chaëng ñaàu cuûa taát caû moïi söï noùi treân. Söï tröø khöû caùc trieàn caùi v.v. laø chaëng giöõa. Ñònh laø chaëng cuoái. Ñoái töôïng cuûa chuùng laø moät hay nhieàu chuùng sinh keå nhö moät ñoái töôïng taâm phaùp. 

(Thöù Töï Traûi Roäng) 

103. Söï môû roäng ñoái töôïng baét ñaàu ôû caän haønh ñònh hay an chæ ñònh. Ñaây laø thöù töï môû roäng: Gioáng nhö moät ngöôøi caøy thieän xaûo tröôùc heát vaïch ranh giôùi moät khoaûnh ñaát roài môùi khôûi söï caøy, cuõng theá, tröôùc tieân haõy ñònh giôùi haïn moät nhaø vaø taäp traûi taâm töø ñeán taát caû nhöõng ngöôøi ôû trong nhaø aáy, theo caùch khôûi ñaàu laø: "Trong nhaø naøy (truù xöù naøy), mong raèng taát caû chuùng sinh thoaùt khoûi thuø haän". Khi taâm ñaõ ñöôïc nhu nhuyeãn deã xöû duïng ñoái vôùi nhaø aáy, haønh giaû coù theå giôùi haïn ñeán hai nhaø, keá tieáp laàn löôït ñeán ba, boán, naêm, saùu, baûy, taùm, chín, möôøi nhaø, moät con ñöôøng, nöûa khu laøng, toaøn laøng, moät vuøng, moät xöù xôû, moät phöông vaø nhö vaäy leo leân cho ñeán moät theá giôùi, hay ngoaøi phaïm vi aáy nöõa, traûi taâm töø ñeán nhöõng chuùng sanh trong nhöõng phaïm vi nhö theá. Cuõng vaäy vôùi bi v.v. Ñaây laø thöù töï trong söï môû roäng. 

(Keát Quaû) 

104. Nhö caùc voâ saéc laø keát quaû cuûa thieàn quaùn veà caùc bieán xöù (kasina), vaø phi töôûng phi phi töôûng xöù laø keát quaû cuûa ñònh, vaø söï ñaúc quaû laø keát quaû cuûa tueä vaø söï ñaït tòch dieät laø keát quaû cuûa ñònh vaø tueä, cuõng vaäy phaïm truù xaû laø keát quaû cuûa ba phaïm truù töø, bi, hyû. Vì, gioáng nhö nhöõng caùi rui nhaø khoâng theå ñöôïc gaùt trong hö khoâng neáu tröôùc heát khoâng döïng giaøn vaø coät, keøo. Cuõng vaäy, khoâng theå phaùt trieån töù thieàn trong nhöõng phaïm truù naøy neáu chöa tu taäp tam thieàn veà chuùng. 

(Boán Caâu Hoûi) 

105. Coù theå ñaët caâu hoûi: Taïi sao töø bi hyû xaû ñöôïc goïi laø boán phaïm truù? Taïi sao chæ coù boán? Thöù töï chuùng ra sao? Taïi sao chuùng ñöôïc goïi laø "voâ löôïng" trong Abhidhamma? 

106. Coù theå traû lôøi: Phaïm truù ôû ñaây caàn ñöôïc hieåu laø toát nhaát, voâ caáu. Vì nhöõng "truù" naøy toát nhaát ôû choã ñoù laø thaùi ñoä thích nghi ñoái vôùi chuùng sanh. Vaø cuõng nhö nhöõng vò trôøi Phaïm thieân truù vôùi taâm voâ nhieãm, thieàn giaû lieân heä ñeán nhöõng truù naøy cuõng an truù ngang haøng vôùi caùc haøng Phaïm thieân. Do ñoù, chuùng ñöôïc goïi laø phaïm truù theo nghóa "toát nhaát" vaø "voâ nhieãm". 

107. Vaø ñaây laø nhöõng giaûi ñaùp cho nhöõng caâu hoûi: Taïi sao chuùng chæ coù boán? 

Coù boán laø do nhöõng ñaïo loä ñöa ñeán thanh tònh 
Vaø caùc boä boán phaùp khaùc, thöù töï chuùng laø 
Söï an laïc, vaân vaân... 
Phaïm vi chuùng ñöôïc thaáy laø 
Voâ löôïng, neân chuùng laø "Voâ löôïng".

109. Vaø moät ngöôøi muoán tu taäp boán phaïm truù naøy neân thöïc haønh chuùng tröôùc heát laø baèng caùch tìm an laïc cho chuùng sinh, vì ñaëc ñieåm cuûa töø taâm chính laø taâm caàu an laïc; keá ñoù, khi thaáy hay nghe hay ñoaùn raèng nhöõng keû maø mình ñang caàu an laïc cho ñoù, ñang bò ñau khoå daøy xeùo, phaïm truù neân thöïc haønh laø söï ñöa ñeán caùi vieäc taåy tröø ñau khoå - vaø bi coù ñaëc tính aáy. Khi thaáy söï thaønh coâng cuûa nhöõng ngöôøi maø mình caàu cho an laïc, vaø thaáy söï heát khoå nôi nhöõng ngöôøi maø mình caàu cho thoaùt khoå, thì phaïm truù neân ñöôïc thöïc haønh laø hyû - vaø phaïm truù hyû coù ñaëc tính aáy. Nhöng sau ñoù thì khoâng coøn gì phaûi laøm, bôæ theá phaïm truù caàn ñöôïc thöïc haønh laø xaû, noùi caùch khaùc, tình traïng cuûa moät ngöôøi ngaém nhìn; vaø phaïm truù xaû coù caùi ñaëc tính aáy. Do vaäy maø thöù töï cuûa boán phaïm truù caàn ñöôïc ñaëc töø tröôùc, roài ñeán bi, hyû vaø xaû. 

110. Taát caû boán, tuy nhieân, phaùt sinh vôùi moät phaïm vi voâ löôïng, vì phaïm vi cuûa chuùng laø voâ löôïng chuùng sinh. 

(Phaùt Sinh Tam Thieàn Vaø Töù Thieàn) 

111. Maëc duø chuùng coù moät ñaëc tính duy nhaát laø coù moät phaïm vi voâ löôïng, song ba phaïm truù ñaàu chæ thuoäc thieàn ba baäc (trong boán thieàn) vaø thieàn boán baäc (trong heä thoáng naêm thieàn). Taïi sao? Vì chuùng khoâng rôøi khoûi Hyû. Nhöng taïi sao muïc ñích cuûa chuùng khoâng ra khoûi Hyû? Bôûi vì chuùng laø söï thoaùt khoûi aùc yù (saân) v.v... voán ñöôïc phaùt sinh bôûi ñau khoå. Nhöng Xaû thì chæ thuoäc vaøo thieàn duy nhaát coøn laïi. Taïi sao? Vì noù lieân heä ñeán caûm thoï xaû. Vì phaïm truù Xaû phaùt sinh trong khía caïnh bình thaûn ñoái vôùi chuùng sinh, thì khoâng hieän höõu bieät laäp vôùi caûm thoï xaû, töùc khoâng khoå khoâng laïc. 

112. Tuy nhieân, coù ngöôøi coù theå noùi: "Ñöùc Theá Toân ñaõ daïy trong chöông taùm phaùp (Töông öng), khi noùi toång quaùt veà boán voâ löôïng: "Keá tieáp, naøy caùc tyø kheo, caùc ngöôi haõy tu taäp ñònh coù taàm töù, vaø neân tu taäp ñònh khoâng taàm coù töù, vaø caùc ngöôi neân tu taäp ñònh khoâng taàm töù, vaø caùc ngöôi neân tu taäp ñònh coù hyû, ... khoâng hyû, vaø caùc ngöôi neân tu taäp ñònh caâu höõu vôùi laïc vaø ñònh caâu höõu vôùi xaû". (A.iv, 300), do ñoù caû boán voâ löôïng ñeàu coù boán thieàn vaø naêm thieàn. 

113. Neân traû lôøi vò aáy nhö sau: Ñöøng noùi nhö vaäy, vì neáu söï tình laø nhö vaäy, thì quaùn thaân, v.v... cuõng seõ coù boán thieàn vaø naêm thieàn. Nhöng khoâng coù duø chæ laø sô thieàn trong söï quaùn thoï hoaëc hai nhoùm kia (xem Ch. VIII, 43). Bôûi vaäy ñöøng hieåu laàm ñöùc Theá Toân baèng caùch baùm laáy danh töø. Lôøi ñöùc Theá Toân saâu xa, vaø neân ñöôïc hieåu nhö yù ñònh maø lôøi aáy muoán aùm chæ. 

114. Vaø yù ñònh ôû ñaây laø:Luùc ñoù, ñöùc Theá Toân ñöôïc thænh caàu giaûng Phaùp nhö sau:"Baïch ñöùc Theá toân, laønh thay, neáu ñöùc Theá Toân giaûng phaùp cho con moät caùch vaén taét, ñeå sau khi ñöôïc nghe Phaùp cuûa Theá Toân, con seõ soáng moät mình an tònh, khoâng phoùng daät, nhieät taâm, tinh caàn." (A. iv, 299) Nhöng ñöùc Theá Toân khoâng tin töôûng vò tyø kheo naøy cho laém, bôûi vì maëc duø nghe Phaùp, vò aáy vaãn tieáp tuïc soáng taïi ñaáy thay vì ñi laøm phaän söï cuûa sa moân haïnh, vaø ñöùc Theá Toân dieãn taû söï thieáu tin töôûng cuûa Ngaøi nhö sau:"Cuõng theá coù moät soá ngöôøi laàm laïc chæ hoûi Ta, vaø khi Phaùp ñaõ ñöôïc giaûng cho chuùng, chuùng vaãn nghó raèng chuùng khoâng caàn theo ta." (A. iv, 299). Nhöng vò tyø kheo naøy coù hy voïng ñaéc A-la-haùn quaû, bôûi vaäy Ngaøi giaùo giôùi oâng theâm moät laàn nöõa, baûo:"Bôûi vaäy, naøy tyø kheo, ngöôi caàn phaûi hoïc taäp nhö sau:noäi taâm ta seõ an truù, hoaøn toaøn vöõng truù, caùc aùc baát thieän phaùp ñaõ khôûi leân trong taâm seõ khoâng xaâm chieám taâm ta vaø ôû ñaáy. Nhö vaäy, naøy tyø kheo, ngöôi caàn phaûi hoïc taäp. (A. iv, 299). Nhöng ñieàu ñöôïc noùi trong lôøi khuyeân naøy laø ñònh caên baûn goàm trong chæ moät chuyeän nhaát taâm "ôû beân trong" (Noäi taâm) theo nghóa trong chính baûn thaân (xem Ch. XIV,75) 

115. Sau ñoù, Ngaøi daïy cho vò tyø kheo veà caùch tu taäp ñònh aáy baèng taâm töø, ñeå chöùng toû raèng: vò aáy khoâng neân chæ baèng loøng vôùi baáy nhieâu laø ñuû, maø neân taêng cöôøng ñònh caên baûn nhö sau: "Khi naøo noäi taâm cuûa ngöôi ñöôïc an truù, kheùo vöõng truù, caùc aùc baát thieän phaùp ñöôïc sanh khôûi khoâng xaâm chieám ñöôïc taâm ngöôi, khoâng coù chaân ñöùng. Khi aáy, naøy tyø kheo, ngöôi caàn phaûi hoïc taäp nhö sau: Töø taâm giaûi thoaùt seõ ñöôïc ta tu taäp, laøm cho sung maõn, laøm thaønh coã xe, thaønh caên cöù ñòa, ñöôïc laøm cho kieân trì ñöôïc cuûng coá, ñöôïc kheùo tinh caàn thöïc haønh. Nhö vaäy, naøy tyø kheo, ngöôi caàn phaûi hoïc taäp." (A. iv, 299-300). Sau ñoù Ngaøi laïi daïy theâm:"Khi ñònh naøy ñaõ ñöôïc ngöôi tu taäp, naøy tyø kheo, ñöôïc ngöôi laøm cho sung maõn, khi aáy ngöôi caàn neân tu taäp ñònh vôùi taàm töù naøy ... vaø ngöôi neân tu taäp ñònh caâu höõu vôùi xaû" (A. iv, 300) 

116. Y Ù nghóa laø nhö vaày: Naøy caùc tyø kheo, khi ñònh caên baûn naøy ñaõ ñöôïc ngöôi tu taäp baèng phöông tieän cuûa taâm töø, thì khi aáy, thay vì chæ baèng loøng vôùi chöøng aáy ngöôi neân laøm cho ñònh caên baûn aáy ñaït ñeán ñeä töù thieàn, ñeä nguõ thieàn trong nhöõng ñoái töôïng khaùc baèng caùch phaùt trieån noù theâm theo caùch khôûi ñaàu laø "vôùi taâm töø". 

117. Vaø sau khi noùi nhö vaäy, Ngaøi theâm: Naøy tyø kheo, khi naøo ñònh naøy cuûa ngöôi ñaõ ñöôïc tu taäp, ñöôïc laøm cho sung maõn nhö vaäy, khi aáy, naøy tyø kheo, ngöôi caàn phaûi hoïc taäp nhö sau: "Bi taâm giaûi thoaùt seõ ñöôïc ta tu taäp... (A. iv, 300) v.v... chæ roõ raèng "ngöôi haõy phaùt trieån noù theâm nöõa baèng töù thieàn, nguõ thieàn trong nhöõng ñoái tuôïng khaùc, söï phaùt trieån naøy ñöôïc daãn ñaàu baèng nhöõng phaïm truù coøn laïi laø bi, hæ, xaû." 

118. Sau khi ñaõ chæ roõ theá naøo söï phaùt trieån ñònh aáy baèng töù thieàn, nguõ thieàn ñöôïc ñi tröôùc baèng töø taâm giaûi thoaùt v.v... vaø baûo vò tyø kheo: "Khi naøo ñònh naøy ñaõ ñöôïc ngöôi tu taäp, naøy tyø kheo, ñöôïc laøm cho sung maõn thì khi aáy, duø ngöôi ñi baát cöù ñaâu, ngöôi seõ ñi trong an laïc, baát cöù ôû ñaâu ngöôi ñöùng, ngöôi seõ ñöùng trong an laïc, baát cöù ôû ñaâu ngöôi ngoài, ngöôi seõ ngoài trong an laïc, baát cöù ôû ñaâu ngöôi naèm, ngöôi seõ naèm trong an laïc." (A. iv, 301). Töø ñoù, caàn ñöôïc hieåu raèng ba phaïm truù töø, bi, hæ chæ coù ba thieàn ñaàu, vaø xaû chæ coù töù thieàn duy nhaát coøn laïi. Vaø chuùng cuõng ñöôïc giaûi thích töông tôï trong Abhidhamma. 

(Giôùi Haïn Cao Nhaát Cuûa Moãi Phaïm Truù) 

119. Trong khi nhöõng phaïm truù naøy chæ thuoäc hai loaïi veà khía caïnh thieàn chöùng laø tam thieàn vaø thieàn duy nhaát coøn laïi (nghóa laø töù thieàn hay nguõ thieàn), tuy vaäy, moãi phaïm truù coù moät hieäu quaû khaùc nhau ôû choã "coù veû ñeïp laø hieäu quaû cao nhaát" v.v. vì chuùng ñöôïc moâ taû nhö theá trong kinh Haliddavasana, nhö ñöôïc noùi: "Naøy caùc tyø kheo, töø taâm giaûi thoaùt coù veû ñeïp laø toái cao... Bi taâm giaûi thoaùt coù taâm khoâng voâ bieân xöù laø toái cao...Hyû taâm giaûi thoaùt coù thöùc voâ bieân xöù laø toái cao... Xaû taâm giaûi thoaùt coù voâ sôû höõu xöù laø toái cao... (S. v, 119-21). 

120. Nhöng taïi sao chuùng ñöôïc noùi nhö vaäy? Vì moãi thöù laø caên baûn cho moät thöù. Vì ñoái vôùi ngöôøi an truù töø taâm, chuùng sinh khoâng coù veû gôùm ghieác. Vì quen thuoäc vôùi khía caïnh khoâng gôùm ghieác cuûa söï vaät, khi vò aáy chuù yù taùc yù nhöõng maøu saéc thuaàn tònh khoâng gôùm ghieác nhö laø maøu xanh ñen, taâm vò aáy ñi vaøo chuùng khoâng khoù khaên. Bôûi vaäy, töø laø caên ñeå cho söï giaûi thoaùt nhôø tònh töôùng. (xem M. ii, 12; M.A iii, 256) nhöng khoâng phaûi cho caùi gì vöôït xa hôn. Bôûi theá maø goïi noù "coù veû ñeïp laø toái cao." 

121. Moät ngöôøi truù taâm bi ñaõ roõ bieát hoaøn toaøn söï nguy hieåm trong saéc phaùp, vì bi khôûi leân trong vò aáy khi troâng thaáy noãi khoå cuûa chuùng sinh, vì coù caùi töôùng ra (saéc phaùp) neân bò ñaùnh baèng gaäy v.v. Do ñoù, vì bieát roõ nguy hieåm cuûa saéc, neân khi boû caùi bieán xöù maø vò aáy ñang quaùn, duø ñaáy laø töôùng cuûa kasina ñaõ thay moät kasina khaùc, vaø chæ taùc yù "khoaûng khoâng" coøn laïi (xem Ch. X, 6) nghóa laø söï thoaùt khoûi saéc phaùp, thì khi aáy taâm vò aáy ñi vaøo khoaûng khoâng ñoù khoâng khoù khaên. Bôûi theá bi laø ñieåm töïa caên baûn cho khoâng voâ bieân xöù, nhöng khoâng cho caùi gì vöôït ngoaøi khoâng voâ bieân xöù. Ñoù laø lyù do noùi "coù khoâng voâ bieân xöù laø toái cao". 

122. Khi haønh giaû truù hyû, taâm vò aáy trôû neân quen thuoäc vôùi söï quaùn taâm vì hyû khôûi leân ôû nôi vò aáy khi thaáy taâm chuùng sinh khôûi leân döôùi hình thöùc söï vui möøng veà moät lyù do naøo ñoù. Roài khi vò aáy vöôït qua lónh vöïc khoâng voâ bieân xöù maø vò aáy ñaõ ñaït ñeán, vaø taùc yù ñeán thöùc coù ñoái töôïng cuûa noù laø töôùng hö khoâng, thì taâm haønh giaû ñi vaøo thöùc aáy khoâng coù khoù khaên. Bôûi theá hyû laø ñieåm töïa caên baûn cho thöùc voâ bieân xöù. Nhöng khoâng phaûi cho caùi gì vöôït ngoaøi thöùc voâ bieân xöù. Ñoù laø lyù do noù ñöôïc goïi laø "Coù thöùc voâ bieân xöù laø toái thöôïng". 

123. Khi truù xaû, taâm haønh giaû trôû neân thieän xaûo trong söï quaùn töôûng caùi gì trong yù nghóa toái haäu voán phi höõu, vì taâm vò aáy ñaõ chuyeån höôùng khoûi söï quaùn saùt nhöõng gì laø hieän höõu trong yù nghóa toái haäu, nghóa laø laïc, söï thoaùt khoûi khoå, v.v., vì khoâng coøn coù baän taâm gì nöõa thuoäc loaïi "mong chuùng sinh ñöôïc haïnh phuùc" hay "mong chuùng ñöôïc thoaùt khoå" hay mong chuùng khoâng maát söï thaønh coâng ñaõ ñaït ñeán". Baây giôø taâm haønh giaû ñaõ quen vôùi söï chuyeån höôùng töø söï quaùn nhöõng gì hieän höõu theo nghóa toái haäu vaø trôû neân thieän xaûo trong vieäc quaùn töôûng nhöõng gì phi höõu theo nghóa toái haäu, "chuùng sinh chæ laø caùi danh" (khaùi nieäm), vaø bôûi theá khi haønh giaû vöôït qua thöùc voâ bieân xöù ñaõ ñaït, vaø truù taâm treân söï vaéng maët cuûa Thöùc, voán phi höõu veà ñaëc tính rieâng cuûa noù, voán laø thöïc taïi theo nghóa toái haäu (ñöôïc sinh ra, trôû thaønh. Xem M. i, 260), thì taâm haønh giaû ñi vaøo trong caùi khoâng, caùi phi höõu aáy khoâng khoù khaên. (Ch. X, 32). Bôûi theá xaû laø ñieåm töïa caên ñeå cho Voâ sôû höõu xöù, nhöng khoâng cho caùi gì vöôït ngoaøi voâ sôû höõu xöù. Ñoù laø lyù do noùi "Coù Voâ sôû höõu xöù laø toái cao". 

124. Khi haønh giaû ñaõ hieåu raèng hieäu quaû ñaëc bieät cuûa moãi phaïm truù goàm tuaàn töï laø "Coù veû ñeïp laø toái cao" haønh giaû laïi coøn neân hieåu theâm raèng chuùng vieân maõn nhöõng thieän phaùp khôûi ñaàu laø boá thí. Vì taâm cuûa caùc vò Boà taùt giöõ quaân bình baèng caùch ñaët an laïc cuûa chuùng sinh leân haøng ñaàu, baèng söï gheùt thaáy chuùng sinh ñau khoå, baèng söï mong muoán nhöõng thaønh coâng cuûa chuùng sinh ñaït ñöôïc laâu beàn, vaø baèng söï voâ tö bình ñaúng ñoái vôùi taát caû chuùng sinh. Vaø cho taát caû chuùng sinh, nhöõng Boà taùt boá thí taëng phaåm, töùc nguoàn an laïc, maø khoâng phaân bieät raèng: "Phaûi cho keû naøy, khoâng neân cho keû kia". Vaø ñeå traùnh laøm haïi chuùng sinh, Boà taùt thoï trì caám giôùi. Boà taùt thöïc haønh haïnh töø boû vì muïc ñích vieân maõn giôùi. Boà taùt thanh loïc tueâ vì muïc ñích thaáy roõ khoâng mô hoà, caùi gì laø toát vaø xaáu ñoái vôùi chuùng sinh. Boà taùt luoân luoân khôi daäy tinh taán vì an laïc vaø haïnh phuùc cho chuùng sinh treân heát. Khi ñaõ ñöôïc söï vöõng vaøng anh duõng nhôø taán löïc toái cao, Boà taùt trôû neân kham nhaãn ñoái vôùi nhieàu loãi laàm cuûa chuùng sinh. Boà taùt khoâng löøa doái chuùng sinh khi höùa heïn "Ta seõ cho ngöôi caùi naøy. Ta seõ laøm caùi naøy cho ngöôi." Boà taùt coù quyeát taâm khoâng lay chuyeån ñoái vôùi haïnh phuùc vaø an laïc cuûa chuùng sinh. Do taâm töø kieân coá, Boà taùt ñaët chuùng sinh leân tröôùc baûn thaân mình. Do xaû Boà taùt khoâng mong caàu quaû baùo. Sau khi vieân maõn möôøi ba la maät nhö vaäy, caùc phaïm truù naøy laïi coøn kieän toaøn taát caû thieän phaùp nhö Möôøi Löïc, Boán Voâ UÙy, Saùu loaïi trí khoâng chung vôùi Thanh vaên ñeä töû, vaø Möôøi taùm phaùp cuûa ñaáng Giaùc ngoä. Ñaây laø noùi caùc phaïm truù laøm vieân maõn caùc thieän phaùp, khôûi töø boá thí. 

Chöông chín goïi laø " Moâ Taû Ñònh - Caùc Phaïm Truù" trong Luaän veà Ñònh tu taäp thuoäc luaän Thanh Tònh Ñaïo, ñöôïc soaïn thaûo vì muïc ñích laøm cho nhöõng ngöôøi laønh ñöôïc hoan hæ.