A.- Moâ Taû Veà Xöù. 

1. Xöù laø 12 xöù: nhaõn xöù, saéc xöù, nhó xöù, thanh xöù, tæ xöù, höông xöù, thieät xöù, vò xöù, thaân xöù, xuùc xöù, yù xöù, phaùp xöù. 

2. Sau ñaây seõ trình baøy veà: yù nghóa, tính chaát, chæ chöøng aáy, thöù töï, chi tieát vaø toång quaùt, caùch nhìn. 

3. Veà yù nghóa: Vì noù thöôûng thöùc (cakkhati) neân goïi laø maét (cakkhu), nghóa laø noù thöôûng thöùc saéc phaùp vaø chuù yù ñeán chuùng. Saéc (ruøpa) laø caùi laøm cho thaáy ñöôïc (ruøpayati) nghóa laø, baèng caùch traûi qua moät cuoäc ñoái thay veà töôùng beân ngoaøi, noù laøm hieän roõ moät caùi gì voán ôû trong taâm. Tai laø caùi nghe (sunati). Tieáng laø caùi ñöôïc truyeàn ñi (sappati), caùi ñöôïc thoát ra. Muõi (ghaøna) laø caùi ngöûi (gandhayati), yù nghóa laø, noù ñeå loä caên cöù vaät lyù cuûa noù. Löôõi (jivhaø) laø caùi gôïi leân (avhayati) ñôøi soáng (jìvita). Vò (rasa) laø caùi chuùng sinh thöôûng thöùc (rasanti). Thaân (kaøya) laø nguoàn goác (aøya) cuûa caùc phaùp xaáu xa (kucchita) chòu chi phoái cuûa laäu hoaëc. Nguoàn goác coù nghóa laø nôi sanh khôûi. Xuùc (photthabha) laø caùi bò sôø chaïm (phusiyati). Y Ù (mano) laø caùi ño löôøng (munati). Phaùp (dhamma) laø caùi khieán cho töï tính noù ñöôïc duy trì (dhaørayati). 

4. Veà yù nghóa toång quaùt, thì xöù caàn ñöôïc hieåu nhö vaäy vì noù phaùt ñoäng (aøyatana), vì noù laø phaïm vi cuûa nhöõng nguoàn goác (aøya), vaø vì noù tieáp tuïc daãn khôûi nhöõng gì ñaõ ñöôïc phaùt ñoäng. 

Nhöõng taâm vaø taâm sôû thuoäc veà moät caên traàn naøo ñoù, nhö nhaõn vaø saéc, bò phaùt ñoäng bôûi nghieäp vuï rieâng cuûa chuùng, chuùng hoaït ñoäng, noã löïc laøm nhieäm vuï (thaáy, nghe... ). Vaø nhöõng caên traàn naøy coáng hieán phaïm vi cho nhöõng phaùp naøy, nhöõng phaùp laø nguoàn goác. Vaø, bao laâu noãi khoå naøy, caùi khoå ñaõ tieáp dieãn qua voøng luaân hoài thöø voâ thæ, ñaõ bò phaùt ñoäng moät caùch roäng raõi nhö vaäy, bao laâu noãi khoå naøy khoâng luøi böôùc, thì caùc phaùp naøy (caên, traàn) cöù maõi maõi tieán veà tröôùc, phaùt sinh trôû laïi, 

5. Laïi nöõa, xöù caàn hieåu laø truù xöù, choã chöùa, choã gaëp gôõ, sanh xöù vaø nguyeân nhaân. Vì nhö theá gian noùi "xöù cuûa laõnh chuùa", xöù laø truù xöù. Vaø moû vaøng baïc cuõng goïi laø xöù, neân xöù laø caùi moû. Trong ñoaïn kinh: "Vaø nhö vaäy, ôû trong laïc xöù, nhöõng chö thieân bay trong hö khoâng haàu haï vò aáy" (A. iii, 43), thì chöõ xöù coù nghóa laø nôi gaëp gôõ, vaø trong caâu "Ñaát phöông nam laø xöù cuûa suùc sinh" thì xöù laø nôi sinh saûn. Coøn trong caâu "Vò aáy coù khaû naêng chöùng ñöôïc ñieàu aáy, moãi khi coù xöù sôû (ayatana)" thì xöù laø nguyeân nhaân. 

6. Vaø nhöõng taâm vaø taâm sôû khaùc nhau naøy ôû nôi con maét, vv. vì hieän höõu tuøy thuoäc vaøo ñoù, neân maét vv. laø truù xöù cho chuùng. Chuùng lui tôùi thöôøng xuyeân maét, vv. vì laáy maét vv. laøm ñieåm töïa vaät chaát vaø laøm ñoái töôïng, neân maét, tai... laø choã chöùa cuûa chuùng. Vaø maét, tai... laø nôi gaëp gôõ, vì chuùng gaëp gôõ taïi caên naøy hay khaùc, söû duïng caên laøm ñieåm töïa vaät lyù, cöûa vaø ñoái töôïng. Maét, tai... laø sanh xöù (cuûa caùc taâm, taâm sôû töông öùng) vì chuùng chæ sanh khôûi taïi ñaáy, laáy maét tai... laøm ñieåm töïa vaät lyù vaø laøm ñoái töôïng. Maét, tai coøn laø lyù do cuûa chuùng, vì chuùng vaéng maët khi vaéng maët caùc caên vaät lyù naøy. 

7. Vì nhöõng nghóa treân, nhöõng phaùp naøy ñöôïc goïi laø xöù vôùi nghóa truù xöù, choã chöùa, nôi gaëp gôõ, sanh xöù vaø lyù do. 

Do vaäy, vì noù laø con maét vaø laø moät caên cöù neân goïi laø nhaõn xöù, ... vì chuùng laø nhöõng taâm phaùp vaø laø caên cöù neân goïi laø phaùp xöù. 

Treân ñaây laø trình baøy yù nghóa cuûa xöù. 

8. Ñaëc tính: Laïi nöõa, ta cuõng caàn trình baøy veà ñaëc tính cuûa 12 xöù noùi treân. Nhöng ñaëc tính naøy ñaõ ñöôïc noùi ôû phaàn moâ taû caùc uaån, Chöông XIV, ñoaïn 37. 

9. Veà söï "chæ chöøng aáy": coù nghóa raèng maét vv. cuõng laø taâm phaùp, vaäy taïi sao noùi 12 xöù thay vì chæ caàn noùi "phaùp xöù"? Chính laø ñeå ñònh roõ caên traàn trong vieäc sanh khôûi saùu nhoùm thöùc. Vaø ôû ñaây chuùng ñöôïc noùi coù 12, vì khi ñònh nhö vaäy, chuùng ñöôïc xeáp thaønh 12 loaïi. 

10. Vì chæ coù nhaõn xöù laø cöûa sanh khôûi, chæ coù saéc xöù laø ñoái töôïng cuûa taâm uaån goàm trong moät taâm loä trình chöùa ñöïng nhaõn thöùc. Caùc xöù khaùc (trong 12) ñoái vôùi caùc thöùc khaùc cuõng theá. Nhöng chæ coù moät phaàn cuûa yù xöù, töùc taâm höõu phaàn, laø cöûa sanh khôûi, vaø chæ coù phaùp xöù khoâng chung cho taát caû, laø ñoái töôïng cuûa nhoùm thöùc thöù saùu. 

[Chuù thích: "töùc taâm höõu phaàn" laø caùi sanh khôûi hai löôït trong traïng thaùi giao ñoäng (xem ñoaïn 46 Chöông XIV). Söï taùc yù hay höôùng taâm chæ sanh khôûi tieáp theo söï giao ñoäng cuûa höõu phaàn. Nhö vaäy taâm höõu phaàn laø caùi cöûa cuûa söï khôûi taâm, khi ta xem noù laø lyù do cho söï taùc yù. "Khoâng chung cho taát caû"coù nghóa laø khoâng chung cho nhaõn thöùc vaø nhöõng thöù coøn laïi. -- Pm. 510.- Xem M. i, 293. ]

11. Veà thöù töï: ÔÛ ñaây cuõng theá, trong nhöõng thöù töï ñöôïc noùi trong chöông 14, ñoaïn 211, chæ coù thöù töï giaùo lyù laø thích hôïp. Con maét ñöôïc daïy tröôùc veà noäi xöù, bôûi noù roõ reät, noù coù ñoái töôïng laø caùi höõu kieán, höõu ñoái. Keá ñeán laø nhó xöù vv. coù ñoái töôïng laø caùi voâ hình, höõu ñoái. Hoaëc, nhaõn xöù vaø nhó xöù ñöôïc daïy tröôùc, trong soá caùc noäi xöù, vì chuùng coù lôïi ích lôùn laø laøm nhaân cho söï thaáy vaø nghe Voâ tæ (incomparable). Keá ñeán laø ba xöù khôûi töø tæ. Vaø yù xöù ñöôïc daïy sau choùt vì noù coù naêm ñoái töôïng cuûa naêm giaùc quan tröôùc laøm cô sôû. Nhöng trong soá nhöõng ngoaïi xöù, thì saéc xöù, vv. ñöôïc daïy keá tieáp nhaõn xöù, vv. vì chuùng tuaàn töï laøm choã lui tôùi cho nhaõn xöù, vv. 

12. Laïi nöõa, thöù töï chuùng coù theå ñöôïc hieåu laø thöù töï theo ñoù nhöõng lyù do cho thöùc sanh khôûi ñöôïc ñònh roõ. Kinh noùi:" Do con maét vaø saéc maø nhaõn thöùc sanh... Do yù vaø phaùp naø yù thöùc sanh" (M. i, 111). 

13. Toùm taét vaø chi tieát: toùm taét, thì 12 xöù chæ laø danh saéc, vì yù xöù vaø moät phaàn cuûa phaùp xöù goàm trong danh, coøn laïi caùc xöù khaùc ñeàu laø saéc. 

14. Nhöng noùi chi tieát, thì tröôùc heát veà noäi xöù, nhaõn xöù keå veà loaïi, thì noù chæ laø tònh saéc, nhöng khi noù ñöôïc phaân loaïi theo ñieàu kieän, sanh thuù, sanh loaïi, vv thì coù voâ vaøn sai bieät. Cuõng vaäy boán xöù kia. Vaø yù xöù khi phaân loaïi theo caùc taâm thieän, baát thieän, dò thuïc, duy taùc, thì coù 89 loaïi, hoaëc 121 loaïi, nhöng khi phaân theo caên, söï tieán hoùa, vv. thì coù voâ soá sai khaùc. Saéc thanh höông vò xöù coù voâ löôïng sai bieät khi phaân theo söï baát ñoàng, theo duyeân (nghieäp, taâm, thôøi tieát, ñoà aên) vv. Xuùc xöù coù ba loaïi laø goàm ñòa giôùi, hoûa vaø phong giôùi. Nhöng khi phaân theo duyeân vv. thì coù nhieàu sai bieät. Phaùp xöù coù nhieàu loaïi khi phaân theo töï tính cuûa thoï, töôûng, haønh, teá saéc vaø Nieát baøn. 

[ Chuù thích: "tieán hoùa" laø khoù tieán mau ñaéc, deã tieán laâu ñaéc, khoù tieán laâu ñaéc, vaø deã tieán mau ñaéc. "v.v." chæ thieàn, söï öu thaéng, caûnhgiôùi, ñoái töôïng, vv.]

15. Veà söï "caàn ñöôïc thaáy nhö theá naøo": Taát caû xöù höõu vi caàn xem nhö khoâng töø ñaâu ñeán cuõng khoâng ñi veà ñaâu. Vì tröôùc khi chuùng sanh khôûi chuùng khoâng töø ñaâu maø ñeán, vaø sau khi chuùng taøn taï chuùng khoâng ñi ñeán ñaâu. Traùi laïi, tröôùc khi sanh, chuùng khoâng coù töï taùnh, maø sau khi dieät, töï taùnh chuùng hoaøn toøan tan raõ. Vaø chuùng sanh khôûi khoâng coù chuû teå, vì hieän höõu tuøy thuoäc vaøo nhöõng "duyeân" (ñieàu kieän), vaø giöõa quaù khöù vaø vò lai. Laïi nöõa, chuùng caàn ñöôïc xem nhö voâ tình. Con maét vaø saéc khoâng nghó raèng: "Mong nhaõn thöùc seõ sanh khôûi do söï gaëp gôõ giöõa ñoâi ta". Vôùi tö caùch laø caên moân vaø ñoái töôïng, chuùng baát caàn ñeán söï khôi daäy yù thöùc. Traùi laïi ñònh luaät tuyeät ñoái laø, nhaõn thöùc vv. khôûi leân cuøng vôùi söï gaëp gôõ cuûa maét vaø saéc phaùp. 

16. Laïi nöõa, caùc noäi xöù caàn ñöôïc xem nhö moät khu laøng troáng roãng, vì chuùng khoâng coù thöôøng, laïc vaø ngaõ. Nhöõng ngoaïi xöù caàn ñöôïc xem nhö nhöõng keû cöôùp boùc laøng maïc, vì chuùng ñoät nhaäp noäi xöù . Kinh noùi: "Naøy caùc tyû kheo, con maét bò caùc saéc phaùp ñaùng öa vaø khoù chòu nhieãu loaïn." (S. iv, 175) Laïi nöõa, sauù noäi xöù neân xem nhö sauù con vaät, vaø sauù ngoaïi xöù neân xem nhö choã lui tôùi cuûa nhöõng con vaät aáy. 

Treân ñaây laø trình baøy 12 xöù caàn ñöôïc thaáy nhö theá naøo. 

Ñaáy laø giaûi thích chi tieát veà Xöù. 

B.- Moâ Taû Veà Giôùi 

17. Keá tieáp uaån, xöù laø Giôùi (xem Chöông XIV, ñ. 32) goàm 18 giôùi laø: nhaõn giôùi, saéc giôùi, nhaõn thöùc giôùi, nhó giôùi, thanh giôùi, nhó thöùc giôùi, tæ giôùi, höông giôùi, tæ thöùc giôùi, thieät giôùi, vò giôùi, thieät thöùc giôùi, thaân giôùi, xuùc giôùi, thaân thöùc giôùi, yù giôùi, phaùp giôùi, yù thöùc giôùi. 

18. Sau ñaây seõ trình baøy caùc muïc: moät yù nghóa, hai ñaëc tính, vv. ba thöù töï, boán chæ chöøng aáy, naêm caùch tính, saùu caùc ñieàu kieän, baûy neân xem nhö theá naøo. 

19. Veà yù nghóa: yù nghóa rieâng bieät xem ñoaïn 3 ôû treân. Y Ù nghóa toång quaùt thì giôùi coù nhöõng nghóa: löïa rieâng ra (vidahati), thích hôïp vôùi (dhìvate), söï löïa rieâng (vidhaøna), noù ñöôïc löïa rieâng (vìdhiyate) nhôø phöông tieän aáy, noù laøm cho taùch rieâng, do ñoù goïi laø giôùi (dhaøtu). 

20. Nhöõng giôùi thuoäc theá gian, khi ñònh nghóa theo söû duïng cuûa chuùng, löïa ra noãi khoå cuûa voøng luaân hoài thuoäc nhieàu loaïi, nhö caùc kim loaïi khaùc nhau. Nhöõng giôùi aáy thích hôïp vôùi chuùng sinh, nhö gaùnh naëng thích hôïp cho ngöôøi mang noù, vaø vì chuùng ñöôïc mang (dhaøriyanti) neân goïi laø dhaøtu, giôùi. Vaø chuùng chæ laø söï löïa rieâng noãi khoå, khoâng coù moät chuû quyeàn naøo ñöôïc thi haønh treân chuùng. Boán laø, do chuùng laøm khí cuï, noãi khoå voøng taùi sinh cöù tieáp tuïc ñöôïc löïa ra bôûi loaøi höõu tình. Naêm laø, noãi khoå ñöôïc löïa ra, ñöôïc laøm cho thích öùng vôùi caùc giôùi aáy, ñöôïc ñaët vaøo caùc giôùi aáy. Bôûi vaäy moãi thöù keå töø con maét, trong 18 thöù noùi treân, ñöôïc goïi laø moät giôùi theo nhöõng nghóa ñaõ noùi treân. 

21. Laïi nöõa, trong khi caùi ngaõ cuûa Luaän sö ngoaïi ñaïo noùi kyø thöïc laø phi höõu, khoâng töï tính, thì nhöõng giôùi naøy khoâng vaäy. Traùi laïi, sôû dó goïi laø giôùi vì chuùng khieán cho töï tính cuûa moät söï vaät ñöôïc mang theo (dhaøtu do chöõ dhaøreti laø "mang"). Vaø cuõng nhö trong theá gian, nhöõng thaønh toá nhieàu maøu cuûa ngoïc thaïch nhö khoaùng chaát maøu xanh luïc, maøu vaøng, ... ñöôïc goïi laø dhaøtu, cuõng theá maét vv. goïi laø giôùi vì laø thaønh toá cuûa tri thöùc vaø caùi khaû tri. Hoaëc, cuõng nhö danh töø chung duøng chæ taäp theå chaát loûng, maùu huyeát vv... laø thaønh toá cuûa caùi taäp theå goïi laø xaùc thaân maëc duø nhöõng thaønh toá aáy coù khaùc nhau veà ñaëc tính. Cuõng theá, danh töø chung giôùi duøng ñeå chæ nhöõng thaønh phaàn cuûa caùi töï ngaõ goïi laø nguõ uaån, vì 18 thöù keå töø con maét, khi phaân bieät ra thì coù söï khaùc nhau veà ñaëc tính. 

22. Laïi nöõa, "giôùi" laø danh töø duøng ñeå chæ caùi khoâng coù linh hoàn hay töï ngaõ, vaø chính vì muïc ñích loaïi boû ngaõ töôûng maø ñöùc Theá toân daïy veà caùc giôùi trong nhöõng ñoaïn kinh nhö "Naøy caùc tyû kheo, con ngöôøi naøy coù saùu yeáu toá" (M. iii, 239). Bôûi vaäy ôû ñaây caàn hieåu raèng vì noù laø con maét vaø laø moät giôùi neân goïi laø nhaõn giôùi, ... noù laø yù thöùc vaø laø giôùi neân goïi laø yù thöùc giôùi. 

23. Veà ñaëc tính, v.v.: Söï trình baøy ôû ñaây cuõng theá, caàn döôïc hieåu nhö ñaõ moâ taû trong phaàn Uaån (Chöông XIV, ñ. 37) 

24. Veà thöù töï: Trong caùc thöù töï sinh khôûi, vv. keå treân (Ch. XIV, 211), chæ coù thöù töï giaùo lyù laø thích hôïp ôû ñaây. Giaùo lyù ñöôïc giaûng daïy theo thöù töï nhaân quaû. Hai thöù maét vaø saéc (nhaõn giôùi vaø saéc giôùi) laø nhaân, nhaõn thöùc giôùi laø quaû. Töông töï, vôùi caùc giôùi khaùc. 

25. Veà soá löôïng "chæ chöøng aáy": Ñieàu muoán noùi ñaây laø, trong nhieàu kinh vaø luaän, coù nhöõng giôùi sau ñaây vaø nhöõng giôùi khaùc nöõa thöôøng ñöôïc ñeà caäp: quang giôùi, saéc (ñeïp) giôùi, khoâng voâ bieân xöù giôùi, thöùc voâ bieân, voâ sôû höõu, phi töôûng phi phi tuôûng xöù giôùi, dieät thoï töôûng giôùi (S. ii, 150), duïc giôùi, saân giôùi, haïi giôùi, yeåm ly giôùi, voâ saân giôùi, voâ haïi giôùi (Vbh. 86), thaân laïc giôùi, thaân khoå giôùi, hæ giôùi, öu giôùi, xaû giôùi, voâ minh giôùi (Vbh. 85), phaùt caàn giôùi, doõng maõnh giôùi, tinh caàn giôùi, (S. v, 66); haï lieät giôùi, trung bình giôùi, sieâu vieät giôùi (D. iii, 215); ñòa giôùi, thuûy giôùi, hoûa giôùi, phong giôùi, khoâng giôùi, thöùc giôùi, (Vbh. 82), höõu vi giôùi, voâ vi giôùi, (M. ii, 63); theá giôùi cuûa nhieàu loaïi giôùi khaùc nhau (M. i, 70) - Vaäy thì taïi sao söï phaân loaïi ôû daây chæ coù 18 giôùi? Vì ñöùng veà phöông dieän töï tính maø noùi, thì taát caû giôùi hieän höõu ñeàu bao goàm trong söï phaân loaïi naøy. 

26. Saéc phaùp chính laø quang giôùi. Thaåm myõ giôùi gaén lieàn vôùi saéc phaùp, taïi vì ñoù laø daáu hieäu cuûa caùi ñeïp. Caùi ñeïp laø thaåm myõ giôùi, vaø giôùi naøy khoâng hieän höõu rieâng bieät vôùi saéc phaùp, vv. Hoaëc, vì saéc phaùp vv. nhöõng ñoái töôïng goàm thieän dò thuïc, quaû baùo, chính chuùng laø thaåm myõ giôùi, neân ñoù chæ laø saéc phaùp, vv. Veà khoâng voâ bieân xöù, vv. chæ coù taâm thöùc laø yù thöùc giôùi, coøn nhöõng thöù coøn laïi ñeàu laø phaùp giôùi; dieät thoï töôûng giôùi thì khoâng hieän höõu keå nhö töï tính, vì chæ laø söï dieät taän cuûa hai giôùi laø yù thöùc giôùi vaø phaùp giôùi, vì ñoù laø söï chaám döùt sanh taâm ôû voâ saéc thöù tö. 

27. Duïc giôùi thì hoaëc chæ laø phaùp giôùi nhö kinh noùi:"ÔÛ ñaây, gì laø duïc giôùi? Ñoù laø taàm töù... laø tö duy lieân heä ñeán duïc" (Vbh. 86), hoaëc ñoù laø 18 giôùi nhö kinh noùi:" Laáy ñòa nguïc A tyø laøm haïn giôùi phía döôùi vaø coõi Tha hoùa töï taïi laøm haïn giôùi phía treân, caùc uaån, giôùi, xöù, saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc ôû trung gian, thuoäc ôû ñaây, ñeàu bao goàm trong naøy: ñaây goïi laø duïc giôùi."(Vbh. 86) 

28. Vieãn ly giôùi laø phaùp giôùi, do ñoaïn:" Laïi nöõa, taát caû thieän phaùp ñeàu laø vieãn ly giôùi" (Vbh. 86) ñoù cuõng laø yù thöùc giôùi. Caùc giôùi saân, haïi, voâ saân, voâ haïi, thaân laïc, thaân khoå, hyû, öu, xaû, voâ minh, phaùt caàn, doõng maõnh, tinh taán, cuõng laø phaùp giôùi. 

29. Nhöõng giôùi haï trung thöôïng chính laø 18 giôùi vì maét haï lieät laø haï lieät giôùi, maét trung bình vaø thöôïng löu laø trung vaø thöôïng giôùi. Nhöng noùi theo nghóa ñen, thì baát thieän phaùp giôùi vaø yù thöùc giôùi laø giôùi haï lieät, caû hai giôùi naøy neáu laø thieän theá gian hay baát ñònh theá gian, vaø nhaõn giôùi, vv. laø trung giôùi; nhöng phaùp giôùi sieâu theá vaø yù thöùc giôùi sieâu theá laø thöôïng giôùi. 

30. Ñòa, hoûa, phong giôùi laø xuùc giôùi, thuûy giôùi vaø khoâng giôùi chæ laø phaùp giôùi; thöùc giôùi laø noùi toùm taét baûy thöùc keå töø nhaõn thöùc. 

31. Möôøi baûy giôùi tröôùc vaø moät phaàn cuûa phaùp giôùi laø höõu vi giôùi, nhöng voâ vi giôùi laø moät phaàn cuûa phaùp giôùi maø thoâi. "Theá giôùi cuûa nhieàu loaïi giôùi" thì chæ laø nhöõng gì ñaõ ñöôïc chia thaønh 18 giôùi. Bôûi theá, chæ 18 giôùi ñuôïc noùi vì veà töï tính, taát caû giôùi hieän höõu ñeàu bao goàm trong caùch phaân loaïi naøy. 

32. Laïi nöõa, chuùng ñöôïc noùi coù 18 vì muïc ñích tröø boû caùi töôûng thöôøng coù nôi ngöôøi thaáy ngaõ trong taâm thöùc, maø töï tính laø nhaän bieát. Do ñoù ñöùc Theá toân vì muoán loaïi tröø caùi töôûng beàn chaéc veà ngaõ, ñaõ noùi coù 18 giôùi, laøm cho nhöõng ngöôøi aáy thaáy roõ khoâng nhöõng tính caùch ña taïp cuûa thöùc khi phaân thaønh nhaõn giôùi, nhó tæ thieät thaân thöùc giôùi vaø yù, yù thöùc giôùi, maø coøn thaáy roõ tính chaát voâ thöôøng cuûa noù, nghóalaø leä thuoäc vaøo caùc duyeân maét vaø saéc ... 

33. Hôn nöõa vì xeùt ñeán khuynh höôùng cuûa nhöõng ngöôøi caàn ñöôïc giaùo hoùa, vaø ñeå thích hôïp vôùi caù tính hoï baèng söï giaûng daïy khoâng quaù vaén taét cuõng khoâng quaù chi tieát, 18 giôùi ñaõ ñöôïc noùi. 

34. Veà caùch tính: nhaõn giôùi tröôùc heát ñöôïc tính laø moät phaùp theo loaïi, nghóa laø maét tònh saéc. Cuõng vaäy tai muõi löôõi thaân saéc thanh höông vaø vò, Nhöõng thöù naøy ñöôïc keå laø tai tònh saéc vv. (Ch. XIV, 37) Nhöng xuùc giôùi keå laø ba phaùp ñòa hoûa phong. Nhaõn thöùc giôùi ñöôïc keå laø hai phaùp, thieän vaø baát thieän dò thuïc, cuõng vaäy thöùc giôùi cuûa tai muõi löôõi vaø thaân. Y Ù giôùi ñöôïc keå laø ba phaùp töùc nguõ moân höôùng taâm (70), dò thuïc tieáp thoï taâm thieän (39) vaø baát thieän (55). Phaùp giôùi laø 20 moùn goàm ba uaån voâ saéc, 16 teá saéc, vaø voâ vi giôùi (Vbh. 88). Y Ù thöùc giôùi ñöôïc keå laø 76 moùn, goàm nhöõng taâm thieän baát thieän vaø baát ñònh coøn laïi. 

35. Duyeân: Nhaõn giôùi laø moät duyeân theo saùu caùch cho nhaõn thöùc giôùi: ly khöù duyeân, tieàn sanh duyeân, höõu duyeân, baát ly khöù duyeân, y chæ duyeân vaø caên duyeân. Saéc giôùi laø moät duyeân cho nhaõn thöùc giôùi theo boán caùch: tieàn sanh duyeân, höõu duyeân, baát ly khöù duyeân, vaø sôû duyeân duyeân. Töông töï, vôùi nhó giôùi vaø thanh giôùi ñoái vôùi nhó thöùc giôùi vv. 

36. Y Ù giôùi taùc yù (70) laø moät duyeân theo naêm caùch: sôû duyeân thaân y, voâ giaùn thaân y, voâ höõu duyeân, ly khöù duyeân, vaø töï nhieân thaân y cho naêm giôùi töø nhaõn thöùc giôùi. Vaø naêm giôùi naøy cuõng vaäy ñoái vôùi yù giôùi tieáp thoï taâm (39, 55). Cuõng vaäy yù giôùi tieáp thoï taâm ñoái vôùi yù thöùc giôùi suy ñaït taâm (40, 41, 56). Y Ù thöùc giôùi suy ñaït taâm cuõng vaäy ñoái vôùi yù thöùc giôùi quyeát ñònh taâm (71). Y Ù thöùc giôùi quyeát ñònh taâm cuõng vaäy ñoái vôùi yù thöùc giôùi toác haønh taâm. Nhöng yù thöùc giôùi toác haønh taâm laø moät duyeân, keå nhö saùu duyeân goàm naêm ñaõ keå theâm taäp haønh duyeân, cho yùthöùc giôùi toác haønh keá tieáp. 

Treân ñaây laø ñöôøng loái trong tröôøng hôïp naêm caên moân. 

37. Nhöng trong tröôøng hôïp yù moân thì, yù thöùc giôùi höõu phaàn laø moät duyeân theo naêm caùch ñaõ noùi, cho yù thöùc giôùi höôùng taâm (taùc yù) (71). Vaø yù thöùc giôùi taùc yù naøy laø moät duyeân cho yù thöùc giôùi toác haønh taâm. 

38. Phaùp giôùi laø moät duyeân cho baûy thöùc giôùi theo nhieàu caùch: caâu sanh, hoã töông, y chæ, töông öng, höõu duyeân, baát ly khöù, vv. Nhaõn giôùi, vv. vaø moät vaøi phaùp giôùi laø nhöõng duyeân keå nhö sôû duyeân, cho moät soá yù thöùc giôùi. 

39. Vaø khoâng nhöõng maét vaø saéc laø duyeân cho nhaõn thöùc giôùi, maø coøn aùnh saùng, vv. cuõng vaäy. Do ñoù coå ñöùc noùi: "Nhaõn thöùc sanh do duyeân maét, saéc phaùp, aùnh saùng vaø söï chuù yù. Nhó thöùc sanh do duyeân loã tai, tieáng, khoaûng troáng vaø söï taùc yù. Tæ thöùc sanh do duyeân muõi, muøi, khoâng gian vaø söï taùc yù, thieät thöùc sanh do duyeân löôõi, vò, nöôùc vaø taùc yù. Thaân thöùc sanh do duyeân thaân, chaïm xuùc, ñòa giôùi vaø taùc yù. Y Ù thöùc sanh do duyeân taâm höõu phaàn, phaùp vaø taùc yù." 

Ñaáy laø noùi löôïc, caùc loaïi duyeân seõ ñöôïc giaûi thích chi tieát trong phaàn noùi veà Duyeân khôûi (Chöông XVII). 

40. Caàn ñöôïc nhìn nhö theá naøo: Taát caû phaùp höõu vi caàn ñöôïc xen nhö taùch bieät vôùi quaù khöù vaø vò lai, nhö troáng roãng, khoâng laâu beàn, khoâng ñeïp, khoâng vui thuù, khoâng coù töï ngaõ, vaø hieän höõu tuøy thuoäc caùc duyeân (ñieàu kieän). 

41. Rieâng töøng caùi, thì nhaõn giôùi neân xem nhö caùi maët troáng, saéc giôùi nhö duøi troáng, nhaõn thöùc giôùi nhö tieáng troáng. Cuõng vaäy nhaõn giôùi neân xem nhö maët göông, saéc phaùp nhö caùi maët, nhaõn thöùc giôùi nhö boùng trong göông phaûn chieáu caùi maët... Hoaëc nhaõn giôùi nhö mía hay meø, saéc giôùi nhö caùi xay mía, meø, nhaõn thöùc giôùi nhö nöôùc mía, daàu meø. Nhaõn giôùi nhö que cuûi phaàn döôùi, saéc giôùi nhö que cuûi phaàn treân, nhaõn thöùc giôùi nhö ngoïn löûa. Cuõng vaäy laø nhó giôùi, vv. 

42. Nhöng yù giôùi thì neân xem nhö tieàn ñaïo vaø keû theo sau nhaõn thöùc, vv. khi sanh khôûi. 

Coøn veà phaùp giôùi, thì thoï uaån neân xem nhö muûi teân, nhö coïc nhoïn, töôûng vaø haønh uaån nhö beänh, vì lieân heä vôùi muûi teân thoï uaån. Hoaëc, töôûng cuûa phaøm phu nhö naém tay troáng roãng, vì noù phaùt sinh ñau khoå do thaát voïng (öôùc muoán bò traùi ngang), hay nhö con nai röøng ñoái vôùi ngöôøi buø nhìn, bôûi noù thaáy töôùng moät caùch sai laïc. Vaø haønh uaån nhö keû neùm ngöôøi ta vaøo hoá than höøng, vì chuùng neùm ngöôøi vaøo kieát sanh, hay nhö teân cöôùp bò quaân lính theo ñuoåi, vì chuùng bò caùc khoå sanh töû theo ñuoåi, hay nhö hoät caây ñoäc, vì noù laøm nhaân cho söï tieáp noái caùc uaån, ñem laïi ñuû thöù tai hoïa. Vaø saéc neân xem nhö baùnh xe ñao vì noù laø daáu hieäu cuûa caùc hieåm nguy. 

Nhöng voâ vi giôùi thì neân xem laø baát töû, Nieát baøn, an oån, vì ñoù laø caùi ñoái nghòch vôùi moïi ñau khoå. 

43. Y Ù thöùc giôùi neân xem nhö con khæ trong röøng, vì noù khoâng ôû yeân treân ñoái töôïng, nhö con ngöïa hoang, vì khoù ñieàu phuïc, nhö caây gaäy tung leân khoâng, vì seõ rôi xuoáng, hay nhö vuõ coâng treân saân khaáu, vì noù mang hình daïng cuûa ñuû thöù caáu ueá nhö tham vaø saân. 

Chöông XV naøy, moâ taû Xöù vaø Giôùi, trong Luaän veà Tueä tu taäp, trong Thanh tònh ñaïo, ñöôïc soaïn thaûo vì muïc ñích laøm cho ngöôøi laønh hoan hæ.