Phaân Bieät Caùc Haønh Laø Troáng Roãng 

53. Sau khi phaân bieät nhôø trí tö duy, raèng "taát caû haønh laø troáng roãng" (S. iii, 167) haønh giaû laïi phaân bieät tính caùch troáng roãng trong töông quan luaän lyù hai chieàu nhö sau: "Caùi naøy khoâng ngaõ, khoâng ngaõ sôû" (M. ii, 263) 

[Chuù thích: Dvisotika, luaän lyù hai chieàu, vaø Caøtukotlka - luaän lyù boán chieàu, xem Buddhist Logic cuûa Th. Scherbatsky, tr. 60-1, ghi chuù 5]

[Chuù thích: Coù nhieàu baûn khaùc nhau veà ñoaïn kinh naøy, nhö A. i, 206; ii, 177; iii, 170. Laïi coù nhieàu sôù giaûi khaùc nhau. ÔÛ ñaây theo khaûo saùt nhieàu baûn. Ñaây laø moät ñoaïn kinh khoù hieåu, döôøng nhö laø moät caâu ñaàu löôõi nhöõng ngöôøi ngoaïi giaùo, moät thaønh ngöõ cuûa loõa theå Ni kieàn töû (A. i, 206) duøng ñeå noùi veà Khoâng voâ bieân xöù (M. iii, 263), trong ñoù yù sau cuøng ñöôïc du nhaäp vaøo Phaät giaùo keå nhö moät ñieàu coù theå laøm caên cöù phaân bieät chaùnh kieán taø kieán, tuøy caùch nhìn. Luaän veà ñoaïn naøy ñöôïc Pm. toùm taét nhö sau: "Naøham kvacini: Vò aáy thaáy söï phi höõu cuûa moät caùi ngaõ nôi chính mình. Na kassaci kincanat'asmim: Veà chính töï ngaõ cuûa mình, vò aáy thaáy raèng noù cuõng khoâng laø sôû höõu cuûa moät töï ngaõ naøo cuûa keû khaùc. Vò aáy thaáy söï ngöôøi khaùc nhö sau: "Khoâng coù töï ngaõ cuûa moät ngöôøi khaùc, ôû baát cöù choã naøo". Veà ngöôøi khaùc, vò aáy thaáy raèng hoï cuõng khoâng laø sôû höõu cuûa töï ngaõ mình nhö sau: "Toâi cuõng khoâng sôû höõu töï ngaõ cuûa ngöôøi khaùc" Vaäy, caùi taäp hôïp caùc haønh naøy, khi ñöôïc phaân tích thaønh troáng roãng vôùi luaän lyù boán chieàu aáy, ñöôïc thaáy laø khoâng ngaõ, ngaõ sôû, veà caû hai uaån noäi ngoaïi.-- Pm. 840-1]

55. Sau khi phaân tích söï troáng roãng nhö treân, haønh giaû laïi phaân tích tính troáng roãng theo caùch sau. Nhö theá naøo? (1) Con maét khoâng laø ngaõ, (2) khoâng phaûi ngaõ sôû, (3) khoâng thöôøng, (4) khoâng beàn bó, (5) khoâng baát dieät, (6) khoâng phaûi khoâng bieán, ñoåi. Cuõng vaäy... ); saéc... phaùp. nhaän thöùc... yù thöùc... yù xuùc... giaø cheát" (xem Ch. XX, 9) 

56. Sau khi phaân tích söï troáng roãng theo saùu caùch treân haønh giaû laïi phaân tích theo 8 caùch, laø: "Saéc khoâng coù lôïi, khoâng taâm ñieåm, khoâng thöïc chaát veà phöông dieän; (1) thöôøng, (2) beàn bæ, (3) laïc, (4) ngaõ, hoaëc veà phöông dieän (5) caùi gì thöôøng, (6) caùi gì beàn bæ, (7) caùi gì baát dieät, (8) caùi khoâng bò bieán ñoåi. Theo töông haønh, thöùc coøn maõi cho ñeán giaø cheát (nhö treân) cuõng vaäy. Nhö caây lau khoâng coù loõi, khoâng coù ruoät, khoâng coù taâm ñieåm, nhö caây thaàu daàu,? ... khoâng coù taâm ñieåm, khoâng coù loõi, khoâng thöïc chaát, cuøng vaäy laø saéc... cho ñeán giaø cheát. (Nd2. 184-185) 

57. Sau ñoù haønh giaû laïi phaân tích söï troáng roãng theo 10 caùch: "Vò aáy thaáy saéc laø troáng roãng, voâ vò, voâ ngaõ, khoâng chuû teå, khoâng theå laøm nhö yù ta muoán, khoâng theå bò sôû höõu nhö yù ta muoán, khoâng chòu söï chi phoái cuûa moät quyeàn naêng, laø xa laï, taùch bieät vôùi quaù khöù vaø vò lai. Vò aáy thaáy thoï... thöùc laø troáng roãng.. taùch bieät quaù khöù vò lai". [Chuù thích: nghóa laø, nhaân vaø quaû taùch bieät nhau] 

58. Sau ñoù laïi phaân tích theo 12 kieåu: "Saéc khoâng ngaõ, khoâng linh hoàn, khoâng laø ngöôøi, khoâng nam, khoâng nöõ, khoâng töï ngaõ, khoâng ngaõ sôû, khoâng ta, khoâng cuûa ta, khoâng cuûa ngöôøi, khoâng baát cöù cuûa ai". 

59. Haønh giaû laïi phaân tích tính troáng roãng theo 42 kieåu baèng tueä lieãu tri keá nhö suy ñaït: "Vò aáy thaáy saéc laø voâ thöôøng, khoå, beänh, ung nhoït, muõi teân, tai hoïa, saàu khoå, xa laï, phaân taùn, côn dòch, öông aùch, khuûng boá, ñe doïa, phuø du, khaû hoaïi, khoâng beàn, voâ hoä, khoâng choã truù, khoâng choã nöông, khoâng thích hôïp laøm choã nöông, troáng roãng, voâ vò, khoâng voâ ngaõ, khoâng khaû yù, nguy hieåm, phaûi bò bieán ñ?i, khoâng coù loõi, goác reã cuûa tai öông, saùt nhaân, phaûi ñoaïn dieät, höõu laäu, höõu vi, moài cuûa ma, phaûi chòu sanh, giaø, beänh, cheát, saàu bi khoå öu naõo; sanh khôûi, ra ñi; moái nguy, thoaùt ly. Vò aáy thaáy thoï... (nhö treân).. thoaùt ly" (Ps. ii, 238) 

60. Vaø ñieàu naøy ñaõ ñöôïc noùi: "Khi vò aáy thaáy saéc laø voâ thöôøng... laø thoaùt ly vò aáy nhìn theá gian laø troáng roãng. Khi thaáy thoï töôûng haønh thöùc laø voâ thöôøng.. thoaùt ly, vò aáy nhìn theá gian laø troáng roãng. 

Haõy nhìn theá gian laø troáng roãng, 
Naøy Mogharaøja, nhö vaäy, luoân tính giaùc 
Ngöôøi aáy coù theå thoaùt nanh vuùt töû thaàn 
Do töø boû tin töôûng vaøo ngaõ. 
Vì töû thaàn khoâng theå thaáy con ngöôøi 
nhìn theá gian vôùi caùch aáy. (Sn. 1119)

61. Khi haønh giaû ñaõ phaân bieät caùc haønh baèng caùch gaùn ba ñaëc tính cho chuùng vaø thaáy chuùng troáng roãng nhö theá, vò aáy töø boû caû khieáp sôï vaø thích thuù, trôû neân döûng döng khoâng xem chuùng laø toâi hay cuûa toâi, vò aáy gioáng nhö moät ngöôøi ñaõ ly dò vôùi vôï. 

62. Ví nhö coù ngöôøi cöôùi moät ngöôøi vôï yeâu kieàu, khaû aùi, duyeân daùng, anh ta yeâu naøng say ñaém tôùi noåi khoâng theå chòu ñöôïc söï phaân ly vôùi naøng duø chæ trong choác laùt. Anh ta thöôøng bò giao ñoäng böïc boäi khi thaáy naøng ñöùng ngoài noùi cöôøi vôùi moät ngöôøi ñaøn oâng khaùc, vaø raát khoå sôû. 

Nhöng moät thôøi gian, thaáy nhöõng loãi laàm cuûa ngöôøi ñaøn baø aáy, anh muoán thoaùt ly vaø ly dò naøng, khoâng muoán xem naøng laø "cuûa toâi" nöõa. Töø ñoù, duø coù thaáy naøng laøm baát cöù gì, vôùi baát cöù ai anh cuõng khoâng coøn bò giao ñoäng, phieàn haø, maø traùi laïi, vaãn nhö khoâng. Cuõng vaäy, thieàn giaû vì muoán thoaùt taát caû haønh, phaân bieät caùc haønh baèng trí tö duy vaø thaáy khoâng coù gì ñeå cho laø "toâi" hay "cuûa toâi", haønh giaû töø boû caû sôï haõi laãn thích thuù vaø trôû neân döûng döng ñoái vôùi taát caû haønh. 

63. Khi haønh giaû bieát vaø thaáy nhö vaäy, taâm vò aáy luøi laïi, co ruùt laïi tröôùc ba höõu, boán sanh, naêm thuù, baûy thöùc truù vaø chín höõu tình cö, taâm vò aáy khoâng ñi ñeán caùc thöù aáy nöõa. Xaû hay söï gheâ tôûm ñaõ ñöôïc an truù, nhö nhöõng gioït nöôùc luøi laïi, co laïi, khoâng traûi ra treân ngoïn laù sen, cuõng theá taâm vò aáy luøi laïi, co laïi tröôùc ba höõu. Xaû, hay söï gheâ tôûm ñaõ an truù. 

Vôùi caùch aáy, nôi haønh giaû khôûi leân caùi goïi laø Haønh xaû trí. 

64. Nhöng neáu trí naøy thaáy ñöôïc Nieát baøn, traïng thaùi an oån laø an laïc thì noù choái boû söï sanh taát caû caùc haønh vaø chæ coù theå nhaäp Nieát baøn maø thoâi. Noù khoâng thaáy Nieát baøn laø an oån, thì noù seõ sanh trôû laïi nhieàu laàn, vôùi caùc haønh laøm ñoái töôïng, nhö con quaï cuûa caùc thuûy thuû. 

65. Khi ñi bieån, nhöõng thöông gia thöôøng mang theo con quaï ñeå tìm ñaát lieàn. Khi thuyeàn bò baõo toá thoåi laïc quyõ ñaïo, troâi giaït khoâng thaáy ñaát lieàn, hoï seõ thaû chim ra. Noù bay khoûi coät buoàm, vaø sau khi thaùm hieåm boán höôùng, neáu thaáy ñaát lieàn, no seõ bay veà höôùng ñoù. Neáu khoâng thaáy ñaát lieàn, noù seõ bay trôû laïi ñaäu treân coät buoàm. Cuõng theá, neáu trí haønh xaû thaáy ñöôïc Nieát baøn, traïng thaùi an oån laø an laïc, thì noù seõ töø boû söï sanh taát caû haønh vaø chæ thaâm nhaäp Nieát baøn maø thoâi. Neáu noù khoâng thaáy ñieàu aáy, thì noù seõ maõi maõi sanh trôû laïi, vôùi caùc haønh laøm ñoái töôïng. 

66. Baây giôø, sau khi phaân tích caùc haønh theo nhöõng kieåu khaùc nhau nhö saøn boät treân meù khay, nhö chaûi boâng ñeå loïc boû hoät gooøng, vaø sau khi töø boû kinh khuûng laãn thích thuù, trôû neân döûng döng khi suy ñaït caùc haønh, vò aáy vaãn kieân trì trong ba quaùn, vaø sau khi laøm nhö vaäy, quaùn trí ñi vaøo traïng thaùi Ba cöûa ngoõ ñöa ñeán giaûi thoaùt (tam giaûi thoaùt moân), vaø trôû thaønh ñieàu kieän cho söï phaân thöù böïc caùc baäc thaùnh ra laøm baûy böïc. 

Ba Cöûa Ñeán Giaûi Thoaùt ( Tam Giaûi Thoaùt Moân) 

Trí aáy ñi vaøo giaûi thoaùt? ba caên, tuøy theo quaùn tueä sanh khôûi theo moät trong ba caùch. 

[Chuù thích: Khi tueä ñaït ñeán toät ñænh, noù an truù vaøo moät trong 3 quaùn vaø 18 quaùn ñeàu bao goàm trong ba quaùn naøy. Ba caên laø tín, ñònh vaø tueä. "Vôùi söï thuø thaéng" coù nghóa laø, söï öu thaéng cuûa caùc phaùp töông öùng, nhö tín caàn mang nôi ngöôøi quaùn voâ thöôøng nhieàu, ñònh caàn mang nôi ngöôøi quaùn khoå, vaø tueä caàn mang nôi ngöôøi quaùn voâ ngaõ. Bôûi vaäy, caû ba caên naøy ñöôïc taêng cöôøng veà ba quaùn aáy laøm phaùt sinh söï theá nhaäp ba giaûi thoaùt moân. (Pm. 844)]

(1) ñöa ñeán söï thaáy ñöôïc caùc haønh ñeàu bò giôùi haïn, bò bao vaây, vaø ñöa ñeán söï thaâm nhaäp cuûa taâm vaøo "Voâ töôùng giôùi", 
(2) ñöa ñeán söï khôi daäy cuûa yù ñoái vôùi taát caû caùc haønh, vaø ñeán söï thaâm nhaäp vaøo "Ly duïc giôùi", 
(3) ñöa ñeán söï thaáy taát caû phaùp laø xa laï, vaø ñeán söï thaâm nhaäp cuûa taâm vaøo "Khoâng giôùi". 

Ba giaûi thoaùt moân naøy ñöa ñeán loái ra khoûi theá gian" (Ps. ii,48). 

[Chuù thích: Quaùn voâ thöôøng thaáy caùc haønh laø bò naïn cuoäc bôûi sanh ôû ñaàu vaø dieät ôû cuoái, vaø thaáy raèng, chính vì chuùng coù ñaàu vaø cuoái neân voâ thöôøng. "Vaøo voâ töôùng giôùi" laø voâ vò giôùi, ñöôïc caùi teân "voâ töôùng" vì noù ñoái laïi vôùi töôùng caùc haønh. "Ñeán söï thaâm nhaäp cuûa taâm": ñeán söï hoaøn toaøn thaâm nhaäp cuûa taâm taêng thöôïng, nhôø trí thuaän thöù, sau khi ñònh giôùi haïn. "Vaøo ly duïc giôùi" laø vaøo voâ vi giôùi, ñöôïc caùi teân "ly duïc" do khoâng coù duïc tham, v.v. "Vaøo khoâng giôùi" cuõng laø voâ vò giôùi, ñöôïc caùi teân "khoâng" vì khoâng ngaõ.-- Pm. 845].

69. Vaäy, ba meänh ñeà naøy caàn hieåu laø dieãn ñaït caùc phaùp quaùn voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ. Do ñoù, trong caâu traû lôøi cho caâu hoûi keá tieáp (ñöôïc neâu trong luaän Patisambhidaø), noùi: "Khi haønh giaû taùc yù voâ thöôøng, caùc haønh ñoái vôùi vò aáy laø khaû hoaïi, khi haønh giaû taùc yù khoå, caùc haønh ñoái vôùi vò aáy laø khôûi chuùng, khi haønh giaû taùc yù voâ ngaõ, caùc haønh ñoái vôùi vò aáy laø troáng khoâng". (Ps. ii, 48) 

70. Nhöng phaùp quaùn hay laø cöûa ngoõ ñöa ñeán nhöõng thöù giaûi thoaùt naøo? Ñoù laø ba thöù, ôû töôùng, ly duïc vaø khoâng.? 

71. Vaø ôû ñaây, voâ töôùng giaûi thoaùt caàn ñöôïc hieåu laø thaønh ñaïo ñaõ phaûi? 

72. Nhöng trong Abluanamme laïi noùi: "Vaøo luùc vò aáy tu taäp thieàn, sieâu theá. - moät ngoõ ñöa ñeán söï phaân taùn (ra 7 caëp) - sau khi töø boû taø kieán vôùi söï? ñaït ñeán caáp böïc thöù nhaát ly duïc... vò aáy chöùng vaø truù sô thieàn, khoâng coù duïc... troáng khoâng" (Dhs. 510) Nhö vaäy, chæ ñeà caäp hai giaûi thoaùt. Ñieàu naøy anh chæ caùi caùch maø tueä ñaït ñeán ñaïo loä vaø ñöôïc dieãn ñaït theo nghóa ñen. 

73. Tuy nhieân, trong Patisambhidaø, quaùn trí ñöôïc dieãn taû nhö sau: (1) Tröôùc heát noù ñöôïc taû laø khoâng giaûi thoaùt vì thoaùt khoûi laø giaûi voâ caùc haønh" Trí quaùn voâ thöôøng laø khoâng giaûi thoaùt vì noù giaûi thoaùt khoûi loái (taø) giaûi caùc haønh laø thöôøng. Trí quaùn khoå laø Khoâng giaûi thoaùt, vì noù thoaùt khoûi laø giaûi chuùng laø laïc. Trí quaùn voâ ngaõ laø Khoâng giaûi thoaùt, vì noù thoaùt khoûi laø giaûi caùc haønh laø ngaõ" (Ps. ii, 67). (2) Roài noù laïi ñöôïc dieãn taû laø voâ töôùng giaûi thoaùt nhôø thoaùt khoûi caùc töôùng: "Trí quaùn voâ thöôøng laø voâ töôùng giaûi thoaùt, vì noù giaûi thoaùt khoûi töôùng caùc haønh laø thöôøng. Trí quaùn khoå laø Voâ töôùng giaûi thoaùt, vì noù giaûi thoaùt khoûi töôùng caùc haønh laø laïc. Trí quaùn voâ ngaõ laø Voâ töôùng giaûi thoaùt, vì noù giaûi thoaùt töôùng caùc haønh laø ngaõ" (Ps. ii, 68). (3) Cuoái cuøng, noù ñöôïc dieãn taû laø Ly duïc giaûi thoaùt do söï giaûi thoaùt duïc voïng cuûa noù: "Trí quaùn voâ thöôøng laø ly duïc giaûi thoaùt (hay Voâ nguyeän Giaûi thoaùt) vì noù giaûi thoaùt khoûi duïc ñoái vôùi caùc haønh ñöôïc xem laø thöôøng, trí quaùn khoå laø ly duïc Giaûi thoaùt vì noù giaûi thoaùt khoûi duïc ñoái vôùi caùc haønh ñöôïc xem laø laïc. Trí quaùn voâ ngaõ laø ly duïc giaûi thoaùt, vì noù giaûi thoaùt khoûi duïc ñoái vôùi caùc haønh ñöôïc xem laø ngaõ. (Ps. ii, 68). Nhöng, maëc duø ñöôïc noùi nhö vaäy, quaùn trí khoâng phaûi voâ töôùng theo nghóa ñen, vì khoâng coù söï töø boû töôùng caùc haønh (keå nhö höõu vi, ôû ñaây, ñeå phaân bieät vôùi haønh keå nhö voâ thöôøng v.v..) Nhöng Khoâng vaø Ly duïc thì theo nghóa ñen. Vaø chính vaøo saùt-na ñaïo loä. Ñoù laø lyù do taïi sao A tì ñaøm chæ ñeà caäp hai giaûi thoaùt laø Khoâng vaø Ly duïc. 

Ñaáy laø Luaän veà caùc giaûi thoaùt. 

[Chuù thích: "Taïi sao voâ töôùng tueä khoâng theå ñem laïi teân noù cho ñaïo loä khi noù ñaït ñeán ñaïo loä? Dó nhieân, töôùng ñöôïc goïi ñeán trong kinh nhö sau: "Haõy tu taäp voâ töôùng, töø boû?" (Sn. 342) Nhöng maëc duø noù loaïi boû caùc töôùng thöôøng, beàn bæ vaø? chính noù vaãn coøn coù töôùng vaø ñöa taâm ñeán caùc phaùp boû töôùng. Laïi nöõa, Abhidhamma laø giaùo lyù theo nghóa?. Vì voâ töôùng giaûi thoaùt ñöôïc noùi phuø hôïp vôùi quaùn voâ thöôøng, vaø trong phaùp quaùn naøy, tín caên thaïnh. Nhöng tín caên khoâng ñöôïc ñaïi bieåu bôûi baát cöù yeáu toá naøo cuûa ñaïo loä, neáu khoâng ñem laïi cho ñaïo loä caùi teân cuûa noù, vì noù khoâng thuoäc thaønh phaàn naøo trong ñaïo loä. Trong tröôøng hôïp nhö caùi kia, thì Ly duïc, Giaûi thoaùt laø do quaùn khoå, Khoâng Giaûi thoaùt laø do quaùn voâ ngaõ. Trong Ly duïc Giaûi thoaùt, thì ñònh laø thuø thaéng vaø trong Khoâng Giaûi Thoaùt, tueä caàn thuø thaéng. Vì ñònh vaø ñònh vaø tueä cuõng laø nhöõng chi phaàn cuûa ñaïo loä, neân chuùng coù theå ñöôïc laáy laøm caùi teân cuûa ñaïo loä, nhöng khoâng coù voâ töôùng ñaïo loä vì chi phaàn "voâ töôùng" khoâng coù. 

Nhöng laïi coù ngöôøi noùi raèng coù moät ñaïo loä voâ töôùng, vaø maëc duø khoâng coù teân naøy do caùch thöùc tueä ñaït ñeán ñaïo loä, noù cuõng ñöôïc teân naøy töø moät ñöùc ñaëc bieät cuûa rieâng noù, vaø töø ñoái töôïng cuûa noù. Theo quan nieäm nhöõng ngöôøi naøy, thì ñaïo loä Ly duïc vaø Khoâng ñaùng leû cuõng ñöôïc teân aáy töø caùc ñöùc ñaëc bieät vaø töø ñoái töôïng cuûa chuùng. Nhö vaäy laø sai. Taïi sao? Bôûi vì ñaïo loä coù teân cuûa noù theo hai lyù do: do baûn chaát cuûa chính noù, vaø do caùi noù khaéc cheá. Coù nghóa laø do töï taùnh cuûa noù, vaø do caùi ngöôïc laïi vôùi noù. Vì ñaïo loä Ly duïc laø thoaùt khoûi duïc do tham, vv.. vaø ñaïo loä "Khoâng" cuõng thoaùt khoûi tham, cho neân caû hai ñeàu coù teân töø töï tính cuûa chuùng. Töông töï nhö theá, ñaïo loä ly duïc laø ngöôïc vôùi duïc vaø ñaïo loä. "Khoâng" laø ngöôïc vôùi söï taø giaûi raèng coù ngaõ, bôûi theá chuùng ñöôïc teân cuûa chuùng töø nhöõng gì chuùng khaéc cheá. Coøn traùi laïi, ñaïo loä voâ töôùng chæ ñöôïc teân cuûa noù töø töï tính cuûa chính noù, do ôû trong noù khoâng coù caùi töôùng cuûa tham, v.v... hay cuûa thöôøng, v.v... nhöng do caùi maø noù choáng laïi. Vì noù khoâng choáng laïi quaùn voâ thöôøng phaùp quaùn naøy coù ñoái töôïng cuûa noù laø töôùng cuûa caùc haønh keå nhö höõu vi - maø coøn thoûa hieäp vôùi phaùp quaùn aáy. Bôûi vaäy, moät ñaïo loä voâ töôùng laø hoaøn toaøn khoâng theå chaáp nhaän, theo quan ñieåm caùc Luaän sö A tyø ñaøm. Do ñoù noùi "Ñieàu naøy aùm chæ caùi caùch tueä ñaït ñeán ñaïo loä vaø ñöôïc dieãn taû theo nghóa ñen" (ñ. 72)].

74. ÔÛ treân ñaây coù noùi: "Noù trôû thaønh ñieàu kieän cho söï xeáp haïng caùc vò Thaùnh ra baûy böïc (ñoaïn 66). ÔÛ ñaây, tröôùc heát coù baûy haïng hieàn thaùnh naøy: (1) Tuøy tín haønh, (2) Tín giaûi thoaùt, (3) Thaân chöùng, (4) Caâu phaàn giaûi thoaùt, (5) Tuøy phaùp haønh, (6) Kieán ñaùo, (7) Tueä giaûi thoaùt. Trí haønh xaû naøy laø moät ñieàu kieän cho söï xeáp haïng 7 loaïi hieàn thaùnh naøy. 

75. Khi moät ngöôøi taùc yù caùc haønh laø voâ thöôøng vaø, vì coù nguyeän löïc (quyeát ñònh) lôùn, ñaït ñöôïc tín caên, vò aáy trôû thaønh moät tín haønh giaû vaø saùt-na. Döï löu ñaïo vaø tröôøng hôïp ba ñaïo treân ñoù vaø boán quaû, vò aáy thaønh baäc Tín giaûi thoaùt. Khi moät ngöôøi taùc yù caùc haønh laø khoå vaø, vì coù ñònh löïc lôùn, ñaït ñöôïc ñònh caên, vò aáy ñöôïc goïi laø baäc Thaân chöùng trong caû 8 böïc. Vò aáy ñöôïc goïi laø baäc Caâu phaàn giaûi thoaùt khi ñaõ ñaït ñeán quaû toái thöôïng sau khi ñaéc luoân caùc thieàn voâ saéc. Khi moät ngöôøi taùc yù caùc haønh laø voâ ngaõ vaø, vì coù tueä lôùn, ñaéc tueä caên, trôû thaønh moät baäc Tuøy phaùp haønh vaøo saùt-na Döï löu ñaïo, trong saùu vò keá tieáp, töùc ba ñaïo ba quaû, vò aáy trôû thaønh moät baäc Kieán chí, vaø trong tröôøng hôïp quaû A-la-Haùn, vò aáy thaønh baäc Tueä giaûi thoaùt. 

76. Ñieàu naøy ñöôïc noùi: "Khi vò aáy taùc yù caùc haønh laø voâ thöôøng, tín caên taêng thaïnh nôi vò aáy. Vôùi tín caên taêng thaïnh, vò aáy ñaït Döï löu ñaïo, vaø do ñoù ñöôïc goïi laø baäc Tín haønh giaû. Cuõng theá khi vò aáy taùc yù haønh laø voâ thöôøng, tín caên taêng thaïnh nôi vò aáy. Vì tín caên taêng thaïnh, vò aáy chöùng quaû Döï löu, vaø ñöôïc goïi laø baäc Tín giaûi thoaùt. (Ps. ii,53). 

77. Laïi noùi xa hôn, (sau ñoù): "(Vaøo saùt-na ñaïo loä thöù nhaát) vò aáy ñaõ ñöôïc giaûi thoaùt nhôø coù ñöùc tín, neân vò aáy laø Tín giaûi thoaùt, vò aáy ñaõ chöùng ngoä Nieát baøn baèng kinh nghieäm, neân goïi laø baäc Thaân chöùng, vò aáy ñaït Nieát baøn, nhôø thaáy, neân goïi laø baäc kieán ñaùo (hay kieán chí). Vaøo caùc saùt-na ba ñaïo loä coøn laïi, thì vò aáy ñöôïc giaûi thoaùt nhôø tín, neân goïi laø baäc Tín giaûi thoaùt, vò aáy tröôùc heát traûi qua kinh nghieäm thieàn roài môùi chöùng dieät (Nieát baøn) neân ñöôïc goïi laø baäc Thaân chöùng; noù ñöôïc bieát, ñöôïc thaáy, ñöôïc nhaän ra, ñöôïc chöùng, ñöôïc kinh nghieäm vôùi tueä, raèng caùc haønh laø khoå, tòch dieät laø laïc, neân vò aáy laø baäc Kieán chí (Ps. ii,52) 

78. Veà boán vò coøn laïi, thì yù nghóa danh töø caàn hieåu nhö sau: Vò aáy theo ñöùc tin, neân goïi laø Tín haønh giaû (tuøy tín haønh), hoaëc vò aáy ñi baèng phöông tieän tín. Vò aáy theo Phaùp goïi laø Tueä, hay ñi nhôø phöông tieän Phaùp, goïi laø tuøy Phaùp haønh. Vò aáy ñöôïc giaûi thoaùt veà caû hai phöông dieän, baèng thieàn voâ saéc vaø baèng thaùnh ñaïo, neân goïi laø caâu phaàn giaûi thoaùt. Nhôø lieãu tri (tueä) maø vò aáy giaûi thoaùt, neân goïi laø baäc Tueä giaûi thoaùt. 

Trí haønh xaû ñeán ñaây chaám döùt. 

Ba Trí Sau Cuøng Chæ Laø Moät. 

79. Trí haønh xaû cuõng ñoàng nghóa vôùi hai trí ñi tröôùc noù. Do vaäy coå ñöùc noùi: "Trí haønh xaû naøy chæ coù moät, nhöng ba teân. Luùc ñaàu, noù coù teân laø Duïc thoaùt trí. Chaëng giöõa noù coù teân laø Tö duy trí. Chaëng cuoái noù coù teân laø Haønh xaû trí. 

80. Nhö theá naøo tueä muoán giaûi thoaùt, tö duy vaø xaû goïi laø Haønh xaû trí? Tueä muoán giaûi thoaùt, tö duy vaø xaû chuù troïng ñeán sanh goïi laø Haønh xaû trí. Tueä muoán giaûi thoaùt, tö duy vaø xaû chuù troïng ñeán khôûi... töôùng... (xem ñ.37)... ñeán naõo, goïi laø trí haønh xaû. 

81. Hôïp töø "muoán giaûi thoaùt, tö duy vaø xaû" caàn phaân tích nhö sau. ÔÛ giai ñoaïn moät, noù laø öôùc muoán giaûi thoaùt khôûi sanh, v.v. nôi moät ngöôøi ñaõ ly duïc nhôø trí ly duïc, vaø öôùc muoán aáy goïi laø Duïc thoaùt trí. Chính tö duy trong giai ñoaïn hai, vôùi muïc ñích tìm ra moät phöông giaûi thoaùt thì goïi laø trí tö duy. Thaùi ñoä xaû ôû giai ñoaïn cuoái khi ñaõ giaûi thoaùt, goïi laø xaû. Veà ñieåm naøy, Luaän noùi: "Sanh laø caùc haønh. Vò aáy nhìn caùc haønh vôùi thaùi ñoä xaû, neân goïi laø haønh xaû" (Ps. i,60) Vaäy chæ coù moät loaïi trí. 

82. Laïi nöõa, ta coù theå hieåu nhö vaäy do baûn kinh sau: "Öa giaûi thoaùt, quaùn tö duy, vaø xaû ñoái vôùi caùc haønh, ba thöù naøy laø moät veà nghóa, chæ khaùc danh". (Ps. ii,64) 

Xuaát Khôûi Quaùn 

83. Khi vò thieän nam töû naøy ñaõ ñaït ñeán xaû ñoái vôùi caùc haønh nhö vaäy, tueä vò aáy ñaõ ñaït ñeán toät ñænh vaø ñöa ñeán xuaát khôûi quaùn. "Tueä ñaõ ñaït ñeán toät ñònh" hay "tueä ñöa ñeán xuaát khôûi" laø nhöõng teân chæ ba loaïi trí laø Haønh xaû, Thuaän thöù vaø Chuyeån taùnh. Noù ñaõ "ñaït ñeán toät ñænh" vì ñaõ ñeán giai ñoaïn cuoái. Noù ñöôïc goïi laø "ñöa ñeán xuaát khôûi", vì noù saép xuaát ñaàu loä dieän. Ñaïo loä ñöôïc goïi laø xuaát khôûi vì noù noåi leân, loä ra, beân ngoaøi thì noåi leân töø ñoái töôïng goïi laø "töôùng", beân trong noù vöôn leân khoûi caùc caáu ueá (nhieãm oâ, phieàn naõo). Trí naøy ñi ñeán ñaïo loä aáy, neân goïi laø "ñöa ñeán xuaát khôûi", nghóa laø noù gia nhaäp ñaïo loä. 

84. ÔÛ ñaây, ñeå laøm saùng toû ñieåm naøy, coù caùc loaïi "xuaát khôûi" ñöôïc keå ra tuøy theo caùch giaûi thích nhö sau: 

(1) Sau khi giaûi thích noäi phaùp, ñaïo xuaát khôûi töø noäi phaùp. 

[Chuù thích: "Xuaát khôûi töø trong" ñöôïc noùi töôïng tröng, do söï kieän raèng, trong tröôøng hôïp aáy, tueä ñöa ñeán ñaïo loä coù moät noäi phaùp laøm ñoái töôïng. Nhöng theo nghóa ñen, thì ñaïo loä xuaát khôûi töø caû hai, caû noäi phaùp laãn ngoaïi phaùp. -- Pm. 853]

Nhö theá naøo? 

85. ÔÛ ñaây, (1) moät ngöôøi khôûi ñaàu vôùi chính caùc haønh trong thaân. Sau khi giaûi thích chuùng, vò aáy thaáy ñöôïc chuùng. Nhöng söï xuaát khôûi cuûa ñaïo loä khoâng phaûi phaùt sinh chæ do thaáy ñöôïc noäi phaùp, maø ngoaïi phaùp cuõng caàn phaûi thaáy. Bôûi theá, vò aáy thaáy raèng caùc uaån cuûa ngöôøi khaùc, cuõng nhö caùc haønh phi - chaáp - thuû (caùc vaät voâ tri giaùc), cuõng ñeàu voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ. Vò aáy luùc thì quaùn beân trong, luùc thì quaùn ra ngoaøi. Khi laøm nhö vaäy, neáu tueä theá nhaäp ñaïo loä khi vò aáy ñang quaùn noäi phaùp, thì ñöôïc goïi laø "sau khi giaûi thích noäi phaùp, tueä xuaát khôûi töø noäi phaùp". (2) Neáu tueä theå nhaäp ñaïo loä trong luùc vò aáy ñang quaùn ngoaïi phaùp, thì goïi laø "sau khi giaûi thích noäi phaùp, tueä xuaát khôûi töø ngoaïi phaùp". (3) Töông töï, vôùi tröôøng hôïp "sau khi quaùn ngoaïi phaùp, tueä xuaát khôûi töø ngoaïi" vaø (4) Sau khi quaùn ngoaïi phaùp, tueä xuaát khôûi töø noäi". 

86. (5) Moät haønh giaû khaùc thì laøm vieäc phaân tích khôûi ñaàu vôùi saéc phaùp. Khi laøm theá, vò aáy thaáy ñoàng loaït saéc cuûa töù ñaïi vaø saéc do töù ñaïi taïo. Nhöng söï xuaát khôûi khoâng xaûy ra do chæ thaáy saéc, maø coøn phaûi thaáy ñöôïc voâ saéc. Bôûi theá vò aáy thaáy laø voâ saéc taát caû taâm phaùp: thoï, töôûng, haønh, thöùc ñaõ khôûi leân vôùi saéc aáy laøm ñoái töôïng. Vò aáy khi thì quaùn saéc, khi thì quaùn voâ saéc. Neáu tueä theå nhaäp ñaïo loä trong khi vò aáy ñang quaùn saéc, thì goïi laø "sau khi giaûi thích saéc, tueä xuaát khôûi töø saéc". (6) Nhöng neáu tueä theå nhaäp ñaïo loä trong khi vò aáy ñang quaùn voâ saéc, thì goïi laø "Sau khi giaûi thích saéc, tueä xuaát khôûi töø voâ saéc". (7) Töông töï vôùi tröôøng hôïp "Sau khi giaûi thích voâ saéc, tueä xuaát khôûi töø voâ saéc" vaø (8) "Sau khi giaûi thích voâ saéc, tueä xuaát khôûi töø saéc" 

87. (9) Khi vò aáy ñaõ lyù giaûi nhö sau: "Taát caû nhöõng gì chòu sanh thì cuõng phaûi chòu dieät" (M. i,380), vaøo luùc tueä xuaát khôûi, vò aáy ñöôïc xem laø "Tueä xuaát khôûi ngay töø naêm uaån". 

88. (10) Moät ngöôøi luùc ñaàu quaùn caùc haønh voâ thöôøng. Nhöng söï xuaát khôûi khoâng phaûi chæ nhôø quaùn voâ thöôøng maø thoâi, coøn phaûi quaùn khoå vaø voâ ngaõ. Neân vò aáy quaùn khoå vaø voâ ngaõ. Khi laøm vaäy, söï xuaát khôûi xaûy ñeán trong khi ñang quaùn voâ thöôøng, thì goïi laø "Sau khi giaûi thích voâ thöôøng, tueä xuaát khôûi töø voâ thöôøng" (11) - (12) Nhöng neáu xuaát khôûi xaûy ra trong luùc quaùn khoå, voâ ngaõ thì goïi laø "Sau khi giaûi thích voâ thöôøng, tueä xuaát khôûi töø khoå ... töø voâ ngaõ". Töông töï, vôùi caùc tröôøng hôïp coøn laïi. 

89. Vaø duø caùc vò aáy luùc ñaàu giaûi thích caùc haønh laø voâ thöôøng, hay khoå, hay voâ ngaõ, ñeán luùc tueä xuaát khôûi xaûy ra ñang luùc quaùn voâ thöôøng, thì caû ba vò ñeàu ñöôïc tín caên do coù quyeát ñònh leân, hoï ñöôïc giaûi thoaùt baèng Voâ töôùng giaûi thoaùt, vaø trôû thaønh baäc tuøy tín haønh vaøo saùt-na thuoäc ñaïo loä thöù nhaát (Döï löu ñaïo). Trong baûy caáp böïc coøn laïi, hoï ñöôïc goïi laø baäc Tín giaûi thoaùt. Neáu tueä xuaát khôûi töø khoå quaùn, caû ba haïng ngöôøi aáy coù ñöôïc ñònh caên vì coù naêng löïc tònh chæ lôùn. Hoï ñöôïc giaûi thoaùt vôùi Ly duïc giaûi thoaùt, vaø trong caû taùm caáp böïc, hoï ñöôïc goïi laø baäc Thaân chöùng. Trong soá naøy, ngöôøi naøo coù moät thieàn voâ saéc laøm caên baûn cho tueä, thì khi ñaéc quaû A-la-haùn, vò aáy ñöôïc goïi laø baäc Caâu phaàn giaûi thoaùt. Vaø neáu tueä xuaát khôûi trong khi quaùn voâ ngaõ thì caû ba ñöôïc tueä caên vì hoï coù ñaïi tueä; hoï ñöôïc giaûi thoaùt vôùi Khoâng giaûi thoaùt, trôû thaønh nhöõng baäc Tuøy phaùp haønh vaøo saùt-na ñaïo loä thöù nhaát. Saùu giai ñoaïn keá tieáp, hoï ñöôïc goïi laø baäc Kieán chí. ÔÛ quaû vò cao nhaát, hoï laø baäc tueä giaûi thoaùt. 

Möôøi Hai Ví Duï 

90. Coù 12 ví duï caàn hieåu ñeå giaûi thích tueä xuaát khôûi naøy, vaø caùc loaïi trí ñi tröôùc vaø sau noù. Ñoù laø: Con dôi, con raén ñen, nhaø, con boø ñöïc, quyû La-saùt, ñöùa treû, côn ñoùi, khaùt, laïnh, noùng, boùng toái vaø ñoäc chaát. 

Coù theå ñöa nhöõng ví duï naøy vaøo baát cöù ñaâu trong caùc loaïi trí keå töø Boá uùy trí trôû ñi. Nhöng neáu chuùng ñöôïc ñöa vaøo ôû ñaây, thì moïi söï trôû neân saùng suûa keå töø Boá uùy trí cho ñeán Quaû trí (Fruition Knowledge). 

91. 1.Con Dôi. Nhö coù moät con dôi ñaäu treân moät caây madhuka coù 5 caønh nghó: "Ta seõ tìm hoa quaû ôû ñaây". Noù tra taàm moät caønh, khoâng thaáy hoa hay quaû naøo ñaùng haùi ôû ñaây. Vaø cuõng nhö vôùi caønh ñaàu tieân, noù thöû caønh thöù hai, thöù ba, thöù tö, roài thöù naêm, maø khoâng coù gì. Noù nghó: "Caây naøy trô truïi, khoâng coù gì ñaùng haùi ôû ñaây" bôûi theá noù maát noãi höùng thuù ñoái vôùi caây aáy. Noù leo leân moät caønh thaúng, thoø ñaàu qua khoaûng troáng trong keû laù, nhìn leân, bay leân khoâng trung roài ñaäu qua moät caây khaùc. 

92. ÔÛ ñaây, thieàn giaû ví nhö con dôi. Naêm uaån troùi buoäc (thuû uaån) nhö caây coù 5 caønh. Thieàn giaû giaûi thích naêm uaån nhö con dôi ñaäu treân caây. Vò aáy quaùn saéc uaån vaø khi khoâng thaáy gì ñaùng laáy ôû trong ñoù, tieáp tuïc quaùn caùc uaån khaùc, ví nhö con dôi tìm ôû moät caønh maø khoâng thaáy gì ôû ñoù, thöû caùc caønh coøn laïi. Ba trí cuûa vò aáy khôûi töø trí duïc thoaùt, sau khi ñaõ trôû neân ly duïc ñoái vôùi 5 uaån, do thaáy caùc ñaëc tính voâ thöôøng, v.v. cuûa chuùng, laø ví nhö con dôi nghó: "Caây naøy khoâng quaû, khoâng coù gì ñaùng laáy" vaø maát höùng thuù. Trí thuaän thöù cuûa vò aáy gioáng nhö con dôi leo leân caønh caây thaúng taép. Trí chuyeån taùnh cuûa vò aáy gioáng nhö con dôi thoø ñaàu qua keõ laù maø nhìn leân trôøi. Ñaïo trí ví nhö con dôi bay leân khoâng trung. Quaû trí ví nhö con dôi ñaäu treân moät caây khaùc. 

93. 2. Con Raén Ñen. Ví duï naøy ñaõ ñöôïc noùi ñeán ôû ñoaïn 49. Nhöng ôû ñaây, aån duï laø: trí chuyeån taùnh ví nhö neùm con raén ñi xa. Ñaïo trí nhö khi anh ta ñöùng nhìn laïi nôi mình ñaõ boû ñi, sau khi thoaùt ra khoûi nôi aáy. Quaû trí ví nhö anh ñang ñöùng ôû moät choã thoaùt khoûi nguy hieåm, sau khi ñaõ ñi xa. Ñoù laø choã khaùc bieät. 

94. 3. Caùi Nhaø. Giaû söû chuû nhaân moät ngoâi nhaø aên chieàu xong, vaøo giöøông roài thieáp nguû. Ngoâi nhaø boác löûa. Khi oâng ta thöùc daäy thaáy nhaø chaùy, thì ñaâm hoaûng, nghó: "Toát nhaát laø ta ñöôïc thoaùt ra khoâng bò thieâu chaùy". Nhìn quanh, oâng ta thaáy moät loái ñi. Thoaùt ra ngoaøi, oâng voäi vaõ ñi ñeán moät nôi an toaøn vaø ôû ñaáy. 

95. ÔÛ ñaây, keû phaøm phu ngu si xem naêm uaån laø "toâi" vaø cuûa "cuûa toâi" ví nhö chuû nhaø nguû queân sau khi aên xong, vaøo giöôøng. Trí boá uùy sau khi gaëp chaùnh ñaïo vaø thaáy ba ñaëc tính, ví nhö ngöôøi aáy hoaûng sôï khi thöùc daäy troâng thaáy ngoïn löûa. Trí duïc thoaùt ví nhö ngöôøi aáy tìm moät loái ñeå thoaùt ra ngoaøi. Trí thuaän thöù ví nhö ngöôøi aáy troâng thaáy loái ra. Trí chuyeån taùnh ví nhö ngöôøi kia ñi ra. Ñaïo trí ví nhö ngöôøi kia mau boû ñi xa. Quaû trí nhö ngöôøi aáy ñöùng treân choã ñaát an oån. 

96. 4. Boø Ñöïc. Ví nhö vaøo moät ñeâm ngöôøi noâng phu say nguû, nhöõng con boø ñöïc cuûa anh ta soång chuoàng thoaùt ra. Saùng sôùm hoâm sau, ñi ñeán chuoàng anh ta thaáy boø ñaõ boû troán. Anh ta ñi tìm chuùng, vaø gaëp phaûi boø cuûa vua, maø töôûng cuûa mình, neân daét chuùng veà. Khi trôøi saùng toû môùi nhaän ra raèng khoâng phaûi boø cuûa mình, maø laø cuûa vua. Anh ta hoaûng sôï nghó: "Ta seõ chaïy troán tröôùc khi lính nhaø vua baét ta vì töôûng laø keû troäm, ñöa ta ñeán choã taøn maït khoán ñoán". Roài anh boû nhöõng con boø kia, chaïy thoaùt. Anh ñöùng laïi ôû moät nôi ñaõ thoaùt hieåm. 

97. ÔÛ ñaây, keû ngu phu cho 5 uaån laø "toâi" vaø "cuûa toâi" cuõng nhö ngöôøi kia baét nhaàm boø cuûa vua. Thieàn giaû nhaän ra 5 uaån laø voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ, nhôø ba phaùp aån ví nhö ngöôøi kia nhaän ra boø cuûa vua khi trôøi saùng toû. Trí boá uùy ví nhö khi ngöôøi hoaûng sôï. Trí duïc thoaùt ví nhö ngöôøi kia mong muoán boû nhöõng con boø ñeå ñi xa. Ñaïo trí ví nhö söï thoaùt ly cuûa ngöôøi aáy. Quaû trí ví nhö ngöôøi aáy ñöùng ôû choã khoâng coøn sôï haõi sau khi ñaõ ñi thoaùt. 

98. 5. Quyû La Saùt: Nhö coù ngöôøi ñaøn oâng soáng chung vôùi moät con quyû caùi aên thòt ngöôøi. Veà ñeâm, khi töôûng anh ta ñaõ nguû, noù ñi ñeán choã ñaët töû thi ñeå aên thòt ngöôøi cheát. Anh ta töï hoûi, khoâng bieát naøng ñi ñaâu, beøn theo doõi vaø thaáy naøng aên thòt ngöôøi, môùi bieát ñoù laø phi nhaân. Anh ta sôï haõi nghó, ta seõ thoaùt ra tröôùc khi bò noù aên thòt. Voäi vaøng troán ñi, anh ñeán moät nôi an oån, ôû laïi ñaáy. 

99. ÔÛ ñaây, xem 5 uaån laø toâi vaø cuûa toâi laø ví nhö ngöôøi soáng vôùi quyû. Nhaän ra 5 uaån laø voâ thöôøng, nhôø thaáy ba töôùng, laø nhö ngöôøi kia nhaän ra baø aáy laø quyû khi thaáy baø aáy aên thòt ngöôøi. Trí boá uùy ví nhö luùc ngöôøi kia hoaûng sôï. Trí duïc thoaùt ví nhö khi anh ta mong muoán thoaùt ly. Chuyeån taùnh ví nhö anh ta rôøi khoûi röøng töû thi. Ñaïo trí ví nhö anh ta voäi vaøng chaïy thoaùt. Quaû trí ví nhö luùc anh ta ñöùng ôû choã thoaùt hieåm. 

100. 6. Ñöùa Treû: Nhö coù ngöôøi ñaøn baø raát yeâu con, trong khi ñang ngoài treân laàu, baø nghe tieáng treû khoùc döôùi ñöôøng caùi. Töôûng coù keû ñaùnh con mình, baø voäi chaïy xuoáng. Vì töôûng laàm, baø beá moät ñöùa con ngöôøi khaùc leân. Khi nhaän ra khoâng phaûi con, baø hoå theïn nhìn quanh, nghó, mong ñöøng ai noùi ta laø keû meï mìn. Baø voäi vaõ thaû ngay ñöùa treû taïi choã, trôû leân ngoài moät mình. 

101. ÔÛ ñaây, xem 5 uaån laø toâi hay cuûa toâi ví nhö baø kia laàm ñöùa treû laø con mình. Khi nhaän ra ñaây khoâng phaûi laø toâi, cuûa toâi, laø nhö khi baø kia nhaän ra khoâng phaûi con mình. Trí duïc thoaùt ví nhö luùc baø nhìn quanh. Trí thuaän thöù nhö khi boû ñöùa treû xuoáng. Trí chuyeån taùnh nhö baø ñöùng giöõa ñöôøng sau khi boû ñöùa treû xuoáng. Ñaïo trí nhö khi baø trôû leân laàu. Quaû trí nhö khi baø ngoài xuoáng. 

102. (7-12) Ñoùi, khaùt, laïnh, noùng, boùng toái, vaø ñoäc döôïc: Saùu ví duï naøy ñöôïc ñöa ra ñeå chæ raèng, moät ngöôøi coù tueä daãn ñeán xuaát khôûi thì khuynh höôùng, thieân veà, nghieâng veà höôùng caùc phaùp sieâu theá. 

103. Nhö moät ngöôøi kieät söùc vì ñoùi thì theøm aên, cuõng theá thieàn giaû theøm thöùc aên chaùnh nieäm veà thaân (thaân haønh nieäm) coù vò baát töû. 

104. Nhö ngöôøi khaùt chaùy coå khao khaùt ñöôïc nöôùc uoáng coù nhieàu vò, cuõng vaäy, haønh giaû khaùt khao thöùc uoáng dieäu thaùnh ñaïo taùm ngaønh. 

105. Nhö ngöôøi reùt coùng khao khaùt hôi aám, cuõng vaäy, thieàn giaû khaùt khao ngoïn löûa ñaïo loä ñoát chaùy phieàn naõo. 

106. Nhö ngöôøi xæu vì hôi noùng khaùt khao ñöôïc maùt, haønh giaû cuõng vaäy, khaùt aùi Nieát baøn. 

107. Nhö ngöôøi ngoäp trong boùng toái khaùt khao aùnh saùng, thieàn giaû cuõng theá, bò truøm phuû trong boùng toái voâ minh, khaùt khao aùnh saùng cuûa ñaïo trí. 

108. Nhö ngöôøi truùng ñoäc khaùt khao lieàu thuoác giaûi, cuõng vaäy, thieàn giaû naøy truùng ñoäc phieàn naõo khao khaùt Nieát baøn, vò thuoác baát töû huûy dieät ñoäc toá phieàn naõo. 

109. Do ñoù treân ñaây noùi: "Khi haønh giaû bieát vaø thaáy vaäy, taâm vò aáy luøi laïi, co laïi, doäi laïi töø ba höõu, boán sanh, naêm thuù, baûy thöùc truù vaø chín höõu tình cö, taâm vò aáy khoâng coøn ñi ñeán chuùng, nhö nhöõng gioït nöôùc co laïi treân ngoïn laù sen... 

110. Nhöng ôû ñieåm naøy, vò aáy ñöôïc goïi laø "Ngöôøi ñoäc haønh ñoäc boä". Veà moät ngö?i nhö vaäy, coù caâu: 

Khi tyû kheo ñoäc cö 
ñaøo luyeän taâm vieãn ly 
Vò aáy khoâng trôû laïi 
ôû trong caùc höõu naøy (Sn.810)

111. Trí haønh xaû chuû yeáu laø khieán haønh giaû ñoäc cö. Noù cuõng laøm neân söï khaùc nhau trong con soá nhöõng giaùc chi, ñaïo chi vaø thieàn chi cuûa thaùnh ñaïo, caùch theá tieán trieån vaø loaïi giaûi thoaùt. Vì coù ba thuyeát, moät noùi chính thieàn laøm caên baûn cho tueä xuaát khôûi laøm neân söï khaùc bieät trong con soá nhöõng giaùc chi ñaïo chi vaø thieàn chi, moät noùi chính caùc uaån ñoái töôïng cuûa tueä laøm neân söï khaùc nhau, moät noùi khuynh höôùng caù nhaân laøm neân khaùc nhau. Nhöng tueä chuaån bò vaø tueä xuaát khôûi môùi thöïc laø yeáu toá laøm neân khaùc nhau trong thuyeát cuûa hoï. 

[Chuù thích: Thuyeát ñaàu laø tröôûng laõo Cuølanaøga, thöù hai cuûa tröôûng laõo Mahadatta ôû Moghavaøpi, thöù ba cuûa tröôûng laõo Cuøla-Abhaya. -- Pm. 856].

113. Khi nhöõng ñaïo ñöôïc laøm cho khôûi leân baèng caùch duøng nhò, tam vaø töù thieàn trong heä thoáng naêm thieàn laø caên baûn cho tueä, thì thieàn trong caùc ñaïo loä aáy tuaàn töï coù 4, 3 vaø 2 thieàn chi. Nhöng trong moãi tröôøng hôïp, ñaïo chi coù 7, vaø tröôøng hôïp thöù tö coù saùu giaùc chi. Söï khaùc bieät naøy vöøa do chuû yeáu baèng thieàn caên baûn, vöøa do chuû yeáu baèng tueä. Vì trong khi tueä chuaån bò cuûa nhöõng vò aáy coù theå caâu höõu hæ hay xaû, tueä ñöa ñeán xuaát khôûi laïi chæ caâu höõu hæ maø thoâi. 

114. Tuy nhieân, khi ñaïo loä ñöôïc phaùt sinh nhôø laáy ñeä nguõ thieàn laøm caên baûn, thì khi aáy nhöõng thieàn chi coù hai, xaû vaø nhaát taâm, coù 6 giaùc chi vaø 7 ñaïo chi. Söï khaùc bieät naøy cuõng theá, laø do caû hai loaïi chuû yeáu. Vì trong tröôøng hôïp naøy, tueä chuaån bò hoaëc caâu höõu hæ hay xaû, nhöng tueä xuaát khôûi thì chæ caâu höõu xaû maø thoâi. Cuøng phöông phaùp aáy aùp duïng cho tröôøng hôïp ñaïo ñöôïc laøm khôûi leân do laáy thieàn voâ saéc laøm caên baûn. 

Laïi nöõa, khi ñaïo loä phaùt sinh sau khi xuaát khôûi töø thieàn caên baûn, nhôø quaùn baát cöù haønh naøo (khoâng töông quan ñeán thieàn aáy), thì khi aáy chính thieàn chöùng noåi leân töø caùi ñieåm gaàn nhaát vôùi ñaïo loä, laøm cho noù gioáng vôùi chính noù, nhö maøu ñaát gioáng maøu con caéc keø. 

115. Nhöng trong thuyeát thöù hai, ñaïo loä gioáng vôùi taát caû thieàn chöøng naøo trôï löïc trong vieäc laøm phaùt sinh ñaïo loä, qua söï quaùn baát cöù phaùp gì cuûa ñaïo loä aáy, sau khi xuaát khôûi töø noù. Vaø ôû ñaây, söï chuû yeáu do tueä caàn hieåu töông töï nhö tröôùc. 

116. Trong thuyeát thöù ba, ñaïo loä gioáng vôùi baát cöù thieàn chöùng naøo hôïp khuynh höôùng moãi ngöôøi, trôï löïc cho vieäc phaùt sinh ñaïo loä, nhôø quaùn baát cöù phaùp naøo cuûa ñaïo loä aáy trong luùc duøng noù laøm caên baûn cho tueä. Nhöng ñieàu naøy khoâng hoaøn taát chæ nhôø khuynh höôùng maø thoâi, neáu thieàn aáy chöa ñöôïc laøm thaønh caên baûn cho tueä, hay neáu thieàn aáy chöa ñöôïc quaùn saùt. Vaø yù nghóa naøy caàn laøm saùng toû vôùi kinh Giaùo giôùi Nanda (M. ii, 277). ÔÛ ñaây cuõng theá, chuû choát do tueä caàn hieåu nhö ñaõ noùi. 

Treân ñaây noùi trí haønh xaû laøm neân soá löôïng caùc giaùc chi ñaïo chi vaø thieàn chi nhö theá naøo. 

117. Söï tieán trieån: Nhöng neáu töø ñaàu, tueä chæ coù theå deïp phieàn naõo caùch khoù khaên, coù noã löïc, caàn nhaéc baûo, thì tueä aáy goïi laø "khoù tieán", ngöôïc laïi laø "deã tieán". Vaø khi söï xuaát hieän cuûa ñaïo loä, muïc tieâu cuûa tueä, xaûy ñeán caùch chaäm chaïp sau khi caùc phieàn naõo ñöôïc daäp taét, thì goïi laø "thaéng trí chaäm luït", ngöôïc laïi laø "thaéng trí linh lôïi". Nhö vaäy trí haønh xaû naøy, khi ñeán ñích, ñem laïi cho ñaïo loä caùi teân cuûa noù theo töøng tröôøng hôïp, cho neân ñaïo loä coù 4 teân, tuøy theo loaïi tieán trieån (D. iii, 228) 

118. Vôùi tyû kheo naøy, thì söï tieán trieån coù khaùc nhau trong boán ñaïo, vôùi vò khaùc thì khoâng theå. Ñoái vôùi chö Phaät, thì boán ñaïo deã tieán, thaéng trí linh lôïi, vaø cuõng vaäy ñoái vôùi baäc töôùng quaân chaùnh phaùp, toân giaû Saøriputta. Nhöng trong tröôøng hôïp ngaøi Ñaïi Muïc kieàn lieân, thì ñaïo loä thöù nhaát deã tieán, thaéng tri linh lôïi, maø caùc ñaïo khaùc thì khoù tieán, thaéng trí chaäm luït. 

119. Öu thaéng: Vaø cuõng nhö caùc loaò tieán trieån, cuõng vaäy vôùi caùc loaïi öu thaéng [Chuù thích: Boán öu thaéng laø duïc, tinh taán, nhaát taâm, traïch phaùp]. Khaùc nhau ôû boán ñaïo vôùi moät tyû kheo naøy, gioáng nhau vôùi tyû kheo khaùc. Vaäy, chính haønh xaû trí laøm neân khaùc nhau trong tieán trieån. 

Giaûi thoaùt: Treân kia ñaõ noùi haønh xaû gaây neân khaùc nhau theá naøo trong giaûi thoaùt (ñ.66 vaø keá tieáp). 

120. Laïi nöõa, ñaïo loä laáy teân cuûa noù vì naêm lyù do: Moät, do baûn chaát rieâng noù, hai do caùi noù ñoái laäp, ba do ñaëc tính cuûa noù, boán do ñoái töôïng cuûa noù, vaø naêm, do caùch thöùc noù ñaït ñeán. 

121. (1) Neáu trí haønh xaû ñem laïi xuaát khôûi nhôø quaùn caùc haønh voâ thöôøng, thì giaûi thoaùt xaûy ñeán vôùi voâ töôùng giaûi thoaùt. Neáu noù laøm phaùt sinh söï xuaát khôûi do quaùn caùc haønh laø khoå, thì Giaûi thoaùt xaûy ñeán vôùi Ly duïc Giaûi thoaùt. Neáu noù laøm phaùt sinh xuaát khôûi nhôø quaùn voâ ngaõ, thì Giaûi thoaùt xaûy ra vôùi Khoâng Giaûi thoaùt. Ñaây laø teân cuûa Giaûi thoaùt tuøy theo baûn chaát cuûa noù. 

122. (2) Khi ñaïo loä naøy ñöôïc ñaët vôùi söï töø boû caùc töôûng thöôøng, beàn bó, baát dieät, baèng caùch phaân tích tính caùch nguyeân veïn trong caùc haønh baèng quaùn voâ thöôøng, thì noù ñöôïc goïi laø voâ töôùng. Khi ñaïo loä ñöôïc ñaït ñeán cuøng vôùi söï khoâ raùo moïi duïc voïng baèng caùch töø boû laïc töôûng qua phöông tieän quaùn khoå, thì ñaïo loä aáy ñöôïc goïi laø ly duïc. Khi caùc haønh ñöôïc thaáy laø troáng khoâng nhôø töø boû ngaõ töôûng hay töôûng veà moät caù nhaân, con ngöôøi, baèng quaùn voâ ngaõ, thì ñaïo loä coù teân laø Khoâng. Ñaây laø teân cuûa ñaïo loä tuøy theo caùi noù choáng laïi. 

123. (3) Noù troáng khoâng vì khoâng coù tham, v.v.. Noù khoâng töôùng, hoaëc vì khoâng coù töôùng saéc, v.v. hay chæ laø khoâng coù töôùng tham, v.v. Noù voâ duïc vì khoâng coù duïc tham, v.v. Ñaây laø teân goïi tuøy theo ñaëc tính cuûa chính noù. 

124. (4) Noù cuõng goïi laø Khoâng, Voâ töôùng, Voâ duïc, vì noù laáy Nieát baøn khoâng, voâ töôùng, voâ duïc laøm ñoái töôïng. Ñaây laø teân cuûa noù tuøy ñoái töôïng. 

125. Caùi caùch ñaït ñeán coù hai, laø caùch cuûa tueä vaø cuûa ñaïo loä. Caùch cuûa tueä aùp duïng cho ñaïo, vaø caùch cuûa ñaïo loä aùp duïng cho quaû. 

Laïi, quaùn voâ ngaõ goïi laø Khoâng, vaø ñaïo loä ñaït ñöôïc nhôø Khoâng tueä aáy thì goïi laø Khoâng. Quaùn voâ thöôøng goïi laø voâ töôùng, vaø ñaïo loä ñaït ñöôïc nhôø voâ töôùng tueä quaùn ñoù goïi laø Voâ töôùng. 

126. Nhöng trong khi teân naøy khoâng ñöôïc phöông phaùp Abhidhamma chaáp nhaän, noù laïi ñöôïc kinh ñieån chaáp nhaän, vì do phöông phaùp naøy maø Chuyeån taùnh laáy teân voâ töôùng baèng caùch laáy Nieát baøn voâ töôùng laøm ñoái töôïng cuûa noù, vaø trong khi chính noù vaãn ôû nguyeân taïi ñaït ñieåm, noù cho ñaïo loä caùi teân cuûa noù. Do vaäy, ñaïo loä ñöôïc goïi laø voâ töôùng, vaø quaû cuûa noù cuõng coù theå goïi laø voâ töôùng theo caùch ñaït ñeán cuûa ñaïo loä. 

127. Sau heát, quaùn khoå ñöôïc goïi laø Voâ duïc, vì noù ñaït ñeán ñaïo loä baèng caùch laøm cho khoâ raùo duïc voïng ñoái vôùi caùc haønh. Ñaïo loä ñaït nhôø ly duïc tueä quaùn goïi laø Ly duïc ñaïo. Quaû cuûa ly duïc ñaïo cuõng laø ly duïc. 

Baèng caùch aáy, tueä quaùn chuyeån cho ñaïo loä caùi teân cuûa noù, vaø ñaïo laïi chuyeån teân cho quaû. Ñaây laø teân goïi tuøy theo caùch chöùng ñaït. 

Treân ñaây laø noùi haønh xaû laøm neân söï sai bieät trong caùc giaûi thoaùt nhö theá naøo. 

Trí haønh xaû ñeán ñaây chaám döùt. 

Trí Thuaän Thöù 

128. Khi haønh giaû tu taäp, laøm cho sung maõn trí haønh xaû, tín löïc vò aáy trôû neân quyeát ñònh hôn, taán löïc ñieâu luyeän hôn, ñònh löïc an truù hôn, taâm ñònh tónh hôn, coøn haønh xaû thì tinh teá hôn. 

129. Vò aáy nghó, baây giôø ñaïo loä seõ sanh khôûi. Trí haønh xaû sau khi quaùn caùc haønh voâ thöôøng, hay khoå hay voâ ngaõ, baây giôø chìm vaøo höõu phaàn. Keá tieáp höõu phaàn, yù moân höôùng taâm khôûi leân, laáy caùc haønh laøm ñoái töôïng keå nhö voâ thöôøng, khoå hay voâ ngaõ tuøy theo caùch cuûa haønh xaû. Roài tieáp theo, taâm (taùc yù, hay höôùng taâm) duy taùc khôûi leân thay höõu phaàn, toác haønh taâm ñaàu tieân khôûi leân laáy caùc haønh laøm ñoái töôïng theo kieåu aáy, duy trì tính töông tuïc cuûa taâm thöùc. 

[Chuù thích: "Duy trì töông tuïc tính cuûa taâm thöùc" baèng söï khoâng giaùn ñoaïn, nghóa laø, khoâng sanh khôûi taâm khoâng gioáng vôùi noù. Vì khi höõu phaàn, töùc yù thöùc giôùi, ñöôïc thay baèng duy taùc yù giôùi cuûa nguõ moân höôùng taâm (70 trong ñoà bieåu) thì söï sanh khôûi cuûa taâm duy taùc laøm neân moät keõ hôû, moät giaùn ñoaïn giöõa söï sanh khôûi cuûa taâm dò thöïc laø höõu phaàn, vaø caùc taâm keá tieáp. Nhöng ñaây khoâng phaûi nhö vaäy, vôùi yù moân höôùng taâm (71) töùc yù thöùc giôùi -- Pm. 862. Xem ñoà bieåu Loä trình taâm]. 

Ñaây goïi laø chuaån bò. Keá ñoù, moät toác haønh taâm thöù hai khôûi leân, cuõng laáy caùc haønh laøm ñoái töôïng nhö theá. Ñaây goïi laø thuaän thöù. 

130. Nhöõng teân goïi naøy laø teân rieâng cuûa chuùng, nhöng coù theå goïi caû ba toác haønh taâm laø taäp haønh, hay chuaån bò, hay caän haønh, hay thuaän thöù, khoâng phaân bieät. 

Thuaän thöù laø thuaän theo caùi gì? Theo caùi ñi tröôùc vaø sau. Vì noù thuaän theo caùc chöùc naêng cuûa chaân lyù, trong 8 thöù quaùn trí (insight knowledge) ñi tröôùc cuõng nhö trong 37 boà ñeà phaàn phaùp ñi sau. 

131. Vì söï sanh khôûi cuûa noù lieân heä ñeán caùc haønh qua quaùn caùc ñaëc tính voâ thöôøng, v.v. neân coù theå noùi: "Trí sinh dieät thaáy ñöôïc söï sinh vaø dieät cuûa nhöõng phaùp coù sinh dieät", vaø "Hoaïi trí thaáy söï tan raõ cuûa nhöõng phaùp coù tan raõ", vaø "Chính caùi gì kinh khuûng laø coù veû kinh khuûng ñoái vôùi Trí boá uùy", vaø "Trí quaù hoaïn thaáy ñöôïc nguy hieåm trong nhöõng gì nguy hieåm", vaø "Trí ly duïc quaû thöïc trôû neân voâ duïc ñoái vôùi nhöõng gì caàn ñöôïc nhìn vôùi thaùi ñoä ly duïc", vaø "Trí duïc thoaùt phaùp sinh öôùc mong giaûi thoaùt khôûi nhöõng gì caàn thoaùt khoûi", vaø " Caùi gì ñöôïc tö duy bôûi Trí tö duy quaû thaät laø nhöõng gì caàn ñöôïc tö duy", vaø "Caùi ñöôïc nhìn vôùi xaû baèng Trí haønh xaû, quaû laø caùi caàn ñöôïc nhìn vôùi xaû". Nhö vaäy, noù thuaän theo nhöõng nhieäm vuï cuûa söï thaät veà taùm loaïi trí naøy, cuõng nhö veà 37 boà ñeà phaàn phaùp (trôï ñaïo phaùp) tieáp theo, vì chuùng caàn phaûi ñaït baèng caùch theå nhaäp. 

132. Nhö moät oâng vua coâng chính ngoài ôû phaùp ñình ñeå nghe nhöõng lôøi phaùn quyeát cuûa quan toøa, vöøa ñeå tröø khöû thieân vò vaø giöõ thaùi ñoä voâ tö, oâng vua ñoù phaûi thuaän theo vöøa söï phaùn quyeát cuûa hoï, vöøa theo tuïc leä vua chuùa truyeàn baèng caâu noùi: "Haõy laø nhö vaäy". ÔÛ ñaây cuõng theá. 

133. Thuaän thöù ví nhö oâng vua. Taùm loaïi trí nhö taùm quan toøa. Ba möôi baûy trôï ñaïo phaåm ví nhö tuïc leä vua chuùa coå truyeàn. ÔÛ ñaây cuõng nhö vua thuaän theo lôøi noùi: "Haõy nhö vaäy", vöøa theo quan toøa, vöøa theo leä coå, trí thuaän cuõng theá, caùi trí khôûi leân lieân heä vôùi haønh nhôø quaùn voâ thöôøng, v.v. thuaän theo nhieäm vuï cuûa chaân lyù trong taùm loaïi trí cuõng nhö trong 37 trôï ñaïo phaåm tieáp theo. Do vaäy noù ñöôïc goïi laø "Trí thuaän thöù" vôùi söï thaät. 

Trí thuaän thöù ñeán ñaây chaám döùt. 

134. Maëc duø trí thuaän thöù naøy laø keát thuùc cuûa tueä daãn ñeán xuaát khôûi coù haønh laøm ñoái töôïng, song trí chuyeån taùnh laø trí cuoái cuøng cuûa taát caû caùc loaïi tueä daãn ñeán xuaát khôûi. 

Tham Chieáu Kinh Ñieån 

135. Nhöõng tham chieáu kinh ñieån sau ñaây caàn ñöôïc bieát, ñeå khoûi laãn loän veà tueä daãn ñeán xuaát khôûi. Vì tueä daãn ñeán xuaát khôûi naøy ñöôïc goïi laø atammayataø (xaû ly) trong kinh Phaân bieät saùu xöù (Salaøyatana-vibhanga sutta) sau ñaây: . 

"Naøy caùc Tyû kheo, baèng caùch tuøy thuoäc, y cöù vaøo taùnh khoâng baùm víu naøy, haõy töø boû, vöôït qua caùi xaû nhaát dieän, y cöù nhaát dieän (equanimity that is unified, based on untiy - P.iii, 220)". 

[Chuù thích: Chöõ "atammayataø" naøy khoâng coù trong töï ñieån cuûa Pali Texi Society, dòch laø "aloofness". Noù ñöôïc phaân tích thaønh a + tam + maya + taø: "khoâng ñöôïc laøm thaønh bôûi moät phaùp naøo caû", coù nghóa laø khoâng baùm víu vaøo moät hình thöùc hieän höõu naøo]

136. 

Baäc Ñaïi Thaùnh tuyeân thuyeát 
Tueä vaéng laëng thanh tònh 
Daãn ñeán söï xuaát khôûi 
Baèng nhieàu teân khoù choïn. 
Vuõng laày khoå sinh töû 
thaät roäng vaø khuûng khieáp. 
Ngöôøi trí haõy tinh caàn 
ñeå ñaït tueä xuaát khôûi.