1. Möôøi tuøy nieäm ñöôïc lieät keâ theo sau möôøi baát tònh quaùn (Ch. III, 105) 

Nieäm (Sati) laø töôûng nieäm hay tuøy nieäm (anussati) vì noù khôûi leân luoân luoân; hoaëc nieäm thích hôïp (anuruøpa) cho moät thieän gia nam töû xuaát gia vì loøng tìn, nieäm coù maët trong nhöõng tröôøng hôïp caàn thieát goïi laø tuøy nieäm. 

Tuøy nieäm khôûi leân coù caûm höùng töø Phaùp goïi laø nieäm Phaùp. Ñaây laø danh töø chæ nieäm maø ñoái töôïng laø nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa Phaùp ñöôïc kheùo giaûng. 

Tuøy nieäm khôûi leân coù caûm höùng töø Taêng goïi laø nieäm Taêng. Ñaây chæ laø danh töû coù ñoái töôïng laø nhöõng ñöùc ñaëc bieät cuûa Taêng chuùng, nghóa laø nhöõng tính nhö ñi vaøo con ñöôøng chaùnh.... 

Tuøy nieäm khôûi leân coù caûm höùng töø giôùi goïi laø nieäm giôùi. Ñaây laø danh töø chæ nieäm coù ñoái töôïng laø nhöõng ñaëc tính ñaëc bieät cuûa giôùi khoâng bò raùch... 

Tuøy nieäm khôûi leân coù caûm höùng töø boá thí goïi laø nieäm thí. Ñaây laø danh töø chæ nieäm coù ñoái töôïng laø nhöõng ñöùc ñaëc bieät cuûa söï boá thí nhö roäng raõi... 

Tuøy nieäm khôûi leân coù caûm höùng töø chö thieân goïi laø nieäm thieân. Ñaây laø danh töû chæ nieäm coù ñoái töôïng laø nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa nieàm tin, coù chö thieân laøm chöùng. 

Tuøy nieäm khôûi leân coù caûm höùng töø caùi cheát goïi laø nieäm töû. Ñaây laø danh töø chæ nieäm coù ñoái töôïng laø söï chaám döùt maïng caên. 

Thaân haønh nieäm (kaøya- gata- sati): nieäm aáy ñi ñeán (gata) caùi thaân vaät chaát (kaøya) ñöôïc phaân tích thaønh toùc, v.v... Hoaëc nieäm ñi vaøo trong thaân, neân goïi laø thaân haønh nieäm. Ñaây laø danh töø chæ nieäm coù ñoái töôïng laø töôùng cuûa nhöõng thaân phaàn goàm coù toùc loâng moùng raêng da v.v... (36 ueá vaät) 

Tuøy nieäm coù caûm höùng hôi thôû vaøo (aønaøpaøna) goïi laø nieäm hôi thôû. Ñaây laø danh töø coù ñoái töôïng laø töôùng thôû ra hôi thôû vaøo. 

Tuøy nieäm coù caûm höùng töø söï bình an goïi laø nieäm dieät. Ñaây laø danh töø chi nieäm, coù ñoái töôïng laø söï laéng dòu moïi ñau khoå. 

Nieäm Phaät 

2. Moät thieàn giaû coù nieàm tin tuyeät ñoái, tröôùc heát muoán tu taäp tuøy nieäm veà ñaáng Giaùc Ngoä, thì neân ñoäc cö taïi moät truù xöù thích hôïp vaø töôûng nieäm ñöùc tính ñaëc bieät cuûa ñaáng Giaùc Ngoä, nhö sau: 

"Ñöùc Theá Toân laø baäc A-la-haùn Chaùnh Ñaúng Giaùc, ñaày ñuû minh vaø haïnh, ñaáng thieän theä, ñaáng hieåu roõ theá gian, baäc voâ thöôïng ñaïo sö ñieàu phuïc nhöõng ngöôøi ñaùng ñieàu phuïc, baäc thaày cuûa chö thieân vaø loaøi ngöôøi, Phaät, Theá Toân" (M. i 3; A. iii 285) 

3. Ñaây laø caùch nieäm: "Ñöùc Theá Toân laø nhö vaäy vì Ngaøi laø A-la-haùn, Ngaøi nhö vaäy vì Ngaøi hoaøn toaøn giaùc ngoä.... Ngaøi nhö vaäy vì Ngaøi laø Theá Toân". 

A-la-haùn 

4. Tröôùc tieân haønh giaû nieäm "Ñöùc Theá Toân laø baäc A-la-haùn (arahanta) hay hoaøn taát, vì nhöõng lyù do nhö sau: (1) vì söï xa xoâi (aøraka), (2) vì nhöõng keû thuø (ari) vaø (3) nhöõng caêm xe (ara) ñaõ ñöôïc phaù huyû (hata), (4) vì Ngaøi xöùng ñaùng (araha) ñöôïc töù söï cuùng döôøng, v.v... Vaø (5) vì khoâng coù nhöõng aùc haïnh thaàm kín (rahaøbhaøva). 

5. (1) Ngaøi hoaøn toaøn xa xoâi, taùch rôøi haún moïi caáu ueá vì Ngaøi ñaõ trieät heát nhöõng daáu veát cuûa nhieãm oâ nhôø chaùnh ñaïo do söï xa vôøi ñoù (aøraka) Ngaøi ñöôïc goïi laø vieân maõn (arahanta). 

Chuùng ta goïi moät ngöôøi laø "xa xoâi" vôùi caùi gì ngöôøi aáy hoaøn toaøn khoâng coù; baäc cöùu theá cuõng vaäy khoâng tyø veát, neân ñaùng ñöôïc goïi laø ñaáng vieân maõn (arahanta). 

6. Vaø nhöõng keû thuø (ari) töùc laø nhöõng oâ nhieãm, ñeàu ñöôïc huyû dieät (hata) bôûi ñaïo loä, neân Ngaøi ñaõ ñöôïc goïi laø ngöôøi ñaõ hoaøn taát, xong vieäc (arahants). 

7. (3) Baùnh xe luaân hoài vôùi truïc laøm baèng voâ minh vaø khaùt aùi ñoái vôùi caùc coõi höõu, vôùi caêm xe goàm caùc haønh, vaø vaønh xe laø giaø cheát ñöôïc noái lieàn vôùi chieác xe ba coõi baèng caùi caøng xe laøm baøng nguoàn goác caùc laäu hoaëc (xem M. i, 55), ñaõ ñöôïc quay töø thôøi gian voâ thuyû. Taát caû nhöõng caêm xe (ara) naøy ñaõ bò Ngaøi huyû hoaïi (hata) ôû Boà ñeà traøng, trong khi Ngaøi ñöøng vöõng vôùi hai chaân tinh taán, treân ñaát giôùi, baèng tay tín Ngaøi söû duïng caùi rìu tri kieán phaù huyû nghieäp - bôûi vì nhöõng caêm xe ñaõ bò phaù huyû nhö vaäy, neân Ngaøi ñöôïc goïi arahanta, baäc A-la-haùn. 

8. Moät caùch giaûi thích khaùc: chính laø caùi voøng voâ thuyû luaân hoài ñoù ñöôïc goïi laø "Baùnh xe luaân hoài". Voâ minh laø trung taâm ñieåm cuûa noù vì laø caên ñeå cuûa sinh töû. Giaø cheát laø vaønh xe bôûi vì noù laø taän cuøng cuûa voâ mình. Möôøi chi phaàn coøn laïi (trong möôøi hai nhaân duyeân) laø caêm xe, vì caên ñeå cuûa chuùng laø voâ minh vaø taän cuøng cuûa noù laø giaø cheát. 

9. ÔÛ ñaây, voâ minh laø khoâng bieát veà khoå, vaø voâ minh, trong duïc giôùi, laø moät ñieàu kieän (duyeân) cho caùc haønh ôû coõi duïc, voâ minh trong saéc giôùi laø moät ñieàu kieän cho caùc haønh ôû saéc giôùi. Voâ minh trong voâ saéc giôùi laø moät ñieàu kieän cho haønh ôû voâ saéc giôùi. 

10. Haønh ôû duïc giôùi laø ñieàu kieän cho thöùc ôû duïc giôùi. Töông töï vôùi saéc vaø voâ saéc giôùi. 

11. Keát sanh thöùc ôû duïc giôùi laø ñieàu kieän cho danh saéc ôû duïc giôùi. Töông töï ñoái vôùi Saéc giôùi. ÔÛ voâ saéc giôùi, thöùc laø ñieàu kieän cho danh (khoâng coù saéc) maø thoâi. 

12. Danh saéc trong duïc giôùi laø ñieàu kieän cho luïc xöù (luïc nhaäp) ôû duïc giôùi. Danh saéc ôû saéc giôùi laø ñieàu kieän cho ba xöù ôû saéc giôùi. 

13. Luïc xöù ôû duïc giôùi laø ñieàu ki?n cho saùu xuùc ôû coõi duïc. Ba xöù ôû saéc giôùi laø ñieàu kieän cho ba xuùc ôû saéc giôùi. Y Ù caên (yù xöù) ñoäc nhaát ôû voâ saéc giôùi laø ñieàu kieän cho moät loaïi xuùc ôû voâ saéc giôùi. 

14. Saùu xuùc ôû duïc giôùi laø ñieàu kieän cho saùu loaïi caûm giaùc ôû duïc giôùi (saùu thoï). Ba xuùc ôû saéc gi?i laø duyeân (ñieàu kieän) cho ba thoï (caûm giaùc) ôû ñaây. Moät xuùc ôû voâ saéc giôùi laø duyeân cho moät thoï ôû ñaáy. 

15. Saùu coõi ôû duïc giôùi laø duyeân cho saùu aùi ôû coõi duïc. Ba thoï ôû saéc giôùi laø duyeân cho ba caùi ôû saéc giôùi. Moät thoï ôû voâ saéc giôùi laø duyeân cho moät aùi ôû voâ saéc giôùi. 

Khaùt aùi trong caùc coõi laø duyeân cho thuû ôû ñaáy. Thuû, v.v... laàn löôït laøm duyeân cho höõu (söï trôû thaønh) 

16. Höõu taïo ñieàu kieân cho sanh, sanh taïo ñieàu kieän cho giaø cheát, Ví duï, moät ngöôøi nghó: "Ta seõ höôûng thuï caùc duïc laïc", vaø vôùi söï baùm víu (thuû) vaøo caùc duïc keå nhö ñieàu kieän, vò aáy taø haïnh veà thaân, lôøi vaø yù. Do hoaøn thaønh taø haïnh, vò aáy taùi sinh trong moät ñoaï xöù. Caùi nghieäp laøm nhaân cho söï taùi sinh cuûa vò aáy ôû ñaáy laø nghieäp - höõu (kamma-bhavakamma - process becoming), caùc uaån phaùt sinh laø sanh höõu (uppati-bhava - rebirth, process becoming), söï sinh ra caùc uaån goïi laø sanh, söï chín muøi cuûa caùc uaån goïi laø giaû, söï tan raõ cuûa uaån laø cheát. 

17. Moät ngöôøi khaùc nghó: "Ta seõ höôûng thuï nhöõng laïc thuù coõi trôøi" vaø song song vôùi yù nghó, noù laøm caùc thieän haïnh. Do hoaøn taát caùc thieän haïnh vò aáy taùi sanh ôû coõi trôøi duïc giôùi. Caùi nghieäp laøm nhaâaân cho söï taùi sinh cuûa noù taïi ñaáy goïi laø nghieäp höõu,... Nhö treân. 

18. Moät ngöôøi nöõa laïi nghó: "Ta seõ höôûng thuï nhöõng laïc thuù cuûa trôøi Phaïm Thieân", vaø vôùi duïc thuû laøm duyeân (ñieàu kieän), vò aáy tu taäp töø, bi, hæ, xaû, do hoaøn taát tu thieàn ñònh, vò aáy taùi sinh ôû Phaïm thieân giôùi. Caùi nghieäp laøm nhaân cho söï taùi sinh cuûa vò aáy ôû ñaây laø nghieäp höõu, v.v... 

19. Nhöng moät ngöôøi khaùc laïi nghó: "Ta seõ höôûng thoï laïc thuù coõi voâ saéc" vaø do vaäy tu taäp nhöõng thieàn chöùng khôûi ñaàu baèng khoâng voâ bieân xöù. Do söï hoaøn taát tu taäp, vò aáy taùi sanh taïi moät trong nhöõng caûnh giôùi aáy. Nghieäp laøm nhaân cho söï taùi sinh cuûa vò aáy taïi ñaây laø nghieäp höõu, caùc uaån sinh ra do nghieäp aáy laø sanh höõu, söï sanh ra caùc uaån laø sanh, söï chín muøi cuûa uaån laø giaø, söï tan raõ cuûa uaån laø cheát. (xem M. ii, 263) 

Caùc loaïi chaáp thuû coøn laïi cuõng nhö treân. 

20. Vaäy, trí phaân bieät caùc duyeân nhö sau: "Trong hieän taïi Voâ minh laø nhaân, haønh khôûi leân do nhaân voâ minh vaø caû hai phaùp naøy ñeàu khôûi leân coù nhaân. Trong quaù khöù vaø vò laïi cuõng vaäy". Ñoù goïi laø trí bieát töông quan nhaân quaû cuûa caùc phaùp. Moïi meänh ñeà khaùc (trong 12 nhaân duyeân) caàn ñöôïc hieåu chi tieát nhö treân, 

21. Voâ minh vaø haønh laøm moät nhoùm; thöùc, danh saéc, luïc nhaäp, xuùc, thoï moät nhoùm. Nhoùm thöù nhaát laø quaù khöù, hai nhoùm giöõa laø hieän taïi; sanh vaø giaø cheát laø vò lai. Khi voâ mình vaø haønh ñöôïc noùi ñeán, thì aùi thuû höõu cuõng bao goàm trong ñoù, bôûi theá naêm phaùp naøy laø caùi voøng nghieäp trong quaù khöù. Naêm phaùp töø thöùc ñeán thoï laø voøng nghieäp quaû hay dò thuïc (Vipaøka - Kamma - result) trong hieän taïi. Vaø vì naêm phaùp töø thöùc ñeán thoï ñöôïc moâ taû döôùi ñeà muïc giaø cheát, cho neân naêm phaùp naøy cuõng laø nghieäp quaû trong töông lai. Nhö vaäy chuùng thaønh hai möôi. ÔÛ ñaây coù moät daây noái giöõa haønh vaø thöùc, moät giöõa thoï vaø aùi, vaø moät giöõa höõu vaø sanh (xem Ch. XVII, ñ 288) 

22. Ñöùc Theá Toân bieát, thaáy, hieåu vaø thaâm nhaäp taát caû caùc khía caïnh cuûa lyù duyeân sinh naøy vôùi boán nhoùm ba thôøi hai möôi khía caïnh vaø ba daây noái. 

Nhö vaäy, khi ñöùc Theá Toân, baèng caùch bieát ñuùng nhö thaät nhöõng phaùp naøy vôùi trí bieát töông quan cuûa caùc phaùp, thì Ngaøi trôû neân voâ duïc ñoái vôùi chuùng. Khi tham duïc nôi Ngaøi taøn taï, khi Ngaøi ñöôïc giaûi thoaùt, khi aáy ngaøi phaù huyû, hoaøn toaøn phaù huyû, vöùt boû nhöõng caùi caêm cuûa baùnh xe sinh töû noùi treân. 

Vì nhöõng caêm xe ñaõ bò phaù huyû, neân Ngaøi laø moät baäc ñaõ hoaøn taát coâng vieäc, goïi laø arahanta, A-la-haùn. 

Caùc caêm xe sinh töû, 
Bò phaù baèng göôm tueä 
Do vaäy ñaáng cöùu theá 
Ñöôïc goïi A-la-haùn

Ngaøi laø ñaáng cöùu theá 
Ñaùng cung kính cuùng döôøng 
Cho neân baäc chieán thaéng 
Ñöôïc goïi laø A-la-haùn

Baäc trí nhaân cao caû 
Khoâng aùc haønh bí maät 
Neân xöùng vôùi danh xöng 
Laø baäc A-la-haùn

Baäc thaùnh xa ueá nhieãm 
Chieán thaéng giaëc naõo phieàn 
Caùc caêm xe phaù huyû 
Xöùng ñaùng ñöôïc cuùng döôøng 
Khoâng aùc haønh bí maät 
Vì naêm lyù do naøy 
Ngaøi coù theå tuyeân boá 
Thaønh baäc A-la-haùn

26. Ngaøi laø Baäc Chaùnh ñaúng giaùc (Sammaø sambhuda) vì Ngaøi ñaõ bieát (Buddha) moïi söï vaät moät caùch chaân chaùnh (Sammaø) vaø do töï Ngaøi (Saømam). Quaû vaäy, moïi phaùp ñeàu ñöôïc Ngaøi töï mình khaùm phaù moät caùch chaân chính, nghóa laø Ngaøi thaéng tri caùc phaùp caàn phaûi thaéng trí, töùc boán chaân lyù; lieãu tri caùc phaùp caàn lieãu tri, töùc khoå ñeá, ñoaïn taän caùc phaùp caàn ñoaïn taän, töùc taäp ñeá, nguyeân nhaân khoå, chöùng ñaéc caùc Phaùp caàn chöùng ñaéc, töùc dieät ñeá, tu taäp caùc phaùp caàn tu taäp, töùc ñaïo ñeá. 

Caùi gì caàn ñöôïc thaéng tri ñaõ 
Ñöôïc thaéng trí 
Caùi gì caàn ñöôïc tu taäp ñaõ 
Ñöôïc tu taäp 
Caùi gì caàn ñöôïc töø boû ñaõ ñöôïc töø boû 
Cho neân, naøy Baø-la-moân, 
Ta laø Baäc giaùc ngoä, (Sn. 558)

28. Vaø caùc phaùp sau ñaâ cuõng gaàn ñöôïc giaûi thích töông töï nhö treân. 

Saùu ngoaïi xöù khôûi ñaàu 
Baèng saéc do maét nhaän bieát, 
Saùu nhoùm thöùc 
Khôûi ñaàu nhaän thöùc 
Saùu loaïi xuùc 
Khôûi ñaàu laø nhaõn xuùc, 
Saùu loaïi thoï khôûi ñaàu 
Laø thoï do nhaõn xuùc sanh, 
Saùu loaïi töôûng veà saéc, 
Saùu loaïi tö (volition: yù haønh) 
Khôûi ñaàu laø tö duy veà saéc 
Saùu loaïi khaùt aùi khôûi ñaàu laø 
Khaùt aùi ñoái vôùi saéc phaùp 
Saùu loaïi taàm khôûi ñaàu 
Laø taàm veà saéc phaùp 
Saùu loaïi töù khôûi ñaàu 
Laø töù veà saéc phaùp, 
Naêm uaån khôûi ñaàu laø saéc uaån, 
Möôøi bieán xöù (kasinas) 
Möôøi nieäm, 
Ba möôi hai khía caïnh cuûa 
Thaân theå khôûi ñaàu laø toùc 
Möôøi hai xöù, 
Möôøi taùm giôùi, 
Chín loaïi höõu 
Khôûi ñaàu laø duïc höõu, 
Boàn thieàn khôûi ñaàu laø sô thieàn, 
Boán voâ löôïng khôûi ñaàu 
Laø tu taäp töø taâm, 
Boán voâ saéc,

29. Ñaây laø caùch xaây döïng moät meänh ñeà duy nhaát trong möôøi hai nhaân duyeân, ñeå ví duï: Giaø cheát laø chaân lyù veà khoå, sanh laø chaân lyù veà Taäp, giaûi thoaùt caû hai laø chaân lyù veà Dieät khoå, con ñöôøng hay söï hieåu roõ khoå dieät, laø chaân lyù veà ñaïo dieät khoå. 

Baèng caùch aáy Ngaøi ñaõ tìm ra tuaàn, töï khaùm phaù, trieät ñeå khaùm phaù vaïn phaùp moät caùch chính xaùc do töï mình, töøng böôùc moät. 

Minh Haïnh Tuùc 

30. Ngaøi coù ñuû minh trí vaø giôùi haïnh: Vijjaøcaranasampanno ca sampanno. ÔÛ ñaây, veà minh: coù ba loaïi minh vaø taùm loaïi minh. Ba loaïi laø nhö ñöôïc noùi trong kinh Bhayabhorava sutta (M. i, 22) vaø taùm loaïi nhö ñöôïc noùi trong Ambattha sutta (D. i, 100), goàm saùu thaéng trí vôùi tueä giaùc vaø thaàn thoâng cuûa thaân yù sanh. 

31. Haïnh: Caàn ñöôïc hieåu laø möôøi laêm ñieàu, nghóa laø: phoøng hoä baèng giôùi, gìn giöõ caùc caên moân, bieát vöøa ñuû trong aên uoáng, chaùnh nieäm tænh giaùc, baûy thieän phaùp (tín, taøm, quí, ña vaên, taán, nieäm, tueä) vaø boán thieàn thuoäc saéc giôùi. Nhôø möôøi laêm phaùp naøy maø moät vò thaùnh ñeä töû ñi ñeán baát töû. Do ñoù, goïi laø (giôùi) haïnh, nhö kinh noùi: "ôû ñaây naøy Mahaønaøma, moät vò thaùnh ñeä töû coù giôùi" (M i, 355) v.v... Toaøn boä cuûa giôùi haïnh naøy caàn ñöôïc hieåu nhö ñaõ noùi trong Trung Boä kinh II. 

32. ÔÛ ñaây, minh trí cuûa ñöùc Theá Toân laø söï vieân maõn. Bieán tri (Ps. i, 131), coøn giôùi haïnh cuûa Ngaøi laø söï vieân maõn taâm Ñaïi bi (Ps. i, 126). Nhôø bieán tri, Ngaøi bieát ñöôïc caùi gì laø toát caùi gì laø coù haïi cho caùc höõu tình, nhôø ñai bi Ngaøi baùo cho chuùng bieát ñeå traùnh ñieàu haïi, vaø khích leä chuùng laøm ñieàu laønh. Ñaáy laø caùch Ngaøi ñaày ñuû minh vaø haïnh, laøm cho nhöõng ñeä töû Ngaøi ñi vaøo chaùnh ñaïo thay vì theo taø ñaïo nhö nhöõng ñeä töû haønh thaân hoaïi theå cuûa nhöõng oâng thaày khoâng coù minh trí vaø giôùi haïnh ñaõ laøm. 

Thieän Theä 

33. Ngaøi ñöôïc goïi laø ñaáng thieän theä (Sugataø) (i) vì caùch ñi toát ñeïp (soobbana- gamana), (ii) vì ñaõ ñi ñeán moät nôi toát ñeïp (sundaram thaønam gatatt), (iii) vì ñaõ ñi moät caùch ñuùng phaùp (Sammaêaøgatattaø), vaø (iv) vì tuyeân boá ñuùng (sammaø gadattaø). 

(i) Moät caùch ñi (gamana) goïi laø theä (ñi qua: gata), vaø caùch ñi cuûa ñaáng Theá Toân laø toát ñeïp, thanh tònh, khoâng loãi laàm, Caùch ñi ñoù laø gì? laø chaùnh ñaïo: vì nhôø caùch ñi ñoù maø Ngaøi ñaõ "ñi" khoâng vöôùng maéc, trong chieàu höôùng an oån, Nhö vaäy, Ngaøi laø Thieän theä (sugatta) do caùch ñi toát laønh. 

(ii) Vaø ngaøi ñaõ ñeán moät nôi toát laønh (sunda ra), nghóa laø ñeán Nieát baøn baát töû. Nhö theá, Ngaøi laø ñaáng Thieän theä vì ñaõ ñi moät nôi toát laønh. 

34. (iii) Vaø Ngaøi ñaõ ñi (gata) moät caùch ñích ñaùng (samma), ñi khoâng quay trôû laïi nhöõng caáu ueá ñöôïc töø boû ôû moãi haëng ñöôøng. Vì ñieàu naøy ñaõ ñöôïc noùi: "Ngaøi khoâng trôû laïi, quay laïi, trôû lui veà nhöõng caáu ueá ñaõ ñöôïc töø boû do Döï löu ñaïo, neân Ngaøi laø thieän theä... Ngaøi khoâng trôû laïi, quay laïi, trôû lui veà nhöõng caáu ueá ñaõ ñöôïc töø boû nhôø A-la-haùn ñaïo, nhö vaäy, Ngaøi laø thieän theä" (Cöïu sôù giaûi). 

Hoaëc moät caùch giaûi thích khaùc: Ngaøi ñaõ ñi moät caùch ñích ñaùng töø thuôû phaùt taâm laäp nguyeän döôùi chaân ñöùc Phaät Nhieân Ñaêng (Dipankara) cho ñeán khi giaùc ngoä, baèng caùch haønh ñoäng vì lôïi laïc vaø haïnh phuùc cho toaøn theá giôùi, qua söï vieân maõn ba möôi hai töôùng haûo vaø qua söï ñuoåi theo con ñöôøng chaùnh khoâng coù chuyeån höôùng veà moät cöïc ñoan naøo, trong hai cöïc ñoan laø thöôøng kieán vaø ñoaïn kieán, khoâng theo höôùng ñam meâ, duïc laïc cuõng khoâng theo höôùng eùp xaùc khoå haïnh. Nhö vaäy, Ngaøi laø thieän theä vì ñaõ ñi moät caùch ñích ñaùng. 

35. (iv) Vaø Ngaøi coâng boá (Gadati) moät caùch chaân chaùnh (sammaø); Ngaøi ñaõ chæ noùi leân lôøi ñaùng noùi taïi nôi choã thích ñaùng. Nhö vaäy, ngaøi laø thieän theä vì tuyeân boá chính ñaùng. 

Ñaây laø moät baûn kinh xaùc nhaän ñieàu naøy: "Baát cöù lôøi naøo ñöùc Nhö lai bieát laø khoâng thaät, khoâng ñuùng, ñöa ñeán tai haïi, laøm ngöôøi khaùc buoàn khoå khoâng thích yù, Nhö Lai khoâng noùi lôøi aáy. Baát cöù lôøi naøo Nhö Lai bieát laø thaät vaø ñuùng, nhöng ñöa ñeán tai haïi, laøm keû khaùc buoàn khoâng thích, lôøi aáy Nhö lai khoâng noùi. Baát cöù lôøi naøo Nhö Lai bieát thaät vaø ñuùng, ñöa ñeán lôïi ích nhöng khoù nghe vaø laøm ngöôøi khaùc khoâng thích ñoùn nhaän, lôøi nhö vaäy Nhö lai bieát thôøi ñeå noùi ra. Lôøi noùi naøo Nhö Lai bieát laø khoâng thaät, khoâng ñuùng, ñöa ñeán tai haïi, nhöng deã nghe vaø ngöôøi khaùc öa thích, lôøi aáy Nhö Lai khoâng noùi. Vaø lôøi naøo ñöùc Nhö Lai bieát laø thaät vaø ñuùng, nhöng coù haïi, thì maëc duø vui tai vaø laøm keû khaùc öa thích, lôøi aáy Nhö Lai khoâng noùi. Lôøi naøo Nhö Lai bieát laø ñuùng, thaät, ñöa ñeán lôïi ích, deã nghe, laøm keû khaùc öa thích, lôøi aáy Nhö Lai bieát thôøi ñeå noùi leân. (M. i, 395) vaäy, Ngaøi laø Thieän theä vì tuyeân boá chính ñaùng. 

Theá Gian Giaûi (Hieåu roõ theá gian) 

36. Ngaøi laø ñaáng bieát roõ theá gian, vì Ngaøi ñaõ bieát cuoäc ñôøi treân moïi phöông dieän. Vì ñöùc Theá Toân ñaõ kinh nghieäm, bieát vaø thaâm nhaäp theá gian veà moïi maët ñaëc tính rieâng bieät cuûa noù, söï sinh khôûi cuûa noù, söï chaám döùt cuûa noù, nhö ñöôïc noùi: "Haønh giaû, coù moät choã taän cuøng theá giôùi ôû ñaây ngöôøi ta khoâng sanh, khoâng giaø, khoâng cheát, khoâng taùi sinh, coù theå ñöôïc bieát ñeán hay thaáy hay ñi ñeán baèng du lòch, ñieàu aáy ta khoâng tuyeân boá. Tuy nhieân ta cuõng khoâng noùi raèng coù söï chaám döùt khoå maø khoâng caàn ñi ñeán taän cuøng theá giôùi. Ñuùng hôn trong caùi thöùc cuûa noù, maø ta coâng boá coù theá giôùi, söï sinh khôûi cuûa theá giôùi, söï chaám döùt cuûa theá giôùi, vaø con ñöôøng ñöa ñeán söï chaám döùt. 

Boä haønh khoâng ñaït ñöôïc 
Taän cuøng cuûa theá giôùi 
Khoâng ñaït theá giôùi taän, 
Khoâng phaûi khoâng thoaùt khoå, 
Do vaäy, baäc hieàn thieän, 
Ñaït ñeán theá giôùi taän, 
Phaïm haïnh ñöôïc vieân thaønh 
Vôùi taâm tö ñònh tónh 
Bieát ñöôïc theá giôùi taän, 
Khoâng öôùc voïng ñôøi naøy 
Khoâng öôùc voïng ñôøi sau (S. i, 69)

ÔÛ ñaây trong ñoaïn "Moät theá giôùi: moïi höõu tình toàn taïi nhôø thöùc aên" (Ps. i, 122), ñaây coù nghóa laø theá giôùi cuûa caùc haønh. Trong ñoaïn: "Theá giôùi laø tröôøng cöûu" hay "Theá giôùi khoâng tröôøng cöûu (M. i, 426) laø theá giôùi caùc höõu tình trong ñoaïn kinh: 

"Nhö nhaät nguyeät löu chuyeån 
Saùng choùi khaép möôøi phöông 
Nhö vaäy möôøi phöông giôùi 
Döôùi uy löïc cuûa ngöôi (M. i, 328)

38. Cuõng vaäy, do nhöõng lôøi: "Moät theá giôùi, moïi loaøi höõu tình ñeàu toàn taïi nhôø thöùc aên. Hai theá giôùi: danh vaø saéc. Ba theá giôùi: ba loaïi thoï. Boán theá giôùi: boán loaïi thöùc aên. Naêm theá giôùi: naêm uaån keå nhö naêm ñoái töôïng chaáp thuû. Saùu theá giôùi: saùu noäi xöù. Baûy theá giôùi: baûy thöùc. Taùm theá giôùi: taùm caûnh giôùi theá gian (wordly states). Chín theá giôùi: chín choã ôû cuûa höõu tình. Möôøi theá giôùi: möôøi xöù. Möôøi hai theá giôùi: möôøi hai xöù. Möôøi taùm theá giôùi: möôøi taùm giôùi". (Ps. i, 122) theá giôùi caùc haønh naøy ñöôïc ngaøi bieát trong moïi phöông dieän. 

39. Ngaøi bieát thoùi quen cuûa taát caû höõu tình, bieát nhöõng khuynh höôùng noäi taâm cuûa chuùng, bieát taùnh tình cuûa chuùng, bieát sôû thích cuûa chuùng, bieát roõ chuùng coù ít buïi trong con maét hay nhieàu buïi trong con maét, keû lôïi caên, ñoän caên, thieän haïnh aùc haïnh, deã daïy, khoù daïy, coù khaû naêng chöùng ñaéc, vaø khoâng coù khaû naêng theá giôùi nhöõng loaøi höõu tình naøy cuõng ñöôïc Ngaøi bieát ñeán veà moïi phöông dieän. 

40. Cuõng nhö theá giôùi caùc höõu tình, theá giôùi caùc xöù sôû cuõng vaäy. Noù ñöôïc ño löôøng nhö sau: Moät theá giôùi beà roäng coù moät trieäu hai traêm leû ba ngaøn boán traêm naêm chuïc lyù. 

Chu vi cuûa noù laø 
Ba trieäu saùu traêm möôøi ngaøn 
Ba traêm naêm chuïc lyù.

"Keû mang taát caû taøi saûn" 
coù chieàu daøy hai traêm boán chuïc ngaøn lyù 
Vaø choã nöông cuûa ñaát: 
Boán traêm saùu möôi ngaøn lyù 
Laø beà daøy hö khoâng trong voøm trôøi 
Nhö vaäy laø dieän tích cuûa theá giôùi.

Nuùi Sineru (Tu-di) cao nhaát trong caùc nuùi, voït vaøo bieån saâu taùm vaïn boán ngaøn lyù, vaø vöôn cao leân cuõng baèng nhö vaäy. 

Baûy voøng nuùi ñoàng taâm bao quanh Sineru caùch aáy. Moãi ngoïn nuùi coù chieàu saâu vaø cao baèng nöõa ngoïn tröôùc noù: Nhöõng daõy roäng lôùn goïi Yugandhara, isadhara, Karavìka, sudassana, Nemindhara, Vinataka, Assakanna. 

Nhöõng ngoïn gioù nheï töø thieân giôùi quaït nhöõng ñænh nhoïn cuûa chuùng saùng ngôøi chaâu ngoïc, vaø ôû ñaây, cö truù boán vò vua cuûa boán phöông höôùng, cuøng quaàn tieân vaø phi nhaân. Nuùi Hy Maõ Laïp vöôn cao naêm traêm lyù, chu vi ba ngaøn lyù ñöôïc trang hoaøng baèng taùm vaïn boán ngaøn ñænh nhoïn. 

Caây jambu teân laø Naga cho möôïn teân, do söï vó ñaïi cuûa noù goïi laø ñaát cuûa ñaûo Jambu; thaân caây chu vi möôøi laêm lyù Cao naêm möôi lyù, toaû ra xung quanh nhöõng caønh cuõng lôùn nhö vaäy Nhö theá ñöôøng kính vaø chieàu cao ño ñöôïc moät traêm lyù. 

43. Daõy nuùi cuûa hoaøn caàu lao xuoáng bieån saâu taùm vaïn hai ngaøn lyù, vöôn cao cuõng baèng. Vieàn quanh toaøn theå moät theá giôùi chuûng. 

Caây Jambu coù chieàu cao lôùn baèng caây Citrapaøtaliya cuûa loaøi A-tu-la, caây Simbali cuûa loaøi Garula, caây Kadamba ôû Luïc ñòa phía taây cuûa loaøi aparagoyaøna, caây kappa ôû luïc ñòa phía baéc cuûa loaøi Uttarakuruøs, caây kirìsa ôû luïc ñòa phía ñoâng cuûa Pubbavidhavaø caây Paøricchattka ôû coõi trôøi tam thaäp tam (taøvatimsa). Do vaäy coå ñöùc noùi: 

"Caây Paøtali, Simbali vaø Jambu, 
Caây Paøricchattaka cuûa chö thieân, 
Caây Kadamba, caây Kappa vaø caây Sirìsa laø baûy".

45. Bôûi vaäy, theá giôùi veà vò trí (xöù sôû) cuõng ñöôïc ngaøi bieát veà moïi maët. Cho neân Ngaøi laø ñaáng "Theá gian giaûi" Vì Ngaøi ñaõ thaáy roõ theá giôùi trong moïi khía caïnh 

Voâ Thöôïng Só Ñieàu Ngöï Tröôïng Phu 

46. Khoâng coù moät ngöôøi naøo cao caû hôn Ngaøi veà nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät, khoâng coù ai saùnh baèng Ngaøi, do ñoù Ngaøi ñöôïc goïi laø ñaáng khoâng ai treân (Voâ thöôïng só). Ngaøi vöôït toaøn theá gian veà giôùi, ñònh, tueä, giaûi thoaùt vaø giaûi thoaùt tri kieán. Nhö ñaõ ñöôïc noùi: "Ta khoâng thaáy trong theá giôùi vôùi chö thieân, ma. Phaïm vöông, sa moân vaø Baø-la-moân, vôùi caùc tieåu vöông (Princes) vaø loaøi ngöôøi, khoâng moät ngöôøi naøo toaøn veïn hôn ta veà giôùi: (S i, 139) v.v... Cuõng theá trong kinh Aggapasaøda (A. ii, 34; Iti. 87) vaø caùc kinh, vaø trong ñoaïn keä khôûi ñaàu "Ta khoâng coù thaày, vaø ngöôøi nhö ta khoâng coù trong toaøn theá giôùi". (M. i, 171) 

47. Ngaøi daãn ñaïo (Saøreti) nhöõng con ngöôøi ñaùng ñöôïc daãn ñaïo (Purisadamma), neân Ngaøi laø baäc daãn ñaïo nhöõng ngöôøi ñaùng daãn ñaïo (Purisadammasaørathi): Ngaøi laøm cho thuaàn thuïc, uoán naén chuùng. Nhöõng ngöôøi, phi nhaân vaø loaøi vaät thuoäc nam taùnh (purisa) chöa ñöôïc ñieàu phuïc (dametunyuttaø) thì goïi laø "nhöõng keû ñaùng ñöôïc ñieàu phuïc" (purisadammaø). Vì nhöõng con thuù gioáng ñöïc, nhö Long vöông Apalaøla, Cuilodara, Mahodara, Aggisikha, Dkuømasikha, Long Vöông AØravaøia, con voi Dhanapaølaka, v.v... ñeàu ñöôïc Ñöùc Theá toân ñieàu phuïc, xa lìa khoûi moïi ñoäc (caáu ueá) vaø an truù trong caùc giôùi luaät vaø tam quy. Cuõng vaäy, nhöõng ngöôøi ñaøn oâng nhö Saccaka con trai Ni Kieàn töû, Ambattha ñeä töû Baø-la-moân giaùo, Pokkharasaøti, Sopadanda, Nuøtadanta, v.v... Vaø nhöõng phi nhaân nam nhö Alavaka, Suøciloma vaø Kharaloma Ñeá thích vua coõi trôøi, vaân vaân ñeàu ñöôïc ñieàu phuïc uoán naén theo nhöõng phöông tieän kyû luaät khaùc nhau. "Naøy Kosi, ta ñieàu phuïc nhöõng ngöôøi ñaùng ñöôïc ñieàu phuïc khi thì oân hoaø, khi thì cöùng raén, khi thì vöøa oân hoaø, vöøa cöùng raén". (A. ii, 112). 

48. Ñöùc Theá toân laïi coøn ñieàu phuïc nhöõng ngöôøi ñaõ ñöôïc ñieàu phuïc, baèng caùch tuyeân boá sô thieàn, v.v... Laàn löôït cho nhöõng ngöôøi coù giôùi ñaõ ñöôïc thanh tònh, v.v... Vaø coâng boá con ñöôøng tieán leân nhöõng ñaïo loä cao caû hôn ñeán baäc Döï löu, v.v... 

Hoaëc nhöõng chöõ "Voâ thöôïng só ñieàu ngöï tröôïng phu" coù theå xem laø moät meänh ñeà. Vì Ñöùc Theá toân daãn ñaïo nhöõng ngöôøi ñaùng ñieàu phuïc caùch naøo ñeå ngay trong moät thôøi (giaùo hoaù) hoï coù theå ñi khaép taùm höôùng khoâng ngaên ngaïi (nhôø taùm giaûi thoaùt). Do ñoù ngaøi ñöôïc goïi laø "Baäc ñaïo sö voâ thöôïng cuûa nhöõng ngöôøi ñaùng ñieàu phuïc", nhö ñoaïn kinh sau: "naøy caùc tyû kheo, ñöôïc höôùng daãn bôûi ngöôøi luyeän voi, con voi ñöôïc luyeän ñi theo moät höôùng..." (M. iii, 222) 

Thieân Nhaân Sö 

49. Ngaøi daïy doã (anusaøsati) baèng phöông tieän caùi hieän giôø vaø ôû ñaây, baèng ñôøi sau, vaø baèng muïc ñích toái haäu, tuøy tröôøng hôïp thích ñaùng, cho neân Ngaøi laø baäc Thaày (Sattha). 

Hôn nöõa, theo Niddesa, "Ñaïo sö" ñöùc Theá toân laø baäc daãn ñaïo ñoaøn löõ haønh, vì Ngaøi ñöa nhöõng ngöôøi löõ haønh veà ñeán nhaø (sattha: caravan) Nhö moät ngöôøi daãn ñaïo löõ haønh ñöa chuùng qua sa maïc ñaày nhöõng keû cöôùp, khoâng thöùc aên, khoâng nöôùc uoáng, khieán cho chuùng vöôït qua, vöôït qua moät caùch thích nghi, ñöa chuùng ñeán maûnh ñaát an oån, cuõng theá ñöùc Theá toân laøm baäc daãn ñaïo ñoaøn löõ haønh, ngöôøi ñöa qua sa maïc sinh töû". (Nd1. 446) 

50. Cuûa chö thieân vaø loaøi ngöôøi: ñöôïc noùi leân ñeå chæ nhöõng keû toát nhaát, nhöõng keû coù khaû naêng, tieán hoaù. Vì ñöùc Theá toân ñaïo sö coøn giaùo hoaù caû ñeán nhöõng suùc sinh. Ngay loaøi suùc sinh nhôø ñöôïc nghe dieäu phaùp cuûa Theá toân cuõng coù theå ñöôïc lôïi laïc, ñöôïc taùi sinh vaøo moät caûnh giôùi thuaän tieän cho söï tieán hoaù, vôùi söï thuaän lôïi naøy, vaøo keáp taùi sinh thöù hai hay thöù ba, chuùng coù theå döï phaàn vaøo ñaïo vaø quaû. 

51. Thieân töû (Manduøka) naém ñöôïc moät töôùng ôû trong tieáng noùi cuûa Ñöùc Theá toân. Moät keû chaên boø ñang choáng gaäy ñöùng gaàn ñaáy, ñeø chieác gaäy leân ñaàu con coùc nghieàn naùt noù. Noù cheát, vaø ngay töùc thì taùi sinh ôû moät cung ñieän vaøng son thuoäc coõi trôøi ba möôi ba (taøvatimsa). Noù thaáy mình ôû ñaáy nhö theå vöøa tænh thöùc töø moät giaác nguû, giöõa moät ñaùm tieân nöõ, vaø noù thoát leân "vaäy ra ta ñaõ ñöôïc taùi sinh ôû ñaây. Ta ñaõ laøm nghieäp gì?" Khi tìm hieåu lyù do, noù nhaän ra raèng chæ vì noù ñaõ hieåu ñöôïc moät töôùng nôi tieáng noùi cuûa ñöùc Theá toân. Noù beøn ñem cung ñieän coõi trôøi cuûa noù ñi ñeán Theá toân vaø ñaûnh leã döôùi chaân Ngaøi. Ñöùc Theá toân ñaõ bieát chuyeän, nhöng cöù hoûi: 

Ai ñaûnh leã döôùi chaân ta ñaáy? 
Maø choùi saùng quang minh 
Cuûa söï thaønh coâng 
Chieáu saùng khaép xung quanh 
Vôùi veû ñeïp cöïc kyø myõ leä?

Ñôøi tröôùc con laø moät con coùc 
Laáy nöôùc ao tuø laøm nhaø ôû 
Chieác gaäy muïc töû chaám döùt maïng caên 
Trong luùc con ñang laéng nghe 
Dieäu phaùp cuûa Ngaøi.

Phaät 

52. Ngaøi laø Phaät, ñaáng ñaõ giaùc ngoä vôùi trí thuoäc veà quaû giaûi thoaùt vì moïi söï coù theå bieát ñaõ ñöôïc Ngaøi bieát (buddha). 

Hoaëc, Ngaøi khaùm phaù (bujjhi) boán chaân lyù töï mình Ngaøi, vaø giaùc tænh cho nhöõng ngöôøi khaùc chaân lyù aáy, vì nhöõng lyù do naøy vaø khaùc nöõa, Ngaøi ñöôïc goïi laø giaùc ngoä. Ñeå giaûi thích yù nghóa naøy, coù theå trích daãn toaøn ñoaïn vaên trong Niddesa khôûi ñaàu nhö sau: "Ngaøi laø ñaáng tìm ra (bujjhitor) nhöõng chaân lyù, cho neân laø Giaùc giaû (Buddha). Ngaøi laø ñaáng ñaùnh thöùc chuùng sinh, neân ngaøi laø giaùc giaû (Nd1., 457) hoaëc coù theå giaûi thích cuõng ñoaïn aáy töø Patisambhida. 

Theá Toân 

53 Theá toân (Bhagava) laø moät danh töø coù nghóa kính troïng toân suøng gaùn cho Ngaøi, ñöôïc xem nhö cao caû nhaát trong caùc chuùng sanh, vaø noåi baät vì nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät. Coå ñöùc coù noùi: 

"Theá toân laø danh töø toát nhaát 
Theá toân laø danh töø hay nhaát 
Ñaùng uyù phuïc vaø toân kính 
Theá toân do ñoù laø teân cuûa Ngaøi".

55. Teân goïi naøy, Theá Toân, laø moât danh töø coù yù nghóa moät sôû ñaéc ñaëc bieät; noù khoâng ñöôïc taïo bôûi hoaøng haäu Maøya hay vua Suddhodhana hay bôûi taùm möôi ngaøn quyeán thuoäc, hay bôûi nhöõng vò trôøi ñaëc bieät nhö sakka, Santusita, vaø nhöõng vò khaùc. Vaø baäc Töôùng quaân chaùnh phaùp (saøriputta) noùi nhö sau "Theá Toân" ÔÛ ñaây khoâng phaûi caùi teân do meï ñaët ra. Ñaây laø moät teân phaùt xuaát töø söï giaûi thoaùt roát raùo cuûa nhöõng ñaáng giaùc ngoä, nhöõng ñaáng Theá toân, cuøng vôùi söï ñaït ñöôïc chaùnh bieán tri döôùi coäi boà ñeà; caùi teân goïi Theá toân "naøy laø moät danh xöng döïa treân söï chöùng ñaït". (Ps. i, 174; Nd1. 143). 

56. Ñeå giaûi thích nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät maø danh xöng naøy aùm chæ, ñoaïn keä sau ñaây ñöôïc trích daãn: 

Ñaáng ñaïo sö (garu) coù phöôùc, laïc (bhagì: blessing); 
Ngaøi laø ngöôøi thöôøng lui tôùi (bhaøjì), 
Ngöôøi sôû höõu (bhaøgì) 
Nhöõng gì ñöôïc phaân tích (vibhattavaø); 
Ngaøi ñaõ taïo ra söï töø boû (bhaggga), 
Ngaøi laø ngöôøi may maén (bhaøgyavaø) 
Ngaøi ñaõ phaùt trieån toaøn veïn (subhaøtitattane) trong nhieàu caùch 
Ngaøi ñaõ ñi ñeán taän cuøng cuûa caùc höõu (bhavantago); 
neân Ngaøi ñöôïc goïi laø Theá toân (bhagavaø)

57. Nhöng coøn moät caùch khaùc: "Ngaøi laø ngöôøi may maén (bhagyavaø), coù ñöôïc söï töø boû (bhaggavaø), lieân heä ñeán haïnh phuùc (yuttobhagohi), moät ngöôøi sôû höõu nhöõng gì ñaõ ñöôïc phaân tích (vibbattavaø) "Ngöôøi ñaõ lui tôùi (bhattavaø) "Ngaøi ñaõ lui ñöôïc phaân tích (vibbattavaø) vaø ñaõ töø boû söï ñi vaøo nhöõng coõi höõu, neân ngaøi laø Theá toân". 

58. ÔÛ ñaây baèng caùch söû duïng ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ khôûi ñaàu laø nhöõng ví duï "phaùt trieån hình thöùc, thay ñoåi hình thöùc" hoaëc baèng caùch söû duïng ñaëc tính "ñònh tính" khôûi ñaàu baèng nhöõng ví duï "coù buïng maøu loám ñoám" v.v... (xem Paønini, Ganapaøtha, 6, 3, 109), coù theå raèng Ngaøi cuõng coù theå ñöôïc goïi laø Theá toân (Bhagava) khi ñaõ ñöôïc goïi laø May maén (bhaøgya) ñaït ñeán toaøn thieän veà Thí vaø Giôùi, v.v... laø nhöõng ñieàu kieän phaùt sinh phuùc laïc theá gian vaø xuaát theá gian. 

59. Töông töï nhö vaäy, Ngaøi coù theå ñöôïc goïi laø bhagavaø vì Ngaøi ñaõ ñöôïc goïi laø "coù söï töø boû" (bhaggavaø) do nhöõng ñe doïa (abhanji) caû traêm ngaøn thöù phieàn naõo, lo laéng vaø oâ nhieãm ñöôïc phaân loaïi thaønh tham, saân si, thaát nieäm, voâ taøm voâ quyù, phaãn haän, khinh bæ vaø thoáng trò, ganh tò, vaø tham lam, löøa doái vaø gian laän, cöùng ñaàu vaø töï kieâu, ngaõ maïn vaø cao ngaïo, khoe khoang vaø lô ñeãnh, khaùt aùi, vaø ngu si, ba baát thieän caên caùc loaïi taø haïnh, oâ nhieãm, caáu ueá, aûo töôûng, taàm tö duy vaø nhöõng phaân bieät, boán ñieân ñaûo, laäu hoaëc, trieàn caùi, boäc löu, heä phöôïc, thoùi xaáu, khaùt aùi, chaáp thuû, naêm taâm hoang vu, taâm aùch phöôïc, nhöõng trieàn caùi vaø nhöõng loaïi öa thích, saùu caên vaø nhöõng nhoùm khaùt aùi, möôøi baát thieän nghieäp, 62 taø kieán, 108 loái cö xöû thuoäc veà tham aùi, noùi toùm laïi laø naêm thöù ma phieàn naõo, ma nguõ aám, ma haønh nghieäp, thieân ma vaø töû ma. 

Töø boû (bhagga) tham saân si 
Ngaøi khoâng coøn laäu hoaëc, 
AÙc phaùp ñöôïc taän tröø 
"Theá toân" xöùng teân goïi.

61. Ngaøi cuõng ñöôïc goïi laø bhaøgavaø (Theá toân) vì Ngaøi lieân heä ñeán haïnh phuùc (bhagohi yuttattaø): trong ñôøi, danh töø haïnh phuùc ñöôïc duøng ñeå chæ saùu thöù laø söï laøm chuû, phaùp, danh tieáng, saùng choùi, nguyeän, tinh taán. Ngaøi ñaõ ñaït ñöôïc söï laøm chuû toái thöôïng treân taâm cuûa Ngaøi. Ngaøi coù ñaày ñuû phaùp theá gian laø caùc thaàn thoâng "hieän thaân hình thaät nhoû" (animaø: nhö vi traàn), "laøm thaân nheï boång" (laghima: laøm thaân nheï ñi treân hö khoâng) v.v... Cuõng nhö phaùp xuaát theá, ngaøi laïi coù danh tieáng hoaøn toaøn thanh tònh ñöôïc lan truyeàn khaép ba coõi. Ngaøi coù veû saùng choùi cuûa töù chi, toaøn veïn trong moïi veû trong moïi veû, coù theå laøm ñeïp maét nhöõng ngöôøi öa nhìn thaáy saéc thaân cuûa Ngaøi. Ngaøi coù nguyeän, nghóa laø phaùt sinh nhöõng thöù caàn duøng, baát cöù gì Ngaøi caàn ñeán vaø mong öôùc ñeå töï lôïi vaø lôïi tha ñeàu ñöôïc phaùt sinh ngay taïi choã töùc khaéc cho Ngaøi duøng. Ngaøi coù söï tinh taán, nghóa laø chaùnh tinh taán, lyù do laøm cho toaøn theå theá gian toân suøng Ngaøi. 

62. Ngaøi coøn ñöôïc goïi laø bhagavaø vì Ngaøi laø ñaáng "sôû höõu nhöõng gì ñaõ ñöôïc phaân tích" (vibhattaøvaø), nhö Ngaøi ñaõ phaân tích vaø thuyeát minh caùc phaùp thaønh ba loaïi laø thieän aùc, vaø voâ kyù v.v... Hoaëc phaân tích caùc phaùp thieän, v.v... Thaønh ra nhöõng phaùp nhö uaån, xöù, giôùi, ñeá (chaân lyù), caên, duyeân khôûi v.v... Hoaëc phaân tích khoå ñeá thaønh nhöõng nghóa nhö böùc baùch, höõu vi, ñoát chaùy, thay ñoåi. Taäp ñeá thaønh nhöõng nghóa tích luyõ, nguoàn goác, troùi buoäc, chöôùng ngaïi. Dieät ñeá thaønh nhöõng nghóa giaûi thoaùt, vieãn ly, voâ vi, baát töû, vaø Ñaïo ñeá thaønh nhöõng nghóa loái ra, nguyeân nhaân thaáy roõ, vaø söï öu thaéng. Ngaøi ñaõ phaân tích, ñaõ khai thò, ñaõ chæ ra nhöõng yù nghóa aáy. 

63. Ngaøi coù theå ñöôïc goïi laø bhagavaø (Theá Toân) vì Ngaøi ñöôïc goïi laø ñaáng "ñaõ töø boû söï ñi vaøo caùc loaïi höõu" (vantagamano bhavesu), vì ñoái vôùi ba loaïi höõu (bhava), söï ñi vaøo (gamana) hay noùi caùch khaùc, söï khaùt aùi ñaõ ñöôïc Ngaøi töø boû (vanta). AÂm bha töø chöõ bhava, aâm ga töø chöõ gamana, vaø aâm va töø chöõ gamana, vaø aâm va töø chöõ vanta vôùi chöõ a daøi ra, laøm thaønh bhagavaø. 

64. Ngaøi coù theå ñöôïc goïi laø bhagavaø (Theá Toân) khi Ngaøi ñöôïc goïi laø moät ngöôøi "ñaõ lui tôùi (bhattavaø)" do Ngaøi ñaõ lui tôùi (bhaji), ñaõ thaân caän, ñaõ thöôøng xuyeân thöïc haønh nhöõng phaùp theá gian vaø xuaát theá gian, sieâu nhaân, nhö ba truù laø thieân truù, phaïm truù vaø thaùnh truù; ba thöù vieãn ly laø thaân vieãn ly, taâm vieãn ly, vaø höõu vieãn ly; ba giaûi thoaùt laø khoâng voâ töôùng, voâ nguyeän, vaø nhöõng thöù khaùc nöõa. [Ba truù laø "thieân truù" kasina thieàn, "phaïm truù": töù thieàn v.v... "thaùnh truù"; ñaéc quaû. Veà ba thöù vieãn ly, xem Ch. IV, phaàn chuù thích] 

65. Khi thieàn giaû nhôù laïi nhöõng ñöùc ñaëc bieät cuûa Phaät theo caùch sau: "Vì lyù do naøy ñöùc Theá toân laø baäc A-la-haùn... Vì lyù do naøy Ngaøi laø Theá toân", thì ngay khi aáy haønh giaû khoâng bò aùm aûnh bôûi tham hay saân, hay si taâm vò aáy coù ñöôïc söï ngay thaúng, nhôø caûm höùng töø ñaáng toaøn thieän" (A. iii, 285). 

66. Bôûi theá, khi haønh giaû ñaõ deïp tröø nhöõng trieàn caùi baèng caùch ngaên ngöøa nhöõng aùm aûnh cuûa tham, v.v... Vaø taâm haønh giaû ñoái dieän vôùi ñeà muïc thieàn quaùn moät caùch ngay thaúng, thì taàm vaø töù sinh vôùi moät khuynh höôùng thieân veà nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa ñaáng Giaùc Ngoä. Khi haønh giaû tieáp tuïc luyeän taàm vaø töù treân ñoái töôïng laø nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa ñaáng Giaùc Ngoä, thì hæ khôûi leân nôi haønh giaû. Vôùi taâm coù hæ, vôùi hæ laø nguyeân nhaân gaàn, söï roái loaïn cuûa thaân vaø taâm ñöôïc an tónh nhôø khinh an, thaân laïc vaø taâm laïc khôûi leân. Khi coù laïc, taâm haønh giaû, vôùi nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa Theá toân laøm ñoái töôïng, trôû neân ñònh tónh vaø nhö vaäy cuoái cuøng nhöõng thieàn chi khôûi leân cuøng moät loaït. Nhöng do tính caùch saâu xa cuûa nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa ñaáng Giaùc Ngoä, hoaëc vì haønh giaû baän taâm töôûng nieäm nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät thuoäc nhieàu loaïi, cho neân chæ ñaït ñöôïc ñònh caän haønh, khoâng ñaït ñeán ñònh an chæ. Vaø chính caän haønh ñònh aáy cuøng ñöôïc goïi laø "nieäm Phaät", vì noù khôûi leân nhôø töôûng nieäm nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa Theá toân. 

67. Khi moät tyû kheo chuù taâm ñeán vieäc töôûng nieäm ñaáng Giaùc Ngoä nhö vaäy, vò aáy cung kính toân troïng ñöùc ñaïi sö, ñaït ñeán söï vieân maõn ñöùc tin, chaùnh nieäm, trí tueä vaø coâng ñöùc. Vò aáy coù nhieàu haïnh phuùc vaø an laïc, chinh phuïc ñöôïc söï sôï haõi khuûng boá. Vò aáy caûm giaùc nhö mình ñang soáng tröôùc maët ñaáng ñaïo sö. Thaân xaùc vò aáy khi truù trong töôûng nieäm nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät cuûa Phaät, trôû thaønh ñaáng toân troïng nhö moät ñieän thôø Phaät. Taâm vò aáy höôùng veà chö Phaät. Khi gaëp moät cô hoäi phaïm giôùi, haønh giaû caûm thaáy taøm quyù, nhö theá ñang ñöùng tröôùc maët ñaáng ñaïo sö. Duø cho haønh giaû khoâng thaâm nhaäp ñöôïc gì cao sieâu, thì ít nhaát cuõng tieán ñeán moät caûnh giôùi an laïc. 

Ngöôøi thöïc söï coù trí. 
Thì thöôøng xuyeân töôûng nieäm 
Caùc ñöùc cuûa Theá toân 
Ñaáng an laïc vó ñaïi